Sinh cơ học khớp háng

Chia sẻ: A A | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

102
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'sinh cơ học khớp háng', y tế - sức khoẻ, y dược phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sinh cơ học khớp háng

1 SINH CÔ HOÏC KHÔÙP HAÙNG Nguyeãn Vaên Quang (1) Khôùp haùng laø khôùp duy nhaát coù söï cöû ñoäng cuõng nhö söï vöõng chaéc nhôø caáu truùc ñaëc bieät veà giaûi phaãu hoïc. Khôùp haùng coù vai troø quan troïng trong caùc hoaït ñoäng haèng ngaøy cuõng nhö caùc hoaït ñoäng theå duïc theå thao lieân quan ñeán chi döôùi nhö chaïy, nhaûy, ñaù cuõng nhö söï truyeàn löïc cuûa cô theå leân chi treân cho coâng vieäc haèng ngaøy hoaït ñoäng hay hoaït ñoäng theå thao. Khôùp haùng chòu löïc taùc ñoäng raát lôùn trong ñi ñöùng chaïy nhaûy. Sinh cô hoïc khôùp haùng ñöôïc baøn qua ba phaàn : ñaëc ñieåm caáu truùc khôùp haùng, nhöõng chuyeån ñoäng trong khôùp haùng vôùi taàm ñoä khôùp höõu duïng khi ñi, chaïy nhaûy vaø ñaëc bieät khi coù khôùp giaû, sau cuøng laø löïc taùc ñoäng ñoái vôùi khôùp haùng trong hoaït ñoäng khi ñöùng hai chaân hoaëc chòu löïc moät chaân, khi ñi khi chaïy khi nhaûy vaø khi coù khôùp giaû. ÑAËC ÑIEÅM CAÁU TRUÙC GIAÛI PHAÃU HOÏC KHÔÙP HAÙNG Khôùp haùng laø moät khôùp ôû saâu trong cô theå. Caùc beänh lyù cuûa khôùp haùng thöôøng khoù phaùt hieän, thöôøng phaûi phaân bieät vôùi caùc beänh lyù cuûa coät soáng thaét löng, vuøng khung chaäu. Do ñoù chaån ñoaùn coù theå bò soùt nhaát laø trong tröôøng hôïp ña thöông vaø caùc toån thöông khoâng coù söï di leäch nhieàu. Chaån ñoaùn soùt gaõy coå xöông ñuøi trong tröôøng hôïp coù gaõy thaân xöông ñuøi cuøng beân laø 33% - 56% tröôøng hôïp 3, 21, 23. Daáu hieäu cuûa caùc tröôøng hôïp treân thöôøng bò sai leäch do caùc ñoäng taùc buø ñaép cuûa coät soáng vaø ñaëc bieät laø cuûa khôùp haùng beân kia nhö caùc daáu hieäu Thomas vaø daáu hieäu chieàu daøi hoaëc laø ngaén bieåu kieán trong caùc tröôøng hôïp bò co ruùt aùp hay co ruùt dang cuûa khôùp haùng 8, 22. Nhieàu ngöôøi beänh nhaát laø nhöõng ngöôøi beänh bò soát baïi lieät thöôøng caûm thaáy nhö chaân bò baïi lieät daøi hôn. Thaät ra thì chaân ñoù ngaén hôn nhöng vì chaân bò leäch theo kieåu dang vaø khung chaäu chuøng xuoáng cho neân ngöôøi beänh coù caûm töôûng nhö laø chaân bò lieät daøi hôn. Heä thoáng xöông cuûa khôùp haùng goàm coù choûm xöông ñuøi hình caàu vaø oå chaûo cuûa khung chaäu. Ñaây laø moät khôùp troøn coù oå chaûo neân khôùp raát vöõng trong sinh hoaït haèng ngaøy. Ñaëc bieät trong khôùp laïi coù aùp suaát aâm neân muoán cho khôùp bò traät ra caàn phaûi coù moät löïc khaù maïnh 12. Ñoä loõm cuûa oå chaûo phaùt trieån tuøy thuoäc vaøo söï hieän dieän cuûa choûm xöông ñuøi. ÔÛ treû nhoû xöông chaäu goàm 3 xöông: xöông chaäu, xöông ngoài vaø xöông mu taïo thaønh 3 xöông vôùi suïn hình chöõ Y. Trong phoâi thai hoõm cheùn oå chaûo ñöôïc hình thaønh töø tuaàn leã thöù 8 – thöù 9 cuûa thai kyø. Ñeán tuaàn leã thöù 17 thai kyø thì khoaûng troáng cuûa khôùp ñöôïc hình thaønh vôùi caùc lôùp hoaït maïc 16. Ñöùa treû lôùn leân ñeán tuoåi 16 vaø 18, 3 xöông treân dính vaøo nhau taïo thaønh oå chaûo nhìn ra phía tröôùc beân ngoaøi vaø phía döôùi moät goùc ñoä 150 vaø 450 trong khi ñoù thì coå vaø choûm xöông ñuøi quay vaøo trong ra tröôùc 150. Suïn khôùp cuûa oå chaûo coù hình moùng ngöïa , daøy nhaát ôû phía treân do phaûi chòu löïc naëng khi di chuyeån (1,75mm – 2,5mm) choã moûng nhaát ôû phía sau trong (0,75mm- 1,25mm) 9. OÅ chaûo coù suïn vieàn gioáng nhö laø suïn vieàn khôùp vai. Suïn vieàn laøm cho oå chaûo saâu hôn phaân nöõa cuûa hình caàu vaø taïo cho khôùp haùng ñöôïc vöõng hôn. Suïn vieàn roäng nhaát ôû phía sau döôùi cuûa oå chaûo (6,4 mm ± 1,7mm) vaø daøy nhaát ôû phía treân tröôùc cuûa oå chaûo (5,5 mm ± 1,5mm) 19. (1) Baùc só Chuyeân khoa II, Tröôûng Khoa Chi Döôùi, BVCTCH TPHCM, Chuû nhieäm Boä moân Y hoïc theå thao, Trung taâm Ñaøo taïo vaø Boài döôõng Caùn boä Y teá TPHCM. 1
2 Choûm xöông ñuøi ñöôïc che phía treân khi chòu löïc bôûi moät phaàn cuûa oå chaûo vaø ñöôïc ño baèng goùc Wiberg goïi laø goùc CE (center-edge angle). Goùc naøy taïo bôûi thöôøng thaúng töø bôø ngoaøi cuûa oå chaûo ñeán taâm xöông ñuøi vaø moät ñöôøng thaúng goùc töø taâm xöông ñuøi thaúng leân treân ñöôøng thaúng ngang goùc naøy thöôøng phaûi > 250. Neáu goùc CE < 200 laø baát thöôøng vaø coù theå ñöa ñeán tình traïng baùn traät choûm xöông ñuøi 9. Choûm xöông ñuøi baèng 2/3 hình caàu nhöng khoâng hoaøn toaøn troøn nhö hình caàu vôùi ñöôøng kính töø 40 mm – 52mm ôû ngöôøi chaâu AÙ töø 45mm – 56mm ôû ngöôøi chaâu AÂu. Choûm xöông ñuøi ñöôïc bao moät lôùp suïn khôùp tröø vuøng coù daây chaèng troøn, nôi daøy nhaát (khoaûng 2,5mm) ôû phía treân trong hôi phía sau laø nôi chòu löïc khi hoaït ñoäng. Ñaëc ñieåm cuûa choûm laø coù moät vuøng phía trong ñeå gaén daây chaèng troøn dính vaøo trong oå chaûo nôi ñoù coù chöùa nhieàu moâ sôïi suïn vaø caùc maïch maùu töø thaàn kinh bòt vaø caùc daây thaàn kinh töø thaàn kinh bòt. Choûm vaø coå xöông ñuøi ñöôïc nuoâi baèng caùc ñoäng maïch nhoû töø ñoäng maïch muõ ñuøi ngoaøi vaø trong ñi doïc saùt ngoaøi coå vaøo trong xöông nôi tieáp giaùp suïn choûm vaø coå xöông ñuøi 24. Coå xöông ñuøi daøi khoaûng töø 3cm – 5 cm ôû ngöôøi lôùn vaø coù goùc coå thaân 125 ± 50 khi tröôûng thaønh vaø goùc naøy lôùn hôn khi môùi sinh ra 1500. ÔÛ maët phaúng ngang coå xöông ñuøi coù ñoä leäch ra tröôùc 150. Heä thoáng bao khôùp daây chaèng: bao khôùp haùng chieám hoaøn toaøn maët tröôùc cuûa coå xöông ñuøi töø bôø hoõm cheùn cho ñeán ñöôøng lieân maáu chuyeån vaø maët sau chæ chieám 2/3 choûm vaø coå xöông ñuøi coøn ñeå troáng phaàn döôùi sau vaø ngoaøi. Ñoù laø vuøng coù hoá moùng tay maø khi ñoùng ñinh noäi tuûy vaøo hoá moùng tay ñöôøng ñi khoâng ñi vaøo khôùp. Bao khôùp daøy töø 7mm – 10mm vaø ñöôïc daøy leân ôû maët tröôùc nhôø heä thoáng daây chaèng chöõ N goàm 2 daây chaèng : chaäu ñuøi laø daây chaèng chöõ Y ngöôïc (daây chaèng Bigelow) vaø daây chaèng mu ñuøi, daây chaèng Bigelow coù nhieäm vuï giôùi haïn ñoä duoãi cuûa khôùp haùng trong khi daây chaèng mu ñuøi giôùi haïn ñoä dang khôùp haùng vaø phía sau daây chaèng moûng hôn laø daây chaèng ngoài ñuøi. Do ñoù caùc traät khôùp haùng ra sau thöôøng traät ra sau nhieàu do vuøng ñoù bao khôùp daây chaèng moûng coäng vôùi tö theá baát lôïi cuûa khôùp haùng khi ngoài cheùo chaân hoaëc khi haùng aùp quaù nhieàu. Caáu truùc xöôùng xoáp beân trong: khi di chuyeån chòu löïc thì khôùp haùng chòu moät löïc raát lôùn vaø caùc nghieân cöùu cho thaáy caùc sôù xöông ñöôïc saép xeáp theo caùc ñöôøng söùc khi chòu löïc (Hình 1) vaø caùc sôù xöông naøy khoâng coù khi môùi sinh ra vaø xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu khi treû lôùn leân vaø tröôûng thaønh vaø khi tuoåi lôùn daàn vaø ñi thì caùc sôù naøy ngaøy caøng ít daàn khi xöông loaõng daàn 20. Löïc chòu nhieàu nhaát laø ôû phía trong taïo thaønh calcar laø nôi daøy nhaát coù nhieäm vuï choáng ñôõ sau cuøng cho söï chòu ñöïng cuûa khôùp haùng khi khi di chuyeån 15. Caùc cô: cô ñöôïc chia laøm 3 nhoùm theo chöùc naêng gaäp – duoãi, dang – aùp, xoay ngoaøi – xoay trong cuûa khôùp haùng (Baûng 1). Caùc cô lôùn quan troïng caàn chuù yù: cô thaét löng chaäu gaäp khôùp haùng. Cô thaét löng chaäu töø caùc coät soáng, gai coät soáng xuoáng phía tröôùc xöông chaäu vaø gaén vaøo maáu chuyeån nhoû. Cô moâng lôùn duoãi khôùp haùng. Cô moâng trung dang khôùp haùng. Cô kheùp daøi kheùp lôùn aùp khôùp haùng. Caùc cô xoay töông ñoái nhoû, caùc cô lôùn quan troïng trong söï chuyeån löïc khi di chuyeån giuùp cho khôùp haùng vaø cô theå coù söï caân baèng vaø nhòp nhaøng khi ñi. 2
3 CAÙC CÔ TAÙC ÑOÄNG LEÂN KHÔÙP HAÙNG 9 Baûøng 1 Chöùc Cô Nguyeân tuûy Baùm taän Thaàn kinh naêng Gaäp Thaét löng chaäu Maáu gai TL2 – TL5 maøo Maáu chuyeån nhoû Ñuøi chaäu X.cuøng Thaúng tröôùc GCTD bôø treân oå coái Xöông Ñuøi (TL2 – TL4) Cô CC ñuøi GCTT, maøo chaäu Daõi chaäu chaøy Moâng treân May GCTT. Tröôùc trong maâm chaøy Ñuøi (TL2 – TL3) Duoãi Moâng lôùn Voû ngoaøi caùnh chaäu, sau Daõi chaäu chaøy Moâng döôùi xöông cuøng cuït. U moâng Nhò ñaàu UÏ ngoài Choûm xöông maùc Toïa sau ngoaøi maâm chaøy. Baùm gaân UÏ ngoài Tröôùc trong maâm chaøy Toïa Baùm maøng UÏ ngoài Sau trong maâm chaøy Toïa Dang Moâng giöõa Ñöôøng moâng tröôùc Maët beân MCL Moâng treân Moâng nhoû Maët ngoaøi caùnh chaäu Maët tröôùc MCL Moâng treân Moâng Cô CC ñuøi GCTT maøo chaäu Daõi chaäu chaøy treân AÙp Kheùp lôùn Caønh mu, uï ngoài UÏ moâng, cuû cô kheùp Bòt, Toa Kheùp daøi Xöông mu Giöõa ñöôøng raùp Bòt Kheùp nhoû Caønh mu Treân ñöôøng raùp Bòt Xoay Bòt trong Maøng boät MCL Bòt ngoaøi Bòt ngoaøi Maøng boät MCL Bòt Sinh ñoâi treân Gai ngoài MCL Bòt Sinh ñoâi döôùi UÏ ngoài MCL Bòt Hình leâ Xöông cuøng MCL Bòt Vuoâng UÏ ngoài Maøo gian maáu Bòt Xoay Moâng giöõa Ñöôøng moâng tröôùc Maët beân MCL Moâng treân trong Moâng nhoû Maët ngoaøi caùnh chaäu Maët tröôùc MCL Moâng treân Moâng Cô CC ñuøi GCTT maøo chaäu Daõi chaäu chaøy treân Ghi chuù : MCN: Maáu chuyeån nhoû; MCL: Maáu chuyeån lôùn MC: Maâm chaøy; Cô CCÑ: Cô caêng caân ñuøi GCTT: Gai chaäu tröôùc treân; GCTD: Gai chaäu tröôùc döôùi. Theo Hughes PE, Hsu JC, Matava MJ ( 2003 ); Hip Anatomy and Biomechanics in the Athletes Sports Med Arthros . Rev; 10, 103-114. 3
4 TAÀM HOAÏT ÑOÄNG KHÔÙP Taàm ñoä khôùp: khôùp haùng coù söï vöõng chaéc vaø söï cöû ñoäng toát trong 3 chieàu khoâng gian. Khôùp haùng gaäp 1200 vôùi khôùp goái co vaø chæ gaäp ñöôïc 900 khi khôùp goái duoãi do löïc caûn cuûa caùc cô ngoài chaøy 12. Khôùp haùng duoãi ñöôïc töø 100 – 200 vaø ñoä duoãi thuï ñoäng laø 300 trong khi gaäp thuï ñoäng laø 1400. Söï co ruùt cuûa cô thaúng tröôùc laøm cho khôùp haùng khoâng duoãi ñöôïc heát. Ñoù laø nguyeân nhaân taïo ra daáu hieäu Ely ñeå chaån ñoaùn co ruùt cuûa cô thaúng tröôùc 22. Khôùp haùng dang ñöôïc 500, aùp 300 vaø xoay ngoaøi 450 – 600 vaø xoay trong 300 – 400 8. Khi tuoåi caøng cao thì taàm ñoä khôùp caøng bò giôùi haïn töø ñoù cho thaáy böôùc ñi cuûa tuoåi treû thöôøng daøi hôn böôùc ñi cuûa ngöôøi lôùn tuoåi 4. Taàm ñoä khôùp khi ñi: Khi ñi khôùp haùng gaäp töø 300 – 400 vaø duoãi töø 50 – 100 trong khi ñoù söï dang aùp vaø xoay trong xoay ngoaøi cuûa khôùp haùng khi ñi töø 5 – 100 10. Do taàm ñoä khôùp haùng khi ñi khoâng lôùn laém neân khi khôùp haùng bò haøn cöùng ôû tö theá chöùc naêng thì aûnh höôûng ñeán daùng ñi khoâng nhieàu (Hình 2). Trong chu kyø ñi, khi chaân baét ñaàu chaïm ñaát thì cô ngoài chaøy (cô hai ñaàu ñuøi, cô baùn gaân, cô baùn maøng) vaø cô moâng lôùn co ruùt giuùp khôùp haùng ñöôïc thaúng. Giöõa thôøi kyø chòu löïc, caùc cô aùp giöõ vöõng cho khung chaäu khoâng bò nghieâng veà beân kia goàm coù cô moâng giöõa vaø cô moâng nhoû. Caùc cô moâng taêng cöôøng söï hoaït ñoäng cuûa khôùp haùng trong suoát thôøi kyø chòu löïc vaø ñaëc bieät laø cuoái thôøi kyø chòu löïc caùc sôïi phía sau cuûa cô caêng caân ñuøi giuùp cho khôùp haùng chòu löïc ñöôïc 25% trong khi caùc sôïi tröôùc giuùp chòu löïc 10%. Khi chuyeån töø thôøi kyø chòu löïc ñeán thôøi kyø ñong ñöa trong chu trình ñi, caùc cô gaäp khôùp haùng nhö thaét löng chaäu, cô thaúng tröôùc, cô thôï may vaø caùc sôïi tröôùc cuûa cô caêng caân ñuøi giuùp cho khôùp haùng ñong ñöa moät caùch deã daøng. Cô thaúng tröôùc laø cô ñaàu tieân khi baét ñaàu ñong ñöa tieáp theo ñoù laø caùc cô sau. Cô kheùp khôùp haùng hoaït ñoäng khi baét ñaàu thôøi kyø ñong ñöa sang thôøi kyø chòu löïc ñeå giuùp cho khôùp haùng ñöôïc vöõng. Caùc cô naøy kieåm soaùt ñöôïc gia toác cuûa khôùp haùng ñeå cho baøn chaân ñöôïc xuoáng vuøng chòu löïc ñuùng choã trong khi ñoù caùc cô khaùc giuùp cho khôùp haùng chòu löïc moät caùch deã daøng. Nhö vaäy ñeå chaân khoâng chaïm ñaát, nhieàu cô phaûi hoaït ñoäng co ruùt coûm xöông ñuøi vaøo oå coái taïo moät löïc eùp khoâng nhoû. Löïc cô naày hieän nay chöa tính ñöôïc chính xaùc. Do ñoù khi ñi naïng khoâng chòu chaân ñau thì khôùp haùng chaân ñau khoâng phaûi hoaøn toaøn khoâng chòu löïc taùc ñoäng naøo. Khôùp haùng khi chaïy: hieåu ñöôïc chu trình khi ñi coù theå giuùp ta so saùnh söï khaùc nhau giöõa ñi vaø chaïy. Khi ñi moät chaân phaûi chaïm ñaát duø baát cöù thôøi kyø naøo nhöng khi chaïy coù giai ñoaïn hai chaân khoâng chaïm ñaát 9. Ñoù laø giai ñoaïn khoâng chòu löïc hoaøn toaøn cuûa khi chaïy. Giai ñoaïn naøy chieám khoaûng 30% trong chu trình chaïy. Taát caû söï chòu löïc khi chaïy ñöôïc ruùt ngaén so vôùi khi ñi chæ coøn 70% ñoái vôùi khi ñi vaø thôøi gian chòu löïc chæ coøn 30%. Ñieàu ñoù khaùc haún vôùi caùc giai ñoaïn chòu löïc cuûa ñi. Moät trong söï khaùc nhau coù yù nghóa giöõa ñi vaø chaïy laø thôøi gian cuûa chu trình chaïy ngaén hôn. Thí duï trong 1 phuùt coù theå ñi 60 chu trình ñi, 1 chu trình ñi laø 1 giaây. Trong khi ñoù chaïy luùp xuùp 1 chu trình chaïy laø 0,7 giaây vaø khi chaïy ñöôøng tröôøng 1 chu trình ñi laø 0,6 giaây. Do ñoù thôøi gian cuûa moät chu trình chaïy chæ coøn 60% vaø chu trình chaïy luùp xuùp laø 70% ñoái vôùi thôøi gian cuûa chu trình ñi. Söï giaûm thieåu naøy laøm cho thôøi gian chòu löïc cuûa chaïy ngaén ñi vaø töø ñoù laøm taêng löïc haáp thu cuõng nhö gia toác cuûa chuyeån ñoäng. Khi vaän toác taêng leân luùc chaïy thì taàm ñoä khôùp cuûa khôùp haùng taêng leân vaø troïng taâm caøng gaàn vôùi khôùp haùng do khôùp goái taêng ñoä gaäp. Cô thaúng tröôùc khi chaïy coù taùc ñoäng nhö moät cô gaäp khôùp haùng hôn laø moät cô duoãi goái trong giai ñoaïn chòu löïc. Khi chaïy cô theå ñöôïc ñaåy ra tröôùc laøm cho thôøi kyø chòu löïc taêng leân vaø vôùi vai troø quan troïng cuûa caùc cô gaäp khôùp haùng vaø duoãi khôùp goái. Taàm ñoä khôùp haùng taêng leân daàn trong caùc hoaït ñoäng haèng ngaøy töø luùc xuoáng laàu ñeán leân laàu vaø cao nhaát khi ngoài xoåm coät daây daøi (Baûng 2). 4
5 Baûøng 2: TAÀM ÑOÄ KHÔÙP TOÁI ÑA CUÛA KHÔÙP HAÙNG TRONG SINH HOAÏT HAÈNG NGAØY 11 Sinh hoaït Maët phaúng vaän ñoäng Ñoä Gaäp 104 Ngoài treân gheá Dang 20 Xoay ngoaøi 17 Gaäp 117 Laáy vaät döôùi saøn nhaø Dang 21 Xoay ngoaøi 18 Gaäp 122 Ngoài xoåm Dang 28 Xoay 26 Gaäp 67 Leân thang Dang 16 Xoay ngoaøi 18 Xuoáng thang Gaäp 36 Gaäp 124 Coät giaøy chaân ôû saøng nhaø Dang 19 Xoay 15 Dang 110 Coät giaøy chaân cheùo Dang 23 Xoay ngoaøi 23 Theo : Johnton. RE, Smidt GL(1970). Clin. Orthop 72 : 205 LÖÏC TAÙC ÑOÄNG VAØO KHÔÙP HAÙNG Döïa vaøo coâng trình cuûa Otto Fischer (1899), Pauwels ñöa ra phaân loaïi gaõy coå xöông ñuøi (1932). Naêm 1965, Pauwels ra xuaát baûn quyeån saùch töïa ñeà “Sinh Cô Hoïc cuûa Boä Maùy Vaän Ñoäng” trong ñoù oâng neâu keát quaû nhö sau: khi ñöùng hai chaân thì löïc chòu ôû moãi khôùp haùng baèng phaân nöûa cuûa troïng löôïng cô theå vaø löïc naøy taêng leân töø 2,5 – 4 laàn troïng löôïng cô theå khi ñöùng moät chaân 13, 15. Döïa vaøo tính toaùn cô hoïc, Pauwels cho thaáy khi ñi vuøng khôùp haùng ñoù chòu moät söùc naëng laø 175kg ôû moät ngöôøi coù troïng löôïng cô theå laø 58,7kg. Lyù do laø troïng löôïng cô theå vaø löïc ñoái troïng cuûa caùc cô dang ôû hai beân choûm xöông ñuøi cuøng taùc ñoäng vaøo choûm sao cho cô theå caân baèng khi di chuyeån nhö hai ñoøn cuûa baøn caân. Töø ñoù khi noùi ñeán löïc cô hoïc treân choûm xöông ñuøi, caùc taùc giaû thöôøng neâu ra “Baøn Caân Pauwels” trong ñoù cô moâng trung laø quan troïng nhaát (Hình 3). Naêm 1973, Rydell 18 nghieân cöùu löïc chòu treân khôùp giaû xöông ñuøi cho thaáy löïc chòu taêng leân nhieàu khi hoaït ñoäng vaø keå caû löïc taùc ñoäng leân neïp vít trong tröôøng hôïp caét xöông söûa truïc coå xöông ñuøi vaø coù theå leân ñeán löïc chòu ôû neïp ¼ laàn troïng löïc chòu cuûa khôùp haùng. Moät ñieåm ñaëc bieät caàn chuù yù khi nghieân cöùu caùc löïc taùc ñoäng ñoái vôùi khôùp haùng caên cöù vaøo tính cô hoïc thì ngöôøi ta caûm thaáy khoù khaên khi tính caùc löïc cuûa cô taùc ñoäng leân khôùp haùng. Moät soá taùc giaû coù tính caùc löïc cô nhö sau, taùc ñoäng cuûa cô moâng lôùn vaø moâng nhoû duøng ñeå co ruùt giuùp cho khôùp haùng ñöôïc vöõng khi di chuyeån laø gaàn 1 laàn cuûa troïng löôïng cô theå neáu chaân ñoù ñöôïc mang neïp maø khoâng chòu löïc thì löïc cô ôû ñoù laïi taêng leân coù khi gaàn 2 laàn troïng löôïng cuûa cô theå 6. Moät nghieân cöùu khaùc cho thaáy neáu beänh nhaân ñang naèm vaø duøng 2 khuyûu goùt 5
6 chaân ñeå di chuyeån cô theå thì luùc ñoù khôùp haùng chòu moät löïc raát lôùn baèng 4 laàn troïng löôïng cô theå nhö vaäy cho thaáy khi di chuyeån khoâng chòu löïc chaân hoång leân thì löïc cô co ruùt taùc ñoäng leân khôùp haùng khoâng phaûi laø nhoû. Trong tröôøng hôïp coá ñònh xöông vuøng khôùp haùng maø löïc caùc cô lôùn coù theå laø moät trong nhöõng yeáu toá laøm cho xöông deã bò di leäch neáu coá ñònh xöông khoâng chaéc vaø xöông bò loaõng. Ngoaøi ra taùc ñoäng ñoái vôùi khôùp haùng khi chaïy thì löïc chòu leân lôùn töø 4 laàn – 8 laàn troïng löôïng cuûa cô theå khi ñoù 1 vaø ngöôøi ta cho raèng trong tröôøng hôïp ñoù keát hôïp söï chòu löïc giöõa suïn khôùp vaø hoaït dòch trong khôùp giuùp cho khôùp haùng chòu ñöôïc moät löïc lôùn nhö vaäy 2. NHÖÕNG AÛNH HÖÔÛNG ÑOÁI VÔÙI LÖÏC CHÒU CUÛA KHÔÙP HAÙNG Coù 3 yeáu toá chòu aûnh höôûng. + Vò trí cuûa troïng taâm: troïng taâm caøng thaáp thì löïc chòu caøng ít 17. + Tay ñoøn troïng löïc caøng ngaén, löïc chòu caøng nhoû. Ngöôøi ta seõ nghieâng ngöôøi qua beân ñau ñeå giaûm tay ñoøn ñoù laø daáu hieäu Trenderlenburg. + Troïng löôïng cuûa cô theå: Troïng löôïng cô theå coù theå giaûm nhôø choáng moät gaäy. Theo Pauwels choáng gaäy beân ñoái dieän chæ gaàn ñoä löïc 9kg thì coù theå laøm giaûm löïc chòu khôùp haùng 40% ñoù laø lyù do trong tröôøng hôïp ñau khôùp haùng ngöôøi ta phaûi choáng gaäy hay naïng (Baûng 3). Baûng 3: TAÙC DUÏNG GIAÛM ÑAU CUÛA CHOÁNG GAÄY (ÔÛ moät ngöôøi naëng 58,7Kg). Löïc gaäy Löïc chòu cuûa khôùp haùng Ñoä nghieâng cuûa löïc taùc ñoäng (Kg) (Kg) leân choûm xöông ñuøi 160 0 175 130 9 100 80 15 51,2 00 17,5 30,26 Theo Pauwels F. : Biomechanics of the Locomotor Apparatus: Contributions on the Functional Anatomy of the Locomotor Apparatus. Berlin: Springer Verlag, 1980. + Löïc cô vuøng khôùp haùng: caùc cô chung quanh khôùp haùng vöøa coù taùc duïng baûo veä vöøa laøm giaûm soác cho khôùp haùng. Khi lôùn tuoåi caùc cô naày bò teo nhoû daàn laøm taêng löïc chòu khi ñi. Neân vieäc taäp vaän ñoäng ñieàu ñoä giuùp cho caùc cô naày khoâng bò teo nhieàu cuõng goùp phaàn laøm giaûm ñau trong khôùp haùng. SINH CÔ HOÏC KHÔÙP HAÙNG TRONG ÑIEÀU KIEÄN COÙ KHÔÙP HAÙNG NHAÂN TAÏO TOAØN PHAÀN Caùc khôùp nhaân taïo toaøn phaàn laø moät coá gaéng nhaèm taùi taïo sinh cô hoïc bình thöôøng cuûa khôùp haùng tuy nhieân coù nhieàu thay ñoåi khi ñaët khôùp giaû toaøn phaàn: + ÔÛ vuøng xöông ñuøi, chui xöông ñuøi thöôøng laø thaúng vaø tuøy theo kyõ thuaät ñaët ñoä leäch ra tröôùc nhieàu ít maø löïc chòu ôû vuøng choûm nhieàu hay ít. Caøng leäch ra tröôùc nhieàu thì löïc chòu ra tröôùc caøng lôùn. Bình thöôøng luoân luoân coù löïc chòu töø maët tröôùc cuûa choûm xöông ñuøi vaø löïc naøy laøm xoay trong cuûa xöông ñuøi hoaù giaûi bôûi söï co ruùt cuûa cô thaét löng chaäu vaø söï coá ñònh cuûa loài caàu xöông ñuøi 9. Do ñoù ñaàu treân cuûa xöông ñuøi 6
7 luoân luoân chòu löïc xoaén löïc eùp vaø löïc caêng raát lôùn. Thöôøng caùc nghieân cöùu ñoái vôùi choûm giaû xöông ñuøi ñaët ra nhieàu trong tröôøng hôïp löïc eùp maø caùc löïc xoaén ít ñöôïc ñaët ra. Ñaàu treân cuûa xöông ñuøi bình thöôøng coù ñoä xoaén rieâng trong khi ñoù thì choûm vaø chui giaû khoâng coù ñoä xoaén ñoù 7. Khi ñaët chuoâi giaû vaøo thaân xöông ñuøi luoân luoân coù maët xöông voû xöông vuøng phía sau ôû gaàn coå vaø vuøng phía tröôùc ôû döôùi maáu chuyeån chòu löïc raát maïnh do ñaàu treân chòu löïc xoaén cho neân nhieàu khi söï hö loûng cuûa xi maêng laïi xaûy ra khoâng phaûi ôû döôùi chui, trong loøng thaân xöông ñuøi maø laø ôû vuøng maáu chuyeån laø vuøng chòu löïc xoaén raát lôùn 27. + Vuøng hoõm cheùn bình thöôøng chòu moät löïc töông ñoái khoâng ñeàu: vuøng treân ngoaøi chòu nhieàu hôn phía trong. Nhöng khi ñaët cheùn giaû vôùi cheùn kim loaïi vaø nhöïa thì löïc chòu chia ñeàu cho ôû vuøng hoõm cheùn 25. + Ngoaøi ra trong quaù trình moå caùc ñöôøng moå ñi töø ngoaøi vaøo trong cuõng aûnh höôûng ñoái vôùi sinh cô hoïc khôùp haùng nhö ñi qua daõy chaäu chaøy laø vuøng raát quan troïng ñeå giöõ cho khôùp haùng ñöôïc vöõng keá ñeán laø caùc cô moâng, sau cuøng laø caùc daây chaèng. Kyõ thuaät moå khôùp haùng coù aûnh höôûng khaù lôùn ñoái vôùi caùc thaønh phaàn moâ meàm coù taùc ñoäng giuùp cho khôùp haùng ñöôïc vöõng trong di chuyeån caùc yeáu toá beân ngoaøi cuõng coù aûnh höôûng ñoái vôùi khôùp haùng nhö caùc cô xoay ngoaøi neáu khoâng ñöôïc giöõ kyõ seõ laøm leäch sinh cô hoïc khôùp haùng bình thöôøng ngoaøi ra neáu coù caùc toån thöông cuûa thaàn kinh maïch maùu thì aûnh höôûng ñeán chöùc naêng cuûa khôùp haùng khaù ñaëc bieät caàn phaûi ñöôïc chuù yù. KEÁT LUAÄN Sinh cô hoïc khôùp haùng giuùp cho ta hieåu taàm ñoä khôùp höõu duïng trong sinh hoaït haèng haèng ngaøy cuõng nhö löïc taùc ñoäng vaøo khôùp haùng khoâng phaûi laø nhoû trong nhöõng hoaït ñoäng bình thöôøng nhö ñi, chaïy, nhaûy. Veà sau ngöôøi ta caøng nghieân cöùö nhieàu caùc löïc taùc ñoäng vaøo khôùp haùng trong nhöõng hoaït ñoäng theå duïc theå thao nhaèm laøm caûi thieän caùc thaønh tích cuûa vaän ñoäng vieân cuõng nhö nhaèm traùnh nhöõng chaán thöông trong nhöõng hoaït ñoäng ôû ñænh cao. 7
8 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO Adelear RS. (1988): The practical biomechanics of running. Am J Sports Med; 14: pp 1. 497 – 500. Anderson K, Strickland SM, Warren R (2001): Hip and Groin injuries in athletes. Am. 2. J. Sports Med: pp 275 – 281. Casey M.J and Chapman M.W. (1979): Ipsilateral concomitant fractures of the hip and 3. the femoral shaft Bone and Joint surgery, vol 61A, No 4, June 1979. Crowinshield RD., Brand RA., Johnston RC. (1978): The effects of walking velocity 4. and age on hip kinematics and kinetics. Clin Orthop, 132: pp 140 – 144. Frankel VH, Pugh JW. (1984): Biomechanics of the hip. In: Tronzo RG, ed. Surgery of 5. the Hip Joint. Berlin: Springer – Verlag, pp 115 – 131. Frankel VH. Nordin, M, (1980): Biomechanics of the hip. In: Frankel VH, Nordin M, 6. eds. Basic Biomechanics of the Musculoskeletal System. Philadelphia, PA: Lippincott Williams and Wilkins, pp 149 – 178. Garden RS. (1961): The structure and function of the proximal end of the femur. J Bone 7. Joint Surg Br; 43: pp 576 – 589. Hoppenfeld S. (1976): Physical Examination of the Spine and Extremities. Appleton- 8. Century-Crofts, New York, pp 143 – 169. Hughes PE, Hsu JC, Matava MJ (2003): Hip anatomy and biomechanics in the athletes. 9. Sports Med. Arthros. Rev; 10, pp 103 – 114. Johnston RC, Smidt GL. (1969): Measurement of hip joint motion during walking. J 10. Bone Joint Surg Am; 51: pp 1083 – 1094. Johnston RC, Smidt GL. (1970): Hip motion measurements for selected activities of daily 11. living. Clin.Orthop., 72, 205. Kapandji IA (1968): Physiologie articulaire. Scheùmas commenteùs de meùcanique humaine. 12. Fas II, Membre Infeùrieur ,Librairie Maloine, Paris , pp 9 – 71. Maquet GJ. (1985): Biomechanics of the hip. Berlin: Springer Verlag, pp 1 – 45. 13. Morris JM. (1971): Biomechanics aspects of the hip joint. Orthop Clin Orthop North Am; 14. 2: pp 33 – 54. Pauwels F. (1980): Biomechanics of the locomotor apparatus: Contributions on the 15. Functional Anatomy of the Locomotor Apparatus. Berlin: Springer Verlag,. Ponseti IV. (1978): Growth and development of the acetabulum in the normal child. Bone 16. Joint Surg Am ; 60: pp 575 – 585. Radin EL. (1980): Biomechanics of the human hip. Clin Orthop; 152: pp 28 – 34. 17. Rydell N. (1973): Biomechanics of the hip joint. Clin Orthop; 92: pp 6 – 15. 18. Seldes RM, Tan V, Hunt J, et al. (2001): Anatomy, histologic features, and vascularity 19. of the adult acetabular labrum. Clin Orthop; 382: pp 232 – 240. Singh M, Nagrath AR, Maini PS. (1970): Changes in trabecular pattern of the upper 20. end of the femur as an index of osteoporosis. J Bone Joint Surg Am; 52: pp 457 – 467. Swiontkowski M.F; Hansen S.T,Kellam J. (1984): Ipsilateral fractures of the femoral 21. neck and shaft: A treatment protocol, J. Bone Joint Surg., 66A, 2, pp 260 – 268. 8
9 22. Tachdjian MO (1972): Pediatric Orthopedics, Vol II, WB Saunders Company, pp 809 – 825. 23. Traàn Phöông (2002): Yeáu toá aûnh höôûng ñeán söï chaån ñoaùn treã cuûa gaõy ñaàu treân xöông ñuøi qua 46 tröôøng hôïp gaõy thaân cuøng beân. Baùo caùo Hoäi Nghò Khoa hoïc Treû taïi. TTCTCH Thaønh Phoá Hoà Chí Minh 17/05/2002. 24. Trueta J, Harrison MHM. The normal vascular anatomy of the femoral head in adult man. J Bone Joint Surg Br 1953; 35: pp 442 – 461. 25. Vasu R, Carter DR, Harris WH (1982): Stress distribution in the acetabular region: Before and after total joint replacement. J Biomech.15, 155. 26. Wolff JD. (1986): The law of bone remodeling (Das Gesetz Transformation der Knochen). Berlin: Springer Verlag. 27. www.aboutjoints.com (05/2004): Anatomy and biomechanics of the hip relevant to arthroplasty Chuù thích: Hình 1: Caùc sôù xöông vuøng khôùp haùng ñöôïc saép xeáp theo ñöôøng söùc chòu löïc. Theo Kapandji IA (1968): Physiologie articulaire. Scheùmas commenteùs de meùcanique humaine. Fas II, Membre Infeùrieur, Librairie Maloine, Paris, 9 – 71. Hình 2: Taàm hoaït ñoäng khôùp haùng khi ñi Theo Frankel VH. Nordin, M, (1980):Biomechanics of the hip. In: Frankel VH, Nordin M, eds. Basic Biomechanics of the Musculoskeletal System. Philadelphia, PA: Lippincott Williams and Wilkins, 149 – 178. Hình 3: Baøn caân Pauwels TheoPauwels F. (1980): Biomechanics of the locomotor apparatus: Contributions on the Functional Anatomy of the Locomotor Apparatus. Berlin: Springer Verlag,. 9