Sang thu - Hữu Thỉnh
Có lẽ vì nàng thu “thơ mộng muôn thủa” luôn có xu hướng “rủ rê” ngòi bút
theo những lối mòn quen thuộc của truyền thống thơ thu. Mà hút theo những con
đường dằng đặc đã định hình trước đó là đến tử lộ của văn chương…
Nói về đề tài mùa thu, một tác giả đã nhận định: “Đề tài "Mùa Thu" bao giờ
cũng có vẻ là dễ viết. Mùa thu dường như luôn luôn nấp sẵn trong ngòi bút của chúng
ta, nhất là những ngòi bút thơ: hễ động bút là mùa thu cứ chực đổ ùa ra trên mặt giấy.
Tưởng như với đề tài thơ mộng muôn thuở này có thể dễ dàng chắp bút. Chỉ đến khi
bắt đầu cầm bút ngồi trước mặt giấy, tôi mới thấy đề tài này thật là khó” Tại sao lại có
nghịch lí trong kinh nghiệm của người sáng tác như vậy? Có lẽ vì nàng thu “thơ mộng
muôn thủa” luôn có xu hướng “rủ rê” ngòi bút theo những lối mòn quen thuộc của
truyền thống thơ thu. Mà hút theo những con đường dằng đặc đã định hình trước đó là
đến tử lộ của văn chương…
Sang thu của Hữu Thỉnh xuất hiện khi trước nó đã có rất nhiều bài thơ nổi tiếng
đông tây kim cổ: Thu hứng (Đỗ Phủ), Chùm thơ thu (Nguyễn Khuyến), Đây mùa thu
tới (Xuân Diệu)… Nhưng nó vẫn có cái hay, cái độc đáo riêng của một hồn thơ sâu
lắng, nhạy cảm khi mùa thu tới.
Ngay từ tiêu đề, tác giả đã tự xác định một thời điểm miêu tả: thời điểm giao
mùa. Đó không phải là chính thu, khi bầu trời xanh ngắt lơ lửng những tầng cao,
không phải cuối thu, khi nắng trời đã nhuộm đỏ lá bàng, hay khi cái rét mùa đông đã
lẩn vào trong gió…Sang thu nghĩa là mới chớm thu thôi, cái tứ kết buộc hệ thống hình
ảnh trong bài cũng chỉ gói gọn trong chút “chớm” mỏng manh đó.
Đặc biệt ở góc độ miêu tả tạo vật. Không hề có một từ định tính để miêu tả thế
giới thu. Có hương ổi, mùi hương vừa đặc trưng cho mùa vừa đặc trưng cho làng thôn
ngõ xóm. Nhưng hương ổi “thơm” như thế nào thì thi sĩ hoàn toàn không miêu tả. Có
gió, nhưng gió se chứ không phải là gió lạnh. Se gợi một động thái, hơn là gợi một
cảm giác. Làn sương giăng phủ ngõ thôn chẳng được đặc tả ở mức độ (mù mịt) hay
màu sắc (trắng mờ)... Dòng sông, cánh chim, hay đám mây cũng không tô điểm cho
phong cảnh thu bằng những gam màu đặc trưng của nó. Truyền thống thơ thường kiến
trúc ngôi nhà thu bằng những chất liệu quen thuộc như cúc, liễu, ngô đồng hay màu
trời, sắc nước…Hữu Thỉnh hầu như khơi gợi cảm giác về mùa trong trạng thái mơ hồ
của tạo vật. Thành công nổi bật nhất của bài cũng là ở một hệ thống những động từ
miêu tả rất giàu cảm giác: “phả”, “se”, “chùng chình” “dềnh dàng” “bắt đầu vội vã”
“vắt nửa mình”… “Chùng chình” trước hết gợi tả chính xác những làn sương như
ngưng lại và nhẹ nhàng tỏa lan ngõ xóm. Dòng nước thu vốn trong trẻo và sâu hút làm
người ta khó mà thấy rõ được sự chuyển động nó nên cảm giác sông lững lờ trôi cũng
rất hiện thực. Đám mây như tấm khoăn voan của người thiếu nữ, duyên dáng nối hai
mùa là một liên tưởng thực sự độc đáo. Song trên hết, hệ thống động từ toàn bài còn
đặc sắc ở chỗ, nó không chỉ miêu tả chính xác trạng thái của tạo vật mà còn thổi vào
tạo vật những cảm giác rất người. Tinh tế và sống động sao một buổi sáng chớm thu,
sương như người khách ngập ngừng nơi đầu ngõ, gió se lại bởi chút lạnh xa xăm,
những cánh chim vội vã tìm về phương ấm áp…
Song thời điểm chớm thu không phải chỉ hiển hiện ở những dấu hiệu mơ hồ
trong trạng thái biến chuyển của cảnh vật, mà ở cả chút ngỡ ngàng bâng khuâng của
lòng người: “Bỗng nhận ra hương ổi”; “Hình như thu đã về”…
Tiếp tục thể hiện những dấu hiệu mùa thu rõ rệt hơn nhưng ý nghĩa của khổ
cuối không chỉ dừng lại ở đó:
Vẫn còn bao nhiêu nắng
Đã vơi dần cơn mưa
Sấm cũng bớt bất ngờ
Trên hàng cây đứng tuổi
Con người cảm thấy biết bao biểu hiện khác biệt của thời tiết khi mùa thu tới:
mưa và sấm thưa dần, không còn dữ dội nữa. Sang thu, tất cả các dấu hiệu của mùa hạ
vẫn còn nhưng đã giảm dần mức độ, cường độ… Hàng cây như đã quá quen với nắng
lửa mưa giông, được gọi một cách hình ảnh là “hàng cây đứng tuổi”. Chính các từ
“bất ngờ”, “đứng tuổi” khiến ý nghĩa của câu thơ không dừng lại ở nét nghĩa tả thực
mà có chiều sâu hơn. Nắng, mưa, sấm chớp… hay là những vang động của cuộc đời?
Trong tương quan ấy, hàng cây tượng trưng cho con người từng trải mà bao dâu bể
biến đổi không còn đáng ngạc nhiên. Cảnh như sâu lắng hơn bởi liên tưởng suy tư về
mùa thu đời người.
Không hiểu sao, khi đọc bài thơ này, tôi chợt thấy nhớ rất nhiều những năm
tháng đã qua của mình. Miền kí ức tuổi thơ được đánh thức bởi mùi hương ổi, bởi ngõ
xóm thân quen ấy. Và có lẽ cũng nhờ giọng điệu êm nhẹ dễ cuốn người đọc vào dòng
cảm xúc, suy nghĩ tự nhiên của tác giả. Nét độc đáo nhất của bài là những hình ảnh
chính xác và giàu sức gợi tạo nên một bức tranh thu giản dị mà sống động. Đây xứng
đáng là một bài thơ thu hay trong thế giới thi ca!
