1
PHẦN I – ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài
Quá trình dạy - học là một hoạt động phức tạp, trong đó chất lượng, hiệu
quả cơ bản phụ thuộc vào chủ thể nhận thức - người học. Điều này lại phụ thuộc
vào nhiều yếu tố, như: năng lực nhận thức, động cơ học tập, sự quyết tâm... (các
yếu tố chủ quan); nó còn phụ thuộc vào: môi trường học tập, người tổ chức quá
trình dạy học, sự hứng thú trong học tập. Sự hứng thú học tập của học sinh là
một trong những yếu tố quyết định đến chất lượng dạy và học. Nhìn chung
người học có hứng thú học tập hay không là do mối quan hệ tương tác của người
dạy đối với người học.
Trong trường học hiện nay đa số các em học sinh ít quan tâm đến môn
Địa lí vì các em nghĩ đây là môn học phụ, thuộc lĩnh vực khoa học xã hội nhưng
lại là môn khó thăng tiến trong xã hội; nếu như có quan tâm đến thì phần lớn
liên quan đến vấn đề thi cử và vì môn học thuộc lòng nên dẫn đến học sinh ngại
học. Điều đó làm cho học sinh không có hứng thú trong học tập, ngại trau dồi
kiến thức về địa lí. Việc học đối phó, miễn cưỡng học sinh chỉ tiếp thu được
lượng kiến thức rất ít, không bản chất, vì thế dễ quên. Kết quả là điểm kiểm tra
thấp, hiệu quả học tập chưa cao.
Khi có hứng thú say mê trong học tập thì việc lĩnh hội tri thức trở nên dễ
dàng hơn; ngược lại khi nắm bắt vấn đề nghĩa là hiểu được bài thì người học lại
có thêm hứng thú. Có nhiều cách để tạo hứng thú học tập cho học sinh trong giờ
học địa lí, riêng đối với bản thân tôi đã áp dụng nhiều cách để tạo hứng thú học
tập cho học sinh nhưng trong điều kiện cơ sở vật chất phục vụ dạy học còn hạn
chế thì một trong những biện pháp để tạo hứng thú học tập cho học sinh đó là:
sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca có liên quan đến nội dung bài học để giảng dạy.
Việc sử dụng những câu ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát lồng ghép trong
nội dung bài giảng bước đầu đã có những biểu hiện tích cực trong thái độ học
tập của học sinh, tạo niềm thích thú, từ đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy và
học địa lí ở trường THPT. Chính vì lí do trên tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài: “Sử
dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát trong giảng dạy Địa lí Tự nhiên ở
trường trung học phổ thông.” để ghi lại ý tưởng mà bản thân đã thực hiện trong
quá trình giảng dạy Địa lí ở trường THPT từ nhiều năm học nay.
2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu cách sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát trong dạy học
Địa lí Tự nhiên ở bậc Trung học Phổ thông, ý nghĩa địa lí của thơ ca dao, tục
2
ngữ, thơ ca, câu hát có đề cập trong đề tài nhằm:
- Giúp giáo viên nhận thấy việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát
trong dạy học Địa lí là hợp lí có hiệu quả.
- Giúp học sinh có khả năng lĩnh hội kiến thức thông qua ca dao, tục ngữ,
thơ ca, câu hát do giáo viên cung cấp và gợi mở.
- Tạo hứng thú và tính tích cực học tập nhằm nâng cao hiệu quả học tập
của học sinh đối với môn Địa lí.
- Rèn luyện kĩ năng tiếp cận, phát hiện, giải quyết vấn đề thực tiễn, tư duy
sáng tạo, tự học cho học sinh.
- Xây dựng các ví dụ cụ thể có sử dụng thơ ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát
vào từng phần, từng bài trong phần Địa lí Tự nhiên ở bậc Trung học Phổ thông.
- Giúp giáo viên và học sinh trau dồi thêm vốn ca dao, tục ngữ, thơ ca,
câu hát Việt Nam.
- Khắc phục những hạn chế về cơ sở vật chất trong các trường phổ thông
ở vùng sâu, vùng xa trong việc đáp ừng với yêu cầu áp dụng phương pháp dạy
học hiện đại.
3. Đối tượng nghiên cứu
Chương trình Địa lí Tự nhiên ở bậc THPT
4. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi đề tài chỉ nghiên cứu về việc ứng dụng, sử dụng một số câu ca
dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát trong dạy học những phần nội dung có liên quan
trong chương trình Địa lí Tự nhiên ở bậc THPT mà tôi biết. Chỉ nghiên cứu
phương tiện duy nhất “sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát” . Ngoài ra
không đề cập đến các phương tiện học tập khác.
5. Thời gian nghiên cứu
Từ năm học 2018-2019 đến năm học 2020 - 2021
6. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp phân tích, tổng hợp: Thu thập, tổng hợp các kiến thức về
cơ sở lí luận của đề tài; sưu tầm và xây dựng cách thức lồng ghép ca dao, tục
ngữ, thơ ca, câu hát vào từng tiết học cụ thể.
- Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Ứng dụng sáng kiến vào từng tiết
học cụ thể trên lớp. Từ đó, đánh giá hiệu quả thực hiện qua không khí học tập
trên lớp và kết quả học tập của học sinh.
- Phương pháp thu thập, xử lí số liệu: Lấy ý kiến học sinh theo các mẫu
phiếu đánh giá, tiến hành kiểm tra đánh giá định kì kết quả học tập của HS. Từ
đó, xử lí số liệu đưa ra kết quả đánh giá tổng hợp, khách quan nhất.
- Phương pháp phỏng vấn: phỏng vấn học sinh qua phiếu điều tra, trao đổi
3
với đồng nghiệp về việc áp dụng phương pháp này.
-Thông qua kinh nghiệm thực hiện giảng dạy đối với Chương trình đổi
mới SGK Địa lí ở phần Địa lí Tự nhiên.
7. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Xây dựng các lí luận liên quan đến việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca
trong việc tạo hứng thú học tập môn Địa lí ở phần Địa lí Tự nhiên cho học sinh .
- Sưu tầm và giới thiệu các câu ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát có thể sử
dụng để giảng dạy phần Địa lí Tự nhiên ở trường Phổ thông.
- Thiết kế một giáo án mẫu có sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát
trong quá trình giảng dạy.
- Khảo sát tính khả thi của đề tài và từ đó có những kết luận, kiến nghị
trong quá trình áp dụng đề tài
PHẦN II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
CHƯƠNG I. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1. Cơ sở lý luận
Định hướng đổi mới phương pháp dạy và học đã được xác định trong nghị
quyết Trung Ương 4 khóa VII (1-1993), Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII
(12-1996), được thể chế hóa trong luật Giáo dục (2005), được cụ thể hóa trong
các chỉ thị của Bộ Giáo dục và Đào tạo đặc biệt chỉ thị số 14 (4-1999).
Luật giáo dục, điều 28.2 đã ghi ‘‘Phương pháp giáo dục phổ thông phải
phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS; phù hợp với đặc
điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ
năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui,
hứng thú học tập cho HS.’’
Yêu cầu của việc đổi mới phương pháp dạy học nên GV cần vận dụng các
phương pháp soạn giảng cho phù hợp để đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho
HS, từ đó có thể phát huy tính tự giác tích cực của học sinh.
Việc dạy học Địa lí nói chung cần đảm bảo các nguyên tắc giáo dục, đây
là các luận điểm có tính chất chỉ đạo, những quy định, yêu cầu cơ bản mà người
giáo viên cần phải tuân thủ để mang lại hiệu quả cao nhất trong quá trình dạy
học. Việc sử dụng, áp dụng các câu ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát phù hợp với
từng phần nội dung kiến thức đã căn cứ vào các nguyên tắc giáo dục (môn Địa
lí).
Các nhà nghiên cứu tâm lí học cho rằng hứng thú là thái độ đặc biệt của
cá nhân đối với đối tượng nào đó nó có ý nghĩa đối với cuộc sống và có khả
4
năng mang lại khoái cảm cá nhân trong quá trình hoạt động.
Sự hứng thú biểu hiện trước hết ở sự tập trung chú ý cao độ, sự say mê
của người học sinh. Trong bất cứ lúc nào nếu có hứng thú học tập học sinh sẽ có
cảm giác dễ chịu với hoạt động học của mình, làm nẩy sinh sự mong muốn hoạt
động một cách sáng tạo. Đối với hoạt động nhận thức sáng tạo, hoạt động học
tập khi không có hứng thú thì sẽ không có kết quả, thậm chí xuất hiện cảm xúc
tiêu cực (chán học, không muốn học, sợ học…)
Việc hình thành hứng thú học tập cho học sinh đặc biệt là hứng thú học
tập môn Địa lí là yêu cầu quan trọng của giáo viên Địa lí. Khi hỏi các em nhân
tố quan trọng chủ yếu tạo nên hứng thú học tập cho học sinh phụ thuộc vào
người dạy hay người học thì đa số các em cho rằng do nhân tố người dạy. Khi
các em có nhận thức đúng thì các em có những mong đợi đối với giáo viên thật
hợp lí để bài học được phong phú, lôi cuốn.
Có nhiều phương tiện để giáo viên sử dụng nhằm gây hứng thú học tập
cho học sinh như: dùng đồ dùng trực quan, tổ chức thăm quan dã ngoại, tổ chức
chương trình ngoại khóa, tổ chức trò chơi địa lí,… tuy nhiên ngoài những cách
trên ra còn một cách cũng không kém phần hữu hiệu đó là dùng thơ ca, ca dao,
tục ngữ sao cho phù hợp với bài học, nội dung học cũng tạo sự mới lạ và thích
thú đối với học sinh.
Ca dao là bài hát ngắn lưu hành trong dân gian, có vần điệu, theo thể thơ
lục bát, lục bát biến thức hay thơ bốn chữ, năm chữ. Ca dao là thi ca truyền
miệng mô tả phong tục tập quán, thời tiết, khí hậu, những kinh nghiệm thiên văn
của người xưa.
Tục ngữ là các “câu nói có ý nghĩa, dễ nhớ vì có vần điệu, lưu hành bằng
cách truyền miệng từ người này sang người khác, từ nơi này sang nơi khác”.
Tục ngữ là những câu nói đúc kết kinh nghiệm của dân gian về mọi mặt trong
cuộc sống.
Thơ ca, câu hát là một khái niệm chỉ các sáng tác văn học có vần điệu, có
đặc điểm ngắn gọn súc tích, nhiều ý cô đọng. Tính nhạc trong thơ là một hình
thức làm cho bài thơ dễ được cảm nhận bởi người nghe hay người đọc.
Những câu ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát sử dụng trong bài học Địa lí
không chỉ giúp HS ôn lại kiến thức văn học mà còn giúp em các giải thích được
những kinh nghiệm mà ông cha ta đã đúc kết qua nhiều thế hệ dựa trên cơ sở
khoa học.
Như vậy, bản thân của ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát có đặc điểm là câu
nói ngắn, có ý nghĩa, có vần điệu nên khi nghe học sinh dễ nhớ. Khi dạy phần
nội dung kiến thức mà giáo viên lồng ghép, liên kết với kiến thức địa lí thì trong
5
quá trình tư duy học sinh sẽ có sự gắn kết các kiến thức với ngôn ngữ của ca
dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát như vậy sẽ vừa dễ hiểu và vừa dễ nhớ, tăng thêm
tính hấp dẫn cho bài học. Tùy từng bài, từng phần nội dung bài học mà tác giả
sử dụng những câu ca dao tục ngữ có liên quan cho phù hợp.
Qua thực tiễn giảng dạy tôi thấy rằng, việc sử dụng lồng ghép ca dao, tục
ngữ, thơ ca, câu hát để hình thành khái niệm, kiến thức địa lí đều đảm bảo tính
khoa học, tính vừa sức đối với học sinh và bảo đảm tính tự lực và phát triển tư
duy cho học sinh nhưng không kém phần thú vị, hấp dẫn thu hút học sinh với
phần kiến thức mới.
2. Cơ sở thực tiễn
2.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
Trong thực tế Địa lí đã có trong những câu ca dao, tục ngữ, thơ ca và các
câu hát - đó là sự kết tinh, lắng đọng vốn sống và những kinh nghiệm quý báu
trong dân gian. Trải qua hàng nghìn năm những câu ca dao, tục ngữ đã được cha
ông ta đúc kết lại từ những kinh nghiệm thực tế: các mối quan hệ giữa tự nhiên
với tự nhiên, giữa thiên nhiên - con người, các quy luật thời tiết khí hậu, các quy
luật tự nhiên... mặc dù trình độ nhận thức chưa được sâu sắc lắm.
Chính ý nghĩa phong phú và rộng rãi của ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát
mà nó trở thành một phần trong kho tàng kiến thức của khoa học địa lí. Tận
dụng điều này giáo viên có thể làm mới bài giảng của mình giúp bài học trở nên
sáng tạo, mới lạ, phong phú hơn và giảm bớt tính khô khan như nhiều người
thường nhận xét.
Để rèn luyện kĩ năng học đi đôi với hành thì việc khai thác ý nghĩa địa lí
của những câu ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát này giúp học sinh cảm thấy dễ
dàng liên hệ kiến thức sách vở với các hiện tượng tự nhiên của cuộc sống bên
ngoài.
Thực tế đã có nhiều đề tài của các giáo viên trường THPT, các trường Đại
học đã đề cập đến vấn đề tạo hứng thú học tập môn Địa lí qua tranh ảnh, phim tư
liệu, bản đồ, mô hình… (hay còn gọi đồ dùng trực quan) tuy nhiên vẫn còn ít đề
tài khai thác vấn đề sử dụng câu ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát trong dạy học
Địa lí nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh. Và do đặc thù, điều kiện cở sở
vật chất phục vụ cho việc dạy học ở các trường học khác nhau nên cách thức
nghiên cứu và sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca, câu hát vào dạy học Địa lí sẽ có
sự khác nhau ở các trường cụ thể. Chính vì vậy, bản thân tôi mạnh dạn trình bày
một vài ý tưởng mà tôi sau khi áp dụng ở trường THPT Phạm Hồng Thái (Hưng
Nguyên- Nghệ An)- nơi tôi trực tiếp giảng dạy, bước đầu đã có những biểu hiện
tích cực trong thái độ học tập của học sinh và hiệu quả của giờ học địa lí được