Sử dụng bền vững đất miền núi và vùng cao ở Việt Nam

Th¸i phiªn - nguyÔn tö siªm

Sö dông bÒn v÷ng

®Êt miÒn nói vµ vïng cao ë viÖt nam

Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp

Hµ néi - 2002

Môc lôc

LêI NãI §ÇU ...........................................................................................................................4

Ch−¬ng 1: §ÆC §IÓM Tù NHI£N MIÒN NóI Vµ VïNG CAO......................................5

1.1. §Þa bµn vµ ph¹m vi nghiªn cøu .....................................................................................5

1.2. Ph©n lo¹i ®Þa h×nh ®Þa m¹o ............................................................................................5

1.3. §Æc ®iÓm tù nhiªn theo vïng sinh th¸i ..........................................................................8

Ch−¬ng 2: C¸C QU¸ TR×NH THæ NH¦ìNG CHñ §¹O ë MIÒN NóI Vµ VïNG CAO VIÖT NAM.........................................................19

2.1. Qu¸ tr×nh phong ho¸ ....................................................................................................19

2.2. Qu¸ tr×nh tÝch luü kÕt von ®¸ ong trong ®Êt.................................................................21

2.3. Qu¸ tr×nh mïn ho¸.......................................................................................................22

2.4. Qu¸ tr×nh båi tô h×nh thµnh ®Êt b»ng ë miÒn nói.........................................................22

2.5. C¸c qu¸ tr×nh kh¸c.......................................................................................................23

Ch−¬ng 3: PH¢N LO¹I §ÊT MIÒN NóI VïNG CAO....................................................24

3.1. C¸c lo¹i ®Êt chÝnh miÒn nói vïng cao..........................................................................24

3.2. Liªn hÖ chuyÓn ®æi ph©n lo¹i ®Êt theo FAO - UNESCO.............................................70

3.3. §¸nh gi¸ quü ®Êt .........................................................................................................72

Ch−¬ng 4: SUY THO¸I M¤I TR¦êNG §ÊT...................................................................75

4.1. §Æc ®iÓm chung...........................................................................................................75

4.2. Xãi mßn.......................................................................................................................76

4.3. Röa tr«i........................................................................................................................83

4.4. Gi¶m kh¶ n¨ng trao ®æi hÊp phô vµ ®é no baz¬...........................................................84

4.5. T¨ng ®é chua ...............................................................................................................86

4.6. T¨ng c−êng hµm l−îng s¾t nh«m di ®éng vµ kh¶ n¨ng cè ®Þnh l©n ............................86

4.7. Suy gi¶m cÊu tróc ........................................................................................................87

4.8. T¨ng ®é chÆt ................................................................................................................88

4.9. Gi¶m kh¶ n¨ng thÊm n−íc vµ søc chøa Èm .................................................................88

2

4.10. ¤ nhiÔm ®Êt ...............................................................................................................89

Ch−¬ng 5: HÖ thèng canh t¸c...................................................................................91

5.1. Ph©n lo¹i c¸c hÖ thèng canh t¸c...................................................................................91

5.2. N−¬ng rÉy du canh du c−.............................................................................................92

5.3. Lóa n−íc vµ hoa mµu ®Þnh canh ..................................................................................98

5.4. HÖ thèng trång c©y l©u n¨m tËp trung .......................................................................101

5.5. HÖ thèng ch¨n nu«i ®¹i gia sóc .................................................................................102

5.6. HÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp .......................................................................................102

5.7. HiÖu qu¶ kinh tÕ cña canh t¸c....................................................................................104

5.9. BiÕn ®æi ®é ph× nhiªu cña ®Êt theo c¸c ph−¬ng thøc canh t¸c kh¸c nhau..................105

5.10. C¸c hÖ thèng canh t¸c cã triÓn väng........................................................................110

Ch−¬ng 6: §Ò XUÊT Sö DôNG §ÊT MIÒN NóI, VïNG CAO...................................114

6.1. C¸c vïng ®Êt n«ng nghiÖp ë miÒn nói vµ sö dông ®Êt ...............................................115

6.2. Kh¶ n¨ng më réng ®Êt n«ng nghiÖp ë miÒn nói ........................................................119

6.3. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn quan t©m gi¶i quyÕt dÓ sö dông cã hiÖu qu¶ ®Êt ®ai miÒn nói.....120

6.4. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc nghiªn cøu chi tiÕt vÒ bè trÝ sö dông ®Êt ë miÒn nói vµ vïng cao..............................................................................................121

Ch−¬ng 7: QU¶N Lý Vµ CANH T¸C BÒN V÷NG §ÊT DèC ë MIÒN NóI Vµ VïNG CAO............................................................................123

7.1. Lùa chän c¸c biÖn ph¸p canh t¸c b¶o vÖ ®Êt..............................................................123

7.2. VÊn ®Ò an toµn l−¬ng thùc ë miÒn nói vµ vïng cao...................................................132

7.3. DÞch vô hç trî n«ng nghiÖp vµ c«ng t¸c khuyÕn n«ng ë miÒn nói vµ vïng cao ........133

TµI LiÖU THAM KH¶O ...................................................................................................136

Phô lôc..............................................................................................................................139

Phô lôc 1. C¬ cÊu sö dông ®Êt cña miÒn nói vµ vïng cao.................................................139

3

LêI NãI §ÇU

MiÒn nói vµ vïng cao cã vÞ trÝ ®Æc biÖt trong cñng cè quèc phßng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt n−íc, lµ ®Þa bµn c− tró cña ®¹i bé phËn trong 54 d©n téc anh em. Song ®©y còng lµ vïng m«i tr−êng bÞ huû ho¹i nghiªm träng, thÕ m¹nh ch−a ®−îc khai th¸c, ®ãi nghÌo nhÊt trong céng ®ång.

VÒ mÆt thæ nh−ìng, miÒn nói vµ vïng cao n»m trªn ®Þa bµn dèc, hÖ sinh th¸i ch«ng chªnh. Do hËu qu¶ cña chiÕn tranh, sù thiÕu l−¬ng thùc trong thêi gian dµi vµ khai th¸c bãc lét ®Êt ®¸ng kÓ, vá thæ nh−ìng ®· bÞ tho¸i ho¸ nghiªm träng, mét phÇn ®¸ng kÓ ®Êt bÞ xãi mßn tr¬ sái ®¸, ®¸ ong hoÆc sa m¹c ho¸. Mét diÖn tÝch réng lín ®· mÊt hoµn toµn søc s¶n xuÊt, trë thµnh hoang ho¸ trèng träc.

Phôc håi m«i tr−êng sinh th¸i, ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi miÒn nói ®ang thùc sù ph¶i ®−¬ng ®Çu víi viÖc c¶i t¹o rõng, phñ xanh ®åi träc, t¹o nÒn th©m canh cho nh÷ng ph−¬ng thøc canh t¸c ®a d¹ng.

Trong qu¶n lý quü ®Êt ViÖc Nam, vÊn ®Ò nµy còng Ýt ®−îc nghiªn cøu h¬n c¶. KÕ thõa c¸c nghiªn cøu chung ®· cã, c«ng tr×nh nµy ®i s©u vµo viÖc nghiªn cøu bæ sung, tæng hîp ®¸nh gi¸ chÊt l−îng quü ®Êt, c¸c qu¸ tr×nh thæ nh−ìng chñ ®¹o quyÕt ®Þnh chñ tr−¬ng th©m canh b¶o vÖ ®Êt, nªu lªn c¸c vÊn ®Ò tån t¹i ®Ó kh¾c phôc n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt.

Cuèn s¸ch nµy tæng hîp c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu, ®iÒu tra kh¶o s¸t ®¸nh gi¸ tµi nguyªn ®Êt ViÖt Nam, ®ång thêi lµ gãp phÇn thuyÕt minh ®Êt vµ sö dông ®Êt cho c¸c huyÖn miÒn nói vµ vïng cao.

Hµ Néi ngµy 20 th¸ng 1 n¨m 2001

Th¸i Phiªn & NguyÔn Tö Siªm

4

Ch−¬ng i §ÆC §IÓM Tù NHI£N MIÒN NóI Vµ VïNG CAO

1.1. §Þa bµn vµ ph¹m vi nghiªn cøu

MiÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam ph©n bè tõ vïng nói B¾c Bé ®Õn vïng §ång b»ng s«ng Cöa Long. Theo ph©n ®Þnh cña ChÝnh phñ trong tæng sè 61 tØnh, thµnh phè vµ ®Æc khu cña c¶ n−íc cã 39 tØnh thµnh cã huyÖn x· miÒn nói, trong ®ã cã 24 tØnh cã huyÖn vïng cao, 30 tØnh cã huyÖn miÒn nói. Tæng sè c¶ n−íc cã 121 huyÖn vïng cao, 87 huyÖn miÒn nói 2061 x· vïng cao, 1763 x· miÒn nói, 599 trung t©m côm x· vïng cao vµ 388 trung t©m côm x· miÒn nói.

Theo vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp, c¶ n−íc ph©n chia thµnh 9 vïng (phÇn ®Êt liÒn), trong ®ã c¸c huyÖn vïng cao vµ miÒn nói ®−îc ph©n bè trong 9 vïng sinh th¸i nh− sau:

- Vïng §«ng B¾c: 22 huyÖn vïng cao vµ 15 huyÖn miÒn nói.

- Vïng ViÖt B¾c: 22 huyÖn vïng cao vµ 25 huyÖn miÒn nói.

- Vïng T©y B¾c: 17 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói.

- Vïng §ång b»ng B¾c Bé: 3 huyÖn miÒn nói.

- Vïng B¾c Trung Bé: 12 huyÖn vïng cao vµ 12 huyÖn miÒn nói.

- Vïng Nam Trung Bé 9 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói.

- Vïng T©y Nguyªn: 39 huyÖn vïng cao vµ 4 huyÖn miÒn nói

- Vïng §«ng Nam Bé: 4 huyÖn miÒn nói

- Vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long: 2 huyÖn miÒn nói.

1.2. Ph©n lo¹i ®Þa h×nh ®Þa m¹o

1.2.1. §Þa h×nh nói cao

H×nh thµnh tõ cao tr×nh 2000 m trë lªn, chiÕm diÖn tÝch nhá: 176 ngh×n ha, hay 0,5% diÖn tÝch toµn quèc.

Nh×n chung ®Þa h×nh nói cao ®−îc h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ macma axit (granit) vµ ®¸ biÕn chÊt. Qu¸ tr×nh bãc mßn x©m thùc ph¸t triÓn m¹nh, t¹o nªn ®Þa h×nh cã ®Ønh nhän, s−ên ®Êt dèc, chia c¾t s©u lín. §Þa h×nh nói cao hÇu nh− kh«ng cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn n«ng nghiÖp.

§Þa h×nh nói cao ph©n bè ë c¸c khu vùc sau:

• Nói cao th−îng nguån s«ng Ch¶y: h×nh thµnh trªn c¸c khèi ®¸ macma axit vµ biÕn chÊt.

• Nói cao Phan Xi P¨ng - Pu Lu«ng t¹o nªn d·y Hoµng Liªn S¬n, h×nh thµnh trªn nh÷ng khèi macma axit (granit) vµ biÕn chÊt.

• Nói cao cña d¶i Tr−êng S¬n B¾c thuéc vïng Duyªn H¶i B¾c Trung Bé (Khu IV cò) h×nh thµnh trªn ®¸ macma axit.

• Nói cao cña d¶i Tr−êng S¬n Nam thuéc vïng T©y Nguyªn vµ Duyªn h¶i Nam Trung Bé, h×nh thµnh trªn ®¸ macma axit vµ biÕn chÊt, tËp trung ë d·y Ngäc Linh vµ Ch− Jang sin.

5

1.2.2. §Þa h×nh nói trung b×nh

H×nh thµnh ë ®é cao 1000 m cã diÖn tÝch 3.283 ngh×n ha, chiÕm 10% diÖn tÝch c¶ n−íc.

§Þa h×nh cã ®Æc ®iÓm ®Ønh nhän kÐo dµi, s−ên dèc, chia c¾t s©u m¹nh, thung lòng dèc hÑp; qu¸ tr×nh x©m thùc bµo mßn ph¸t triÓn. Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn n«ng nghiÖp rÊt h¹n chÕ, chñ yÕu ph¸t triÓn c©y d−îc liÖu, c¸c lo¹i rau, hoa mµu vµ c©y ¨n qu¶ cã nguån gèc ¸ nhiÖt ®íi.

§Þa h×nh nói trung b×nh ph©n bè ë c¸c khu vùc sau:

• Nói trung b×nh vßm cæ s«ng Ch¶y, Ng©n S¬n - Yªn L¹c, Phia Biooc thuéc vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c - Hoµng Liªn S¬n. H×nh thµnh trªn c¸c khèi macma axit, ®¸ biÕn chÊt vµ trÇm tÝch lôc nguyªn.

• Nói trung b×nh l−u vùc s«ng M·, t¶ ng¹n s«ng §µ thuéc vïng T©y B¾c. H×nh thµnh trªn ®¸ macma axit, ®¸ biÕn chÊt vµ trÇm tÝch lôc nguyªn.

• Nói trung b×nh d¶i Tr−êng S¬n B¾c thuéc vïng Duyªn h¶i B¾c Trung Bé. H×nh thµnh trªn ®¸ macma axit, ®¸ biÕn chÊt vµ trÇm tÝch lôc nguyªn.

• Nói trung b×nh d¶i Tr−êng S¬n Nam thuéc vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé. H×nh thµnh trªn ®¸ macma axit vµ trung tÝnh, trÇm tÝch lôc nguyªn.

1.2.3. §Þa h×nh nói thÊp vµ ®åi

H×nh thµnh ë bËc cao tr×nh < 1000 m, chiÕm diÖn tÝch lín nhÊt trong c¸c lo¹i ®Þa h×nh 14.740 ngh×n ha, chiÕm 45% so víi diÖn tÝch c¶ n−íc. Ph©n bè ë c¸c khu vùc sau:

• Nói thÊp - ®åi vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c- Hoµng Liªn S¬n h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®©y trÇm tÝch lôc nguyªn vµ biÕn chÊt, bÞ x©m thùc vµ bµo mßn m¹nh. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh cã ®Ønh trßn rêi r¹c, ®−êng ph©n huû Ýt râ nÐt, s−ên dèc tho¶i, m¹ng l−íi thuû v¨n dµy ®Æc, thung lòng më réng. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 250 ngh×n ha.

• Nói thÊp - ®åi vïng T©y B¾c h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn vµ macma axit, bÞ x©m thùc bãc mßn m¹nh. §Æc ®iÓm cã ®Ønh nhän, s−ên dèc tho¶i ®−êng nÐt ®Þa h×nh mÒn m¹i, thung lòng s«ng më réng. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 161 ngh×n ha.

• Nói thÊp - ®åi vïng Duyªn h¶i B¾c Trung Bé h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn vµ macma axit. Qu¸ tr×nh bµo mßn x©m thùc ph¸t triÓn h¬n qu¸ tr×nh chia c¾t s©u. §Þa h×nh ph¸t triÓn trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn vµ biÕn chÊt mÒn m¹i vµ Ýt dèc h¬n ®Þa h×nh ph¸t triÓn trªn ®¸ macma axit. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 294 ngh×n ha.

• Nói thÊp - ®åi vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé, h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ macma axit vµ trÇm tÝch. §Þa h×nh s−ên dèc, chia c¾t m¹nh. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 281 ngh×n ha.

• Nói thÊp - ®åi vïng §«ng Nam Bé h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch vµ granit. §Þa h×nh Ýt chia c¾t, s−ên tho¶i. §Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 183 ngh×n ha.

6

1.2.4. §Þa h×nh nói cao nguyªn

KiÓu ®Þa h×nh nói - cao nguyªn ë n−íc ta ph¸t triÓn chñ yÕu ë bËc cao tr×nh tõ 1500 m trë xuèng. Trong ®ã miÒn B¾c ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i, miÒn Nam ph¸t triÓn ®¸ bazan vµ c¸c ®¸ kh¸c.

- Nói - cao nguyªn ®¸ v«i

§Þa h×nh hiÓm trë, bÞ chia c¾t m¹nh, s−ên dèc ®øng. Nh÷ng khu vùc ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp tËp trung chñ yÕu ë c¸c thung lòng vµ c¸nh ®ång Kast¬, hÇu hÕt n»m ë ven r×a khèi ®¸ v«i. Mét phÇn diÖn tÝch n»m trong khèi ®¸ v«i ch−a ®−îc khai th¸c, do ®i l¹i rÊt khã kh¨n. §Êt ph¸t triÓn trªn nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i thuËn lîi ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy, c©y ¨n qu¶ vµ ®ång cá ch¨n nu«i. H¹n chÕ c¬ b¶n lµ thiÕu n−íc nghiªm träng cho c¶ sinh ho¹t lÉn s¶n xuÊt. §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i tËp trung chñ yÕu ë c¸c vïng sau:

• Vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c- Hoµng Liªn S¬n: DiÖn tÝch 617 ngh×n ha, trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 50 ngh×n ha.

• Vïng T©y B¾c: DiÖn tÝch 363 ngh×n ha, trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 39 ngh×n ha.

• Vïng duyªn h¶i B¾c Trung Bé: DiÖn tÝch 303 ngh×n ha , trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng n«ng nghiÖp kho¶ng 2 ngh×n ha.

- Nói - cao nguyªn bazan

DiÖn tÝch 1.360 ngh×n ha, trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chiÕm tû lÖ lín 1.143 ngh×n ha. §©y lµ kiÓu ®Þa h×nh cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lín nhÊt so víi c¸c kiÓu ®Þa h×nh nói ë n−íc ta. C¸c d¹ng cao nguyªn ®Æc tr−ng lµ:

• Cao nguyªn bazan trÎ d¹ng vßm phñ: gåm c¸c cao nguyªn Pleiku, Ban Mª Thuét, §øc Träng. §Þa h×nh cã d¹ng ®åi b»ng, s−ên dèc tho¶i, ®é chia c¾t yÕu, h×nh thµnh lo¹i ®Êt mµu ®á bazan giµu chÊt dinh d−ìng. §©y lµ d¹ng cao nguyªn cã tû lÖ sö dông ®Êt cho n«ng nghiÖp cao nhÊt ë n−íc ta.

• Cao nguyªn bazan cæ d¹ng dßng ch¶y: gåm c¸c cao nguyªn Konpl«ng, Kon Hµ Nõng, §¨k N«ng - §¨k Mil, Di Linh- B¶o Léc. §Þa h×nh cã d¹ng ®åi cao, ®Ønh b»ng tho¶i, s−ên dèc m¹nh ë phÇn ch©n. §Þa h×nh bÞ chia c¾t m¹nh h¬n cao nguyªn trÎ d¹ng vßm phñ, nªn tû lÖ sö dông ®Êt cho n«ng nghiÖp bÞ h¹n chÕ.

- Nói - cao nguyªn trªn ®¸ kh¸c

§Þa h×nh nµy n»m ë vïng T©y Nguyªn, ®Æc tr−ng lµ c¸c cao nguyªn sau:

• Cao nguyªn Ma §r¨k (§¨k L¨k) ph¸t triÓn ®¸ granit, h×nh thµnh ë ®é cao 500 - 600m. §Þa h×nh ë d¹ng ®åi tho¶i, l−în sãng, chia c¾t yÕu.

• Cao nguyªn Lang Biang (L©m §ång) ph¸t triÓn trªn ®¸ trÇm tÝch vµ biÕn chÊt, h×nh thµnh ë ®é cao 1500- 1700m. §Þa h×nh ë d¹ng ®åi trßn, b¸t óp riªng biÖt, thuËn lîi ph¸t triÓn c©y ¨n qu¶.

7

1.2.5. §Þa h×nh b¸n b×nh nguyªn

- B¸n b×nh nguyªn Easoup (T©y Nguyªn) h×nh thµnh ë ®é cao 300 - 400 m, ®Þa h×nh cã d¹ng gß ®åi tho¶i ph¸t triÓn chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn (phæ biÕn lµ c¸t bét kÕt). §Êt ®ai nh×n chung nghÌo chÊt dinh d−ìng, tÇng ®Êt lÉn nhiÒu kÕt von, ®¸ ong. Lµ vïng cã tæng tÝch «n cao, kh« nãng, thuËn lîi ph¸t triÓn trång ®iÒu.

- B¸n b×nh nguyªn §«ng Nam Bé: Ph©n ho¸ thµnh 2 bËc cã bÒ mÆt song song vµ dèc tho¶i theo h−íng T©y B¾c - §«ng Nam. C¸c huyÖn miÒn nói thuéc tØnh §ång Nai, S«ng BÐ n»m ë bÒ mÆt phÝa trªn, ®é cao 200 - 300 m, tiÕp gi¸p ®Þa h×nh nói thÊp cùc Nam Trung Bé, ®−îc phñ líp ®Êt ®á bazan mµu mì, thuËn lîi ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy.

- §Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói: ë miÒn nói vµ vïng cao xuÊt hiÖn c¸c bån ®Þa vµ tròng gi÷a nói ®−îc h×nh thµnh chñ yÕu do:

• C¸c khu vùc sôt lón ®Þa ph−¬ng lµ kÕt qu¶ cña c¸c ®øt g·y kiÕn t¹o, t¹o nªn ®Þa h×nh lßng ch¶o hoÆc c¸c tròng gi÷a nói. §Þa h×nh cã d¹ng b»ng thÊp ë gi÷a, xung quanh ®−îc bao bäc bëi c¸c d·y ®åi nói thÊp, diÖn tÝch kho¶ng 952 ngh×n ha, ph©n bè r¶i r¸c vµ n»m ë cao tr×nh kh¸c nhau: ThÊt Khª - Léc B×nh (300 - 350 m), Na D−¬ng (250 - 300 m), Quúnh Nhai (200 - 300 m), Tuyªn Quang (100 - 150 m), H−¬ng Khª (250-280m), A L−íi (500-600m), Kon Tum (400-500m), Kr«ng Ana - L¨k (400-500m), An Khª (350- 450m). Cheo Reo - Phó Tóc ( 100-200m)... Tuy r»ng c¸c tròng gi÷a nói chiÕm diÖn tÝch nhá so víi toµn vïng, nh−ng ®©y lµ nh÷ng khu vùc tËp trung d©n c− cã mËt ®é cao nhÊt cña vïng nói vµ còng lµ nh÷ng khu vùc träng ®iÓm s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña vïng.

• C¸c bån ®Þa vµ c¸nh ®ång Kast¬ ®−îc h×nh thµnh trong ®Þa h×nh nói - cao nguyªn ®¸ v«i do qu¸ tr×nh ho¹t ®éng Kast¬. §Þa h×nh cã d¹ng b»ng tho¶i l−în sãng, xung quanh ®−îc bao bäc bëi c¸c d·y nói ®¸ v«i s−ên dèc ®øng. DiÖn tÝch kho¶ng 136 ngh×n ha, tËp trung ë c¸c tØnh phÝa B¾c: Hµ Giang, Cao B»ng, L¹ng S¬n, S¬n La, Hoµ B×nh... Trªn c¸c cao tr×nh kh¸c nhau tõ 100-200 ( Hoµ B×nh) ®Õn 1400-1500m (Hµ Giang). §Þa h×nh ph¸t triÓn chñ yÕu trªn ®Êt ®á n©u ®¸ v«i, thuËn lîi trång c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy (chÌ, cµ phª, d©u t»m...), c©y ¨n qu¶ vµ ®ång cá ch¨n nu«i. Nh−ng ®Æc biÖt khã kh¨n vÒ nguån n−íc cho c¶ sinh ho¹t lÉn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.

1.3. §Æc ®iÓm tù nhiªn theo vïng sinh th¸i

1.3.1. Vïng §«ng B¾c

Cã 22 huyÖn vïng cao vµ 15 huyÖn miÒn nói thuéc c¸c tØnh Cao B»ng,

- §Þa h×nh:

C¸c huyÖn vïng cao ph©n bè ë 2 kiÓu ®Þa h×nh chÝnh:

• §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i Hµ Qu¶ng- Trïng Kh¸nh thuéc tØnh Cao B»ng. DiÖn tÝch nói ®¸ chiÕm ®¸ng kÓ, phÇn cßn l¹i chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói vµ ®Êt ®á vµng.

• §Þa h×nh nói thÊp vµ trung b×nh: tËp trung chñ yÕu ë khèi nói Ng©n S¬n vµ B×nh Liªu

• §Þa h×nh ®åi nói thÊp chiÕm toµn bé c¸c huyÖn miÒn nói. §ã lµ c¸c c¸nh cung vïng §«ng B¾c.

8

- §Þa chÊt:

KÕt qu¶ c¸c ho¹t ®éng ®Þa chÊt ®· t¹o ra tËp hîp ®¸ mÑ kh¸c nhau, trong ®ã liªn quan ®Õn sù h×nh thµnh vá phong ho¸ vµ líp thæ nh−ìng cã c¸c nhãm ®¸ chÝnh sau:

1. Nhãm ®¸ trÇm tÝch kh«ng v«i: PhÇn lín lµ h¹t th« rÊt giµu th¹ch anh nh− c¸t, bét kÕt (cßn gäi lµ ®¸ sa phiÕn, phÊn sa) ph©n bè nhiÒu ë Qu¶ng Ninh, Hµ B¾c. TrÇm tÝch h¹t mÞn (®¸ sÐt) xuÊt hiÖn ë Cao B»ng, L¹ng S¬n.

2. Nhãm ®¸ trÇm tÝch cã v«i: cã thÓ chia lµm 2 lo¹i

• §¸ v«i, ®¸ v«i kÕt dÝnh

• §¸ v«i sÐt hoÆc sÐt v«i

C¸c lo¹i ®¸ v«i ph©n bè rÊt phæ biÕn ë Cao B»ng, L¹ng S¬n t¹o thµnh c¸c vïng Kast¬ næi tiÕng. C¸c lo¹i ®¸ v«i thuÇn (cã hµm l−îng CaCO3 rÊt cao trªn 80-90%) phÇn lín t¹o thµnh c¸c khèi nói cã v¸ch dùng ®øng, h×nh thµnh ra c¸c lo¹i ®Êt ®en, n©u thÉm gi÷a c¸c hèc ®¸ vµ trªn triÒn nói.

C¸c lo¹i ®¸ sÐt v«i th−êng ph©n bè trªn ®Þa h×nh ®åi l−în sãng, c¸c kho¸ng vËt giÇu CaCO3 (phÊn v«i) bÞ phong ho¸ m¹nh, röa tr«i, c¸c kho¸ng vËt sÐt giµu oxit s¾t (Fe2O3, Fe3O4) tÝch luü nhiÒu trong ®Êt t¹o ra c¸c ®Êt mµu n©u ®á ®Æc tr−ng.

3. C¸c nhãm ®¸ kh¸c Ýt phæ biÕn h¬n c¸c lo¹i võa nªu trªn lµ:

• §¸ granit, riolit thuéc nhãm macma axit ph©n bè r¶i r¸c nh− riolit (Léc B×nh, tØnh L¹ng S¬n) do giµu c¸c kho¸ng chøa silic khã phong ho¸ nªn vá phong ho¸ vµ ®Êt t−¬ng ®èi th«.

• C¸c ®¸ biÕn chÊt (g¬ nai, phiÕn mica) xuÊt hiÖn r¶i r¸c ë mét sè khu vùc nh− huyÖn Hoµ An (Cao B»ng). §¸ dÔ phong ho¸ nªn mÆc dï sö dông nhiÒu, kh«ng ¸p dông c¸c biÖn ph¸p th©m canh b¶o vÖ ®Êt, song vÉn lµ ®Êt tèt, líp vá phong ho¸ mÒm xèp.

- KhÝ hËu, thuû v¨n:

Do vÞ trÝ ®Þa h×nh, c¸c huyÖn vïng cao vµ miÒn nói chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña giã mïa ®«ng b¾c. NhiÖt ®é mïa ®«ng thÊp h¬n c¸c vïng kh¸c tõ 1-30C. Sè ngµy cã nhiÖt ®é < 200C tõ 165 ®Õn 320 ngµy/n¨m. L−îng m−a trung b×nh tõ 1276mm ë Cao B»ng ®Õn 2749mm ë Mãng C¸i. KhÝ hËu cã mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, kh« h¹n, s−¬ng muèi vµ gi¸ rÐt. C¸c huyÖn miÒn nói vµ vïng cao thuéc tØnh Qu¶ng Ninh chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña b·o.

M¹ng l−íi thuû v¨n ph©n bè kh«ng ®Òu. Vïng nói cao nguyªn ®¸ v«i s«ng ngßi th−a thít, thiÕu n−íc nghiªm träng, ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ ®Õn sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Trªn l·nh thæ cã 3 hÖ thèng s«ng chÝnh:

• S«ng B»ng Giang- Kú Cïng cã l−îng x©m thùc m¹nh: 220-300 tÊn/km2/ n¨m.

• S«ng Th¸i B×nh víi 3 nh¸nh lín: S«ng CÇu, s«ng Th−¬ng vµ s«ng Lôc Nam cã l−îng x©m thùc tõ 180-220 tÊn/ km2/n¨m.

• Vïng ven biÓn Qu¶ng Ninh cã 2 con s«ng chÝnh: Ba ChÏ vµ Tiªn Yªn cã l−îng x©m thùc tõ 80- 180 tÊn/ km2/n¨m.

9

1.3.2. Vïng ViÖt B¾c- Hoµng Liªn S¬n

Cã 22 huyÖn vïng cao vµ 25 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh Hµ Giang, Lµo Cai ,Yªn B¸i, B¾c Th¸i, Tuyªn Quang, Phó Thä.

- §Þa h×nh:

• §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i tËp trung ë phÝa B¾c Hµ Giang, Lµo Cai thuéc c¸c khèi ®¸ v«i §ång V¨n, Qu¶n B¹, B¾c Hµ... th−êng ®−îc gäi lµ vïng cao nguyªn biªn giíi. Nói ®¸ chiÕm diÖn tÝch ®¸ng kÓ.

• §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao: bao gåm nói cao th−îng nguån s«ng Ch¶y, Phan Xi P¨ng, Xµ Ph×nh - Pu Lu«ng..., nói trung b×nh Ng©n S¬n... §©y lµ vïng nói cao nhÊt n−íc ta.

• §Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói bao gåm c¸c bån ®Þa Quúnh Nhai, Quang Huy, Than Uyªn, V¨n ChÊn, Tuyªn Quang... §©y lµ nh÷ng c¸nh ®ång lóa trï phó, tËp trung d©n c− víi mËt ®é cao cña vïng.

- §Þa chÊt:

C¸c tØnh huyÖn miÒn nói thuéc vïng sinh th¸i ViÖt B¾c - Hoµng Liªn S¬n cã ®Æc ®iÓm ®Þa chÊt hÕt søc ®éc ®¸o nh−:

• Cã nÒn ®Þa chÊt cæ nhÊt, h×nh thµnh c¸c tËp hîp ®¸ biÕn chÊt tiÒn cambri nh− khèi nói Con Voi (Phó Thä vµ Yªn B¸i) bao gåm c¸c lo¹i ®¸ phiÕn mi ca, g¬ nai t¹o thµnh c¸c lo¹i ®Êt ®á vµng, cã ®é mµu mì rÊt cao, kh¶ n¨ng sö dông ®a d¹ng víi nhiÒu tËp ®oµn thùc vËt, c©y trång kh¸c nhau.

• C¸c tËp hîp ®¸ macma axit, phÇn lín lµ ®¸ granit t¹o thµnh c¸c khèi nói ®å sé vµ cao nhÊt ViÖt Nam nh− Phan Xi P¨ng, T©y C«n LÜnh (cao trªn d−íi 3000m). Trong ®ã ®Æc biÖt d·y nói Phan Xi P¨ng lµ bøc ''t−êng thµnh'' ng¨n c¸ch, t¹o nªn hai khu vùc cã chÕ ®é khÝ hËu ®Þa ph−¬ng kh¸c h¼n nhau nh− vïng ViÖt B¾c (phÇn lín phÝa ®«ng d·y Hoµng Liªn S¬n) chÞu ¶nh h−ëng cña giã mïa §«ng B¾c.

• C¸c nói ®¸ v«i, sÐt v«i, ph©n bè ë hai vïng râ rÖt:

- Vïng cao: Hµ Giang nh− cao nguyªn ®¸ v«i §ång V¨n, Qu¶n B¹.

- Vïng ®åi nói thÊp: PhÇn lín lµ vïng nói ®¸ v«i ch¹y däc theo vÕt ®øt g·y s«ng Hång, s«ng Ch¶y.

• C¸c lo¹i trÇm tÝch bëi rêi ph©n bè chñ yÕu ë c¸c tròng vµ thung lòng gi÷a nói vµ ven r×a ®ång b»ng.

- KhÝ hËu - thuû v¨n:

Vïng cã ®Æc ®iÓm quanh n¨m duy tr× ë ®é Èm cao. NhiÖt ®é mïa ®«ng Êm h¬n vïng §«ng B¾c 1-20C. Vïng cã l−îng m−a nhiÒu víi c¸c trung t©m m−a lín nhÊt n−íc ta nh− B¾c Quang: 4802mm, Hoµng Liªn S¬n: 3552 mm, Sa Pa 2833mm... §©y lµ vïng cã 120 - 150 ngµy nhiÖt ®é d−íi 150C.

M¹ng l−íi thuû v¨n rÊt th−a thít vµ thiÕu nguån n−íc nghiªm träng ë ®Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i. ë nh÷ng ®Þa h×nh kh¸c, l−îng dßng ch¶y n¨m kh¸ phong phó. L−îng x©m

10

thùc ë ViÖt B¾c tõ 220-300 tÊn/ km2/ n¨m. ë khu vùc Hoµng Liªn S¬n: 300-450tÊn/ km2/ n¨m.

1.3.3. Vïng T©y B¾c

Cã 17 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói thuéc c¸c tØnh Lai Ch©u, S¬n La, Hoµ B×nh.

- §Þa h×nh:

• §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i thuéc c¸c tØnh Lai Ch©u, S¬n La bao gåm c¸c d¶i ®¸ v«i Tµ Ph×nh - S×n Ch¶i, S¬n La - Méc Ch©u... cã diÖn tÝch nói ®¸ chiÕm ®¸ng kÓ. Cßn l¹i chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói.

• §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao: bao gåm d¶i nói cao Pusi Lung, d¶i nói trung b×nh Pu®en §inh, s«ng M·... víi 2 nhãm ®Êt chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn trªn nói cao vµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói.

• §Þa h×nh nói thÊp vµ ®åi bao gåm c¸c d¶i ®åi, nói thÊp bao quanh ®Þa h×nh nói cao vµ trung b×nh, chiÕm diÖn tÝch lín, chñ yÕu ë tØnh Hoµ B×nh. Líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ nhãm ®Êt ®á vµng.

• §Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói: bao gåm c¸c bån ®Þa §iÖn Biªn, Phï Yªn, thung lòng s«ng §µ... lµ nh÷ng vïng träng ®iÓm n«ng nghiÖp cña vïng.

- §Þa chÊt:

§Þa chÊt vµ tËp hîp ®¸ mÑ t¹o ®Êt cña vïng T©y B¾c cã ®Æc ®iÓm næi bËt sau:

• Khèi granit phÇn phÝa §«ng vµ §«ng B¾c cña vïng thuéc d·y Phan Xi P¨ng cã ®Æc ®iÓm ®Þa chÊt - thæ nh−ìng t−¬ng tù nh− khu vùc l©n cËn cña ViÖt B¾c nªu trªn.

• Khèi ®¸ v«i phÇn trung t©m vµ phÝa §«ng Nam phæ biÕn lµ c¸c d·y nói ®¸ v«i, cïng víi sù ph©n bè theo 2 khu vùc.

1. C¸c cao nguyªn ®¸ v«i Méc Ch©u, S¬n La vµ vïng cao Hoµ B×nh (cao trªn d−íi 1000m).

2. C¸c d·y nói ®¸ v«i thÊp kh«ng liªn tôc ch¹y däc theo s«ng §µ vµ s«ng M·.

• TrÇm tÝch kh«ng v«i phÇn phÝa B¾c (thuéc c¸c huyÖn M−êng TÌ, M−êng Lay, §iÖn Biªn) phæ biÕn nhãm ®¸ trÇm tÝch th« kh«ng v«i: sa th¹ch tÝm (T©n L¹c, Hoµ B×nh) t¹o lªn lo¹i ®Êt cã mµu tÝm cã ®Æc ®iÓm kh¸c h¼n ®Êt ph¸t triÓn trªn ®¸ sa phiÕn.

• Mét sè lo¹i ®¸ kh¸c ph©n bè côc bé, r¶i r¸c song ®¸ng chó ý lµ:

+ §¸ siªu baz¬ (peridotit) ë S¬n La t¹o nªn c¸c ®Êt ®en giµu kho¸ng vËt chøa Mg, Ca.

+ §¸ bazan xuÊt hiÖn d¹ng ®iÓm lé ë M−êng Pån, §iÖn Biªn Phñ.

• C¸c lo¹i trÇm tÝch bë rêi: chñ yÕu lµ phï sa suèi, s¶n phÈm dèc tô ë c¸c c¸nh ®ång lín hoÆc thung lòng gi÷a nói.

- KhÝ hËu - thuû v¨n:

Do cÊu tróc ®Þa h×nh, vïng T©y B¾c che khuÊt c¶ 2 mïa giã chÝnh nªn mïa ®«ng kh« hanh h¬n c¸c vïng kh¸c vµ mïa hÌ cã giã t©y kh« nãng.

11

Mïa ®«ng tuy Êm h¬n 2 vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c Hoµng Liªn S¬n, nh−ng ë c¸c huyÖn vïng cao vÉn l¹nh, vÉn xuÊt hiÖn s−¬ng muèi vµ b¨ng gi¸.

Mïa m−a b¾t ®Çu vµ kÕt thóc sím h¬n c¸c vïng kh¸c thuéc B¾c Bé 1 th¸ng. L−îng m−a trong vïng ph©n ho¸ m¹nh: M−êng TÌ: 2476mm, S×n Hå, 2476mm, Yªn Ch©u 1108mm..

Do ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh vµ l−îng m−a ph©n bè kh«ng ®Òu nªn l−u l−îng dßng ch¶y vµ l−îng x©m l−îc còng kh¸c nhau. Khu vùc nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i cã m¹ng l−íi thuû v¨n th−a thít, l−u l−îng dßng ch¶y thÊp, l−îng x©m thùc nhá: 80 tÊn/ km2 n¨m. Vïng Lai Ch©u cã l−îng x©m thùc lín nhÊt: 450 tÊn/ km2/ n¨m. Vïng th−îng nguån s«ng M·: 80 - 180 tÊn/ km2/n¨m.

1.3.4. Vïng §ång b»ng B¾c Bé

Cã 3 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh H¶i H−ng vµ Ninh B×nh.

- §Þa m¹o - thæ nh−ìng:

§Þa h×nh ®åi b»ng tho¶i n¬i tiÕp gi¸p víi ®Þa h×nh ®åi - nói thÊp vïng §«ng B¾c vµ T©y B¾c, n»m ven r×a cña vïng §ång b»ng B¾c Bé. C¸c lo¹i ®Êt xen kÏ phøc t¹p, bao gåm nhãn ®Êt ®á vµng, ®Êt x¸m b¹c mµu, ®Êt dèc tô thung lòng vµ ®Êt phï sa.

- KhÝ hËu - thuû v¨n:

Lµ vïng cã l−îng m−a trung b×nh: ChÝ Linh: 1528mm. Nho Quan: 1908mm. Th¸ng n¨m cã 60-85 ngµy nhiÖt ®é d−íi 150C, cã 4 - 5 th¸ng liªn tôc m−a v−ît 2000mm g©y óng lôt ë khu vùc thÊp tròng. HÖ thèng s«ng Hång vµ s«ng Th¸i B×nh cã l−îng dßng ch¶y n¨m tõ 30-351/s/km2, l−îng c¸t bïn trªn 120 triÖu m3. Nh−ng do n»m ë ®Þa h×nh cao nªn vÊn ®Ò t−íi cho c©y trång gÆp nhiÒu khã kh¨n.

1.3.5. Vïng B¾c Trung Bé

Cã 12 huyÖn vïng cao vµ 12 huyÖn miÒn nói thuéc c¸c tØnh Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ vµ Thõa Thiªn - HuÕ.

- §Þa h×nh:

§Æc ®iÓm næi bËt nhÊt cña vïng lµ thuéc d¶i nói Tr−êng S¬n B¾c víi c¸c s−ên dèc ®æ vÒ biÓn §«ng vµ bÞ chia c¾t bëi c¸c thung lòng vµ nói ch¹y ngang ra biÓn.

• §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao tËp trung ë c¸c huyÖn vïng cao, däc trªn biªn giíi ViÖt Lµo. Líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói, cã tÇng ®Êt máng, s−ên dèc.

• §Þa h×nh ®åi, nói thÊp, bÞ chia c¾t m¹nh. Nhãm ®Êt ®á vµng ph¸t triÓn trªn c¸c lo¹i ®¸ mÑ kh¸c nhau chiÕm hÇu hÕt diÖn tÝch bÞ xãi mßn röa tr«i m¹nh.

12

- §Þa chÊt:

CÊu t¹o ®Þa chÊt vµ c¸c tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh ®Êt chñ yÕu lµ:

• D¶i Tr−êng S¬n B¾c ®−îc h×nh thµnh trªn nÒn ®Þa chÊt víi 2 nhãm ®¸ chÝnh lµ macma axit vµ trÇm tÝch. Nhãm ®¸ macma axit (chñ yÕu lµ granit) ph©n bè tËp trung ë khu vùc nói cao vµ trung b×nh.

• §¸ trÇm tÝch kh«ng v«i h¹t th« ph©n bè chñ yÕu ë vïng ®åi nói thÊp vµ khu vùc chuyÓn tiÕp víi ®ång b»ng.

• §¸ v«i tËp trung ë khu vùc c¸c huyÖn miÒn nói cña Thanh Ho¸, NghÖ An, Qu¶ng B×nh lµ c¸c d¶i ®¸ v«i chuyÓn tiÕp tõ vïng T©y B¾c xuèng kÕt thóc ë c¸c qu¶ nói ®¸ v«i s¸t Qu¶ng TrÞ. Vïng nói tØnh Thõa Thiªn - HuÕ hÇu nh− kh«ng cßn.

Cã mÊy ®iÓm ®¸ng chó ý:

• Khu vùc phÝa B¾c chñ yÕu lµ Thanh Ho¸, c¸c ®¸ sÐt v«i h×nh thµnh ®Êt n©u ®á trªn nói vµ ®Êt ®en båi tô ë thung lòng.

• C¸c ®¸ v«i vµ ®¸ v«i kÕt tinh (nh− Ninh B×nh, Th¹ch Thµnh, Thanh Ho¸, KÎ Bµng, Qu¶ng B×nh) kh«ng t¹o thµnh c¸c vïng ®Êt ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i nh− vïng T©y B¾c vµ §«ng B¾c.

• C¸c khèi nói ®¸ v«i (kh¸c h¼n vïng T©y B¾c vµ §«ng B¾c) chØ ph©n bè ë vïng ®åi nói thÊp (nh− Thanh Ho¸, Nho Quan, Hoµng Long, Ninh B×nh) hoÆc ven r×a vïng ®ång b»ng.

• C¸c phun trµo bazan xuÊt hiÖn víi quy m« lín dÇn tõ Nam Thanh Ho¸ vµ B¾c NghÖ An (B·i Trµnh, Phñ Quú) kÕt thóc ë Qu¶ng trÞ víi c¸c khèi tËp trung nh− BÕn H¶i, Gio Linh, Khe Sanh, H−íng Ho¸.

C¸c ®¸ baz¬ macma trung tÝnh nãi trªn l¹o thµnh c¸c lo¹i ®Êt ®á cã ®é ph× nhiªu tù nhiªn cao.

- KhÝ hËu - thuû v¨n:

Mïa ®«ng cßn t−¬ng ®èi l¹nh, chÞu ¶nh h−ëng trùc tiÕp vµ m¹nh cña b·o vµ giã T©y Nam kh« nãng. L−îng m−a ph©n bè kh«ng ®Òu. Tõ 2368mm ë T−¬ng D−¬ng ®Õn 3399mm ë Nam §«ng. M¹ng l−íi thuû v¨n th−a vµ ph©n bè kh«ng ®Òu. L−îng x©m thùc tõ 80- 180tÊn/ km2/ n¨m. Do chÞu ¶nh h−ëng nÆng nÒ cña b·o nªn th−êng g©y ra lò quÐt. Mïa vô thiÕu n−íc ¶nh h−ëng gay g¾t ®Õn c©y trång.

1.3.6. Vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé

Cã 9 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh Qu¶ng Nam - §µ N½ng, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ, Ninh ThuËn, B×nh ThuËn.

- §Þa m¹o thæ nh−ìng:

§Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao tËp trung ë c¸c huyÖn vïng cao cña tØnh Qu¶ng Nam - §µ N½ng vµ tØnh Qu¶ng Ng·i tiÕp gi¸p víi tØnh Kon Tum, h×nh thµnh trªn c¸c khèi granit vµ biÕn chÊt. Lo¹i ®Êt chÝnh gåm cã ®Êt mïn trªn nói cao vµ ®Êt mïn vµng ®á trªn nói.

13

§Þa h×nh nói thÊp ch¹y theo s−ên phÝa §«ng cña d¶i Tr−êng S¬n, bÞ chia c¾t m¹nh. Nhãm ®Êt ®á vµng bÞ xãi mßn röa tr«i m¹nh chiÕm diÖn tÝch chñ yÕu trªn ®Þa h×nh nµy.

- §Þa chÊt:

§Þa chÊt vµ c¸c tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh ®Êt cña vïng cã ®Æc ®iÓm chÝnh sau:

- §¸ macma axit: chñ yÕu lµ granit vµ riolit, ph©n bè chñ yÕu ë vïng nói dèc tõ ®é cao s¸t mÆt biÓn (c¸c d¶i nói ®©m ngang ra biÓn nh− B¹ch M·) hoÆc c¸c nói ch¹y däc s¸t biÓn kh¸c víi c¸c khèi granit phÝa B¾c. Trong thµnh phÇn kho¸ng vËt, hµm l−îng c¸c kho¸ng th¹ch anh giµu silic thÊp, c¸c kho¸ng vËt phenspat dÔ phong ho¸ h¬n nªn c¸c lo¹i ®Êt h×nh thµnh trªn nhãm ®Êt nµy Ýt nhiÒu kh¸c biÖt vµ Ýt h¹n chÕ vÒ sö dông h¬n so víi ®Êt ë khu vùc phÝa B¾c.

- §¸ trÇm tÝch kh«ng v«i: phÇn nhiÒu ph©n bè ë vïng ®åi nói thÊp kh«ng t¹o thµnh d¶i liªn tôc nh− khèi granit.

- §¸ bazan vµ macma baz¬ kh¸c: xuÊt lé thµnh khèi ®éc lËp tõ B×nh §Þnh trë vµo, cã mÊy ®iÓn h×nh ®¸ng chó ý:

• C¸c khèi bazan thá, ph©n t¸n nh− ë Qu¶ng Ng·i (huyÖn B×nh S¬n), Phó Yªn (huyÖn Tuy Hoµ): ®¸ bazan lé trªn mÆt t¹o thµnh ®Êt bazan n«ng c¹n x−¬ng xÈu.

• C¸c khèi bazan lín tiÕp gi¸p víi vïng nói cao vµ cao nguyªn bazan T©y Nguyªn nh− phÝa B¾c huyÖn VÜnh Th¹nh, tØnh B×nh §Þnh ë cao tr×nh trªn d−íi 1000m.

• Khèi bazan B×nh ThuËn: tiÕp gi¸p víi vïng bazan thuéc b×nh nguyªn §«ng Nam Bé ë cao tr×nh trªn d−íi 100m.

- §¸ v«i: ë Qu¶ng Nam - §µ N½ng xuÊt lé mét sè nói ®¸ v«i ®éc lËp kh«ng ®ãng vai trß g× trong h×nh thµnh ®Êt cña vïng.

- KhÝ hËu- thuû v¨n: NhiÖt ®é trung b×nh l¨m tõ 250C trë lªn, kh«ng cã mïa ®«ng l¹nh, l−îng m−a ph©n bè kh«ng ®Òu. Trµ Mi: 3740mm, Ba T¬: 3607mm. S¬n Hoµ: 1667mm xuèng cßn < 1000mm ë c¸c huyÖn thuéc tØnh B×nh ThuËn, Ninh ThuËn.

Lµ vïng bÞ b·o uy hiÕp m¹nh cã giã t©y kh« nãng, h¹n h¸n vµ lò lôt xÈy ra nghiªm träng. M¹ng l−íi thuû v¨n hÇu hÕt lµ c¸c s«ng ng¾n vµ dèc. L−îng x©m thùc xãi mßn 100 - 120 tÊn/km2/ n¨m.

1.3.7. Vïng T©y Nguyªn

§©y lµ vïng cã toµn bé c¸c huyÖn ®Òu lµ huyÖn vïng cao vµ miÒn nói. Trong ®ã cã 39 huyÖn vïng cao vµ 4 huyÖn vïng nói thuéc c¸c tØnh Kon Tum, Gia Lai, §¨k L¨k, L©m §ång.

- §Þa h×nh:

- §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao thuéc d·y Ngäc Linh vµ Ch− Jang Sin ph¸t triÓn trªn ®¸ granit vµ biÕn chÊt h×nh thµnh nhãm ®Êt mïn trªn nói cao vµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói.

- Cao nguyªn bazan bao gåm c¸c khèi Konplong - Kon Hµ Nõng, Plei Ku, Bu«n Mª Thuéc, §¨k Mil - §¨k N«ng, §øc Träng, Di Linh - B¶o Léc... h×nh thµnh ®Êt n©u ®á vµ n©u vµng trªn bazan kh¸ mµu mì.

14

- Cao nguyªn Ma §r¨k h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ granit vµ cao nguyªn Lang Biang, h×nh thµnh trªn ®¸ trÇm tÝch vµ biÕn chÊt.

- B¸n b×nh nguyªn Easoup cã d¹ng gß ®åi tho¶i ph¸t triÓn chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn h×nh thµnh nhãm ®Êt x¸m vµ ®Êt ®á vµng.

- §Þa h×nh nói thÊp chiÕm diÖn tÝch lín cña vïng, h×nh thµnh trªn c¸c ®¸ mÑ kh¸c nhau. Nhãm ®Êt ®á vµng chiÕm diÖn tÝch chñ yÕu bÞ xãi mßn röa tr«i m¹nh.

- Thung lòng vµ tròng An Khª: Cheo Reo - Phó Tóc, Kr«ng Ana- L¨k h×nh thµnh ë c¸c ®é cao kh¸c nhau (tõ 100-500m) lµ khu vùc tËp trung ®«ng d©n c− vµ lµ träng ®iÓm s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña vïng.

- §Þa chÊt:

§Æc ®iÓm ®Þa chÊt vµ tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh ë T©y Nguyªn kh¸c h¼n víi c¸c vïng sinh th¸i kh¸c ë ViÖt Nam lµ:

- C¸c khèi biÕn chÊt cæ tiÒn cambri ë khu vùc phÝa B¾c cña vïng nµy.

- Cã n¨m cao nguyªn bazan réng lín (1,2 triÖu ha) ph©n bè thµnh vïng tËp trung (nh− Bu«n Ma ThuËt, Plei Ku, §¨k N«ng, Kon Hµ Nøng, Kon Phong, §øc Träng) cïng víi nhãm ®¸ ®a xÝt (phÇn lín lµ ®¸ xÝt andezit) ë L©m §ång. C¸c ®¸ mÑ ®· t¹o nªn líp vá phong ho¸ vµ thæ nh−ìng dµy cã mµu n©u ®á, ®á thÉm ®iÓn h×nh.

- Nhãm ®¸ trÇm tÝch ph©n bè thµnh c¸c khu vùc sau:

• TrÇm tÝch h¹t mÞn (cã n¬i xen biÕn chÊt) phæ biÕn nhÊt ë vïng ®åi nói thÊp ë khu vùc trung t©m vµ phÝa §«ng Nam cña vïng nh− Kr«ng Ana, Kr«ng Kn« (§¨k L¨k) hoÆc phÝa B¾c vïng §¨k T«, Sa Thµy (Kon Tum) t¹o nªn c¸c lo¹i ®Êt ®á vµng kh¸ ®iÓn h×nh.

• TrÇm tÝch h¹t th«: tËp trung nhÊt ë vïng b¸n b×nh nguyªn Easoup (§¨k L¨k) t¹o nªn c¸c lo¹i ®Êt x¸m b¹c mµu, cã ®é ph× tù nhiªn thÊp vµ ®iÒu kiÖn sö dông ®Êt khã kh¨n nhÊt.

- Nhãm ®¸ macma axit (chñ yÕu lµ granit vµ riolit) ph©n bè tËp trung ë 2 d¹ng ®Þa h×nh.

• §Þa h×nh nói cao vµ trung b×nh, thuéc miÒn n©ng trÎ cña khèi Lang Biang - Ch− Jang Sin (tØnh L©m §ång, §¨k L¨k).

• Thuéc ®Þa h×nh nói thÊp nh− khèi Ch− §riu, Sa Thµy, B¾c An Khª hoÆc lé ra trªn c¸c cao nguyªn ®Êt ®á bazan.

- TrÇm tÝch bë rêi Pleisoxen, Holoxen (cßn ®−îc gäi lµ phï sa cæ) ph©n bè ë c¸c bËc thÒm cao cña c¸c thòng vµ thung lòng nh− §¨k T«, §¨k Bla, (tØnh Kon Tum), Ayunpa (tØnh Gia Lai), Kr«ng Ana, Lai (tØnh §¨k L¨k). Ngoµi ra t¹i c¸c thung lòng cßn cã c¸c trÇm tÝch hiÖn ®¹i nh− phï sa s«ng, suèi, s¶n phÈm dèc tô.

- KhÝ hËu - thuû v¨n:

Do vÞ trÝ cña ®Þa h×nh ®èi víi h−íng giã mïa vµ do ¶nh h−ëng cña ®ai cao, nªn khÝ hËu cña vïng bÞ ph©n dÞ. NhiÖt ®é kh«ng khÝ trung b×nh n¨m thay ®æi theo ®ai ®é cao nh− sau:

• Vïng cã ®é cao 500-800m: NhiÖt ®é trung b×nh 21-230C

• Vïng cã ®é cao 800- 1100m: nhiÖt ®é trung b×nh 19-210C

• Vïng cã ®é cao > 1500m: nhiÖt ®é trung b×nh 180C

Chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a th¸ng nãng nhÊt vµ l¹nh nhÊt tõ 3 - 60C.

15

Vïng cã sè giê n¾ng cao (trõ §µ L¹t, §¨k Gley), c¸c khu vùc kh¸c ®¹t 2000 - 2200 giê n¾ng/n¨m. V× vËy nh÷ng n¬i cã ®ñ n−íc t−íi trong mïa kh«, hiÖu suÊt quang hîp rÊt lín. Tæng l−îng bøc x¹ cao, l−îng bøc x¹ thùc tÕ nhËn ®−îc tíi 120 - 140 KCalo/cm2/ n¨m. Chªnh lÖch bøc x¹ gi÷a th¸ng cùc ®¹i vµ th¸ng cùc tiÓu kh«ng ®¸ng kÓ.

L−îng m−a ®¹t b×nh qu©n 1900mm nh−ng ph©n bè kh«ng ®Òu theo mïa vµ khu vùc. Mïa m−a tõ th¸ng 4 - 5 ®Õn th¸ng 9 - 10 tËp trung kho¶ng 85 - 90% tæng l−îng m−a n¨m. Mïa kh« kÐo dµi 5-6 th¸ng chØ nhËn ®−îc 10-15% l−îng m−a cña c¶ n¨m. Nh÷ng khu vùc cã l−îng m−a cao nh− Pleiku, B¶o Léc... N¬i cã l−îng m−a thÊp lµ Cheo Reo, Ayunpa. Do khÝ hËu ®a d¹ng Ýt bÞ ¶nh h−ëng b·o, gi¸ rÐt, s−¬ng muèi... nªn T©y Nguyªn cã thÓ ph¸t triÓn nhiÒu tËp ®oµn c©y trång, vËt nu«i cã nguån gèc nhiÖt ®íi vµ «n ®íi, cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn nªn s¶n xuÊt N«ng - L©m nghiÖp toµn diÖn vµ æn ®Þnh.

H¹n chÕ lín nhÊt lµ cã mïa kh« kÐo dµi vµ thiÕu Èm trÇm träng, trõ mét vµi khu vùc cã l−îng m−a ph©n bè kh¸ ®ång ®Òu gi÷a c¸c th¸ng trong n¨m nh− B¶o Léc, Konplong... c¸c n¬i kh¸c c©y trång kh«ng cho n¨ng suÊt cao nÕu kh«ng ®−îc t−íi.

M¹ng l−íi thuû v¨n ph©n bè kh«ng ®Òu, khu vùc cao nguyªn bazan cã m¹ng l−íi thuû v¨n trªn mÆt th−a thít, nghÌo nµn, mïa kh« hÇu nh− kh«ng cã n−íc. Nguån n−íc ngÇm cã tr÷ l−îng kh¸, diÖn tÝch tÇng chøa n−íc réng (tõ 3000 ®Õn 35000km2), bÒ dµy tÇng chøa n−íc tõ 20-50m, kh¶ n¨ng khai th¸c kh¸ thuËn lîi do mùc n−íc ngÇm n«ng vµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh.

M¹ng l−íi thuû v¨n ë ®Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói kh¸ phong phó, nh−ng th−êng bÞ ngËp lò vµo mïa m−a.

1.3.8. Vïng §«ng Nam Bé Cã 4 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh §ång Nai, S«ng BÐ cò.

- §Þa m¹o, thæ nh−ìng:

• §Þa h×nh ®åi - nói thÊp lµ nh÷ng qu¶ ®åi - nói sãt r¶i r¸c ë ®é cao tõ 200-700m, líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ ®Êt x¸m trªn ®¸ granit, ®Êt ®á vµng trªn ®¸ granit, ®¸ sÐt vµ ®¸ c¸t.

• §Þa h×nh b¸n b×nh nguyªn bao gåm c¸c d¶i ®åi tho¶i, l−în sãng nhÑ ë ®é cao 200-300m, líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ ®Êt n©u ®á vµ n©u vµng trªn ®¸ bazan.

- §Þa chÊt:

• §¸ granit ph©n bè r¶i r¸c trªn c¸c ®åi nói thÊp, thµnh phÇn ®¸ giµu th¹ch anh h¹t th«, nªn ®Êt tÇng máng nhiÒu s¹n c¸t.

• §¸ trÇm tÝch lôc nguyªn chñ yÕu lµ ®¸ sÐt h¹t mÞn t¹o nªn tÇng ®Êt dµy vµ trung b×nh chiÕm ®a sè ph¸t triÓn trªn ®Þa h×nh ®åi nói thÊp.

• §¸ bazan ph©n bè réng r·i trªn ®Þa h×nh b¸n b×nh nguyªn, lµ lo¹i d¸ bazan giµu olivin t¹o nªn ®Êt dµy chiÕm ®a sè, ph¸t triÓn trªn ®Þa h×nh ®åi tho¶i.

- KhÝ hËu- thuû v¨n:

§©y lµ vïng cã nÒn nhiÖt ®é cao quanh n¨m, kh«ng cã mïa ®«ng l¹nh, Ýt giã b·o, cã l−îng m−a lín vµ ph©n ho¸ theo mïa. N»m trong khu vùc cã l−îng m−a kh¸ cao tõ l 800-2 500mm vµ ph©n lµm 2 mïa: mïa m−a kÐo dµi 6 th¸ng chiÕm > 80% l−îng m−a cña c¶ n¨m, 6 th¸ng cßn l¹i mïa kh« cã l−îng m−a thÊp, chØ chiÕm < 20% l−îng m−a n¨m.

16

Do n»m ë ®Þa h×nh cao cña vïng, v× vËy m¹ng l−íi thuû v¨n kh¸ th−a thít, chñ yÕu lµ c¸c con suèi ®Çu nguån cña s«ng §ång Nai, Ýt cã gi¸ trÞ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.

1.3.9. Vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long: ChØ cã 2 huyÖn miÒn nói lµ TÞnh Biªn, Tri T«n thuéc tØnh An Giang.

- §Þa m¹o - thæ nh−ìng:

Lµ vïng ®åi - nói sãt cña d·y nói tõ C¨m Pu Chia lan sang. Tuy ®é cao tuyÖt ®èi thÊp, nh−ng cã ®é cao chªnh lÖch lín so víi vïng ®ång b»ng thÊp, b»ng ph¼ng, bao bäc xung quanh. Líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ nhãm ®Êt x¸m vµ ®Êt ®á vµng trªn ®¸ trÇm tÝch, sÐt kÕt.

- KhÝ hËu - thuû v¨n: N»m trong vïng cã nÒn nhiÖt ®é cao, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m: 26- 270C, l−îng m−a trung b×nh 1 400- 1 500mm/n¨m.

Do n»m ë ®Þa h×nh cao, nªn hµng n¨m hoµn toµn kh«ng bÞ ngËp lôt nh− c¸c khu vùc xung quanh, ®ång thêi còng gÆp khã kh¨n trong viÖc t−íi n−íc cho c©y trång.

1.3.10. NhËn xÐt chung: KÕt qu¶ nghiªn cøu ®¸nh gi¸ c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn cña c¸c tØnh huyÖn vïng cao, miÒn nói cã c¸c mèi quan hÖ chÝnh sau:

• Cã mèi quan hÖ gi÷a ®Þa h×nh vµ ®Êt.

• Cã mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a c¸c tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh líp phñ thæ nh−ìng.

Mèi quan hÖ tæng hîp cña c¸c yÕu thµnh thµnh ®Êt:

- Quan hÖ gi÷a yÕu tè ®Þa h×nh vµ ®Êt: chñ yÕu lµ sù ph©n ho¸ theo ®ai cao: cµng lªn cao nhiÖt ®é cµng gi¶m dÇn, trong quy luËt phæ biÕn nµy, c¸c lo¹i ®Êt cã xu h−íng ph¸t triÓn nh− sau:

• Cµng lªn cao qu¸ tr×nh tÝch luü chÊt h÷u c¬ cµng t¨ng, song tÝch luü mïn h÷u hiÖu (nguån cung cÊp dinh d−ìng trùc tiÕp cho c©y trång) cµng gi¶m.

• Qu¸ tr×nh tÝch luü s¾t tù do gi¶m, tÝch luü silic vµ nh«m t¨ng, ®Êt cã mµu s¾c nh¹t dÇn.

• Cµng lªn cao nhiÖt ®é cµng gi¶m qu¸ tr×nh phong ho¸ lý ho¸ häc yÕu ®i, vá phong ho¸ vµ ®Êt máng dÇn. Do vËy ®Êt vïng nói cao cã tÇng máng kh«ng chØ do hËu qu¶ cña xãi mßn mµ do líp phñ thæ nh−ìng máng s½n vèn cã

- Mèi quan hÖ gi÷a ®Þa chÊt - thæ nh−ìng: chñ yÕu lµ mèi quan hÖ ph¸t sinh häc. §¸ mÑ võa lµ nguån cung cÊp vËt liÖu t¹o ®Êt t¹i chç, võa lµ nguån cung cÊp c¸c vËt liÖu di chuyÓn theo c¸c quy luËt sinh ®Þa ho¸ d−íi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè ngo¹i c¶nh. C¸c tËp hîp ®¸ mÑ vµ mÉu chÊt h×nh thµnh ®Êt kh¸ ®a d¹ng vµ phong phó c¶ vÒ nguån gèc ph¸t sinh vµ thµnh phÇn kho¸ng vËt, ho¸ häc chñ yÕu lµ macma axit (granit) c¸c ®¸ biÕn chÊt (g¬nai, phiÕn mi ca). TrÇm tÝch kh«ng v«i cã thµnh phÇn h¹t mÞn cao nh− phiÕn sÐt vµ thµnh phÇn h¹t th« chiÕm −u thÕ nh− ®¸ c¸t, d¨m cuéi kÕt, tr¶i qua c¸c qu¸ tr×nh phong ho¸, trªn c¸c lo¹i ®¸ mÑ kh¸c nhau ®· h×nh thµnh líp phñ thæ nh−ìng ®a d¹ng, song nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt ®¸ mÑ vÉn thÓ hiÖn râ ë líp phñ thæ nh−ìng, ®Æc biÖt khi xem xÐt mèi quan hÖ: ®Þa

17

chÊt (theo thµnh phÇn th¹ch häc), mÉu chÊt (®¸ mÑ ®ang phong ho¸) - thæ nh−ìng (líp ®Êt trªn cïng vá phong ho¸) ta cã thÓ gép vµo c¸c nhãm sau:

• Nhãm ®¸ biÕn chÊt: Ph¸t triÓn trªn c¸c lo¹i ®Êt ®á vµng cã líp vµ vá phong hãa dµy, t¬i xèp, ®Æc biÖt líp mÉu chÊt rÊt mÒm bëi bé rÔ c©y ph¸t triÓn nhanh chãng ngay ë líp vá phong ho¸ nµy, ®Æc ®iÓm nµy thÊy râ nhÊt ë khèi biÕn chÊt cæ cña nói Con Voi (Yªn B¸i, Lao Cai), khèi nói Ngäc Linh (tØnh Kon Tum).

• Nhãm ®¸ macma axit nh− granit, riolit: h×nh thµnh phæ biÕn c¸c lo¹i ®Êt vµng ®á, vµng nh¹t, cã líp phong ho¸ máng h¬n vµ cøng r¾n h¬n h¼n so víi vïng ®¸ biÕn chÊt. Thµnh phÇn c¸t h¹t th« (c¸t, bôi giµu silic) chiÕm tû lÖ cao: líp phñ thæ nh−ìng do ®ã còng máng vµ dÔ bÞ röa tr«i c¸c chÊt dinh d−ìng, kh¶ n¨ng ph¸t triÓn bé rÔ c©y còng bÞ h¹n chÕ râ rÖt.

• Nhãm ®¸ sÐt: thµnh phÇn h¹t mÞn cao, t¹o ra c¸c lo¹i ®á vµng t−¬ng tù nh− trªn nhãm biÕn chÊt.

• Nhãm ®¸ c¸t: giµu th¹ch anh, nghÌo s¾t nh«m, t¹o nªn nh÷ng lo¹i ®Êt vµng nh¹t, vá phong ho¸ vµ ®Êt máng, ®Êt bÞ suy tho¸i, b¹c mµu nhanh chãng.

• Trªn vïng ®¸ v«i: h×nh thµnh nhiÒu lo¹i ®Êt kh¸c nhau phô thuéc chÆt chÏ vµo thµnh phÇn ®¸ mÑ vµ sù di chuyÓn hîp chÊt chøa can xi cacbonat trong ®¸ nh−:

- §Êt n©u ®á ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i sÐt. SÐt v«i, can xi bÞ röa tr«i m¹nh, tÝch luü nhiÒu s¾t trong ®Êt.

- §Êt ®en t¹i chç ph¸t triÓn trªn nói ®¸ v«i giµu CaCO3 - §Êt ®en båi tôi ë c¸c thung lòng ®¸ v«i, tÝch luü c¸c hîp chÊt canxi tõ trªn ®−a xuèng. - Mèi quan hÖ tæng hîp cña c¸c yÕu tè ®Õn ®Êt: D−íi t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c yÕu tè tù nhiªn vµ nh©n sinh ®· t¹o ra c¸c líp phñ thæ nh−ìng vïng ®åi nói hÕt søc ®a d¹ng, sù ph©n bè l¹i vËt chÊt theo quy luËt sinh - ®Þa ho¸ ®· t¹o nªn c¸c lo¹i ®Êt kh¸c nhau theo vïng sinh th¸i sÏ ®−îc giíi thiÖu cô thÓ ë c¸c phÇn sau.

18

Ch−¬ng 2 C¸C QU¸ TR×NH THæ NH¦ìNG CHñ §¹O ë MIÒN NóI Vµ VïNG CAO VIÖT NAM

Líp phñ thæ nh−ìng hiÖn t¹i ®−îc h×nh thµnh do t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c yÕu tè vµ qu¸ tr×nh t¹o ®Êt. ë vïng nói kÐo dµi tõ B¾c tíi Nam do qu¸ tr×nh ®Þa chÊt phøc t¹p h×nh thµnh nhiÒu nhãm ®¸ mÑ t¹o ®Êt cã thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt kh¸c nhau, ®Þa h×nh (®é cao, ®é dèc) ®a d¹ng, vµ h¬n n÷a khÝ hËu thêi tiÕt rÊt biÕn ®æi vÒ chÕ ®é nhiÖt Èm nªn ®· h×nh thµnh nhiÒu lo¹i ®Êt kh¸c nhau. Nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña ®Êt ®ai nh− ®é cao, ®é dèc, ®é dµy tÇng ®Êt mÞn, thµnh phÇn c¬ giíi, ®é ph× nhiªu, chÕ ®é n−íc vµ nguån n−íc, ®Æc ®iÓm khÝ hËu cña vïng ®Êt nói lµ nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng tæng hîp ®Õn c¸c qu¸ tr×nh h×nh thµnh bá phong ho¸ vµ líp phñ thæ nh−ìng. C¸c qu¸ tr×nh thæ nh−ìng chñ ®¹o ë vïng ®åi nói n−íc ta lµ:

2.1. Qu¸ tr×nh phong ho¸

ë ®iÒu kiÖn khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm ViÖt Nam, ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña c¸c qu¸ tr×nh phong ho¸ ho¸ häc m¹nh h¬n qu¸ tr×nh phong ho¸ vËt lý, nÒn nhiÖt ®é cao, n−íc nhiÒu do cã l−îng m−a lín vµ Èm ®é cao lµ t¸c nh©n t¹o nªn phong ho¸ ho¸ häc m¹nh mÏ. Trong n−íc cã chøa nhiÒu chÊt ph¶n øng v« c¬ vµ h÷u c¬... lµm biÕn ®æi thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ thµnh phÇn ho¸ häc cña ®¸ mÑ, ®¸ mÑ bÞ phong ho¸ vôn bë tiÕp tôc phong ho¸ t¹o ®Êt. Cã thÓ quan s¸t thÊy ®¸ mÑ phong ho¸ vôn bë tiÕp tôc phong ho¸ t¹o ®Êt. Cã thÓ quan s¸t thÊy ®¸ mÑ phong ho¸ biÕn ®æi hoµn toµn thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ ho¸ häc nh−ng vÉn gi÷ nguyªn ®−îc kiÕn tróc vµ h×nh d¸ng s¾p xÕp cña ®¸ mÑ ban ®Çu ch−a phong ho¸. §Æc ®iÓm nµy th−êng quan s¸t thÊy ë nh÷ng vïng ®¸ phiÕn, thÝ dô ®iÓn h×nh ®· ®−îc m« t¶ kü ë huyÖn TrÊn Yªn, tØnh Yªn B¸i, líp ®Êt mÞn dµy 0,95m, líp ®¸ mÑ phong ho¸ triÖt ®Ó mÒn nh−ng vÉn gi÷ nguyªn h×nh d¸ng ®¸ mÑ ®Õn ®é s©u 10m, tõ 10 - 14m ®¸ mÑ phong ho¸ yÕu h¬n tÇng trªn Ýt cøng ch¾c h¬n ®¸ mÑ ch−a bÞ phong ho¸.

Do phong ho¸ ho¸ häc m¹nh nªn nh÷ng ®¸ mÑ t¹o ®Êt cã thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ ho¸ häc kh¸c nhau cã c−êng ®é phong ho¸ kh¸c nhau. Th«ng th−êng nh÷ng ®¸ mÑ nµo chøa nhiÒu kho¸ng vËt bÒn v÷ng víi phong ho¸ ho¸ häc th× phong ho¸ yÕu, thÝ dô ®¸ granit chøa nhiÒu th¹ch anh vµ nh÷ng kho¸ng bÒn kh¸c khi phong ho¸ t¹o bÇng ®Êt máng vµ ®¸ lé trªn mÆt ®Êt nhiÒu bÒn v÷ng theo thêi gian, cã thÓ quan s¸t däc ®−êng quèc lé ë §Ìo C¸, H¶i V©n... Nh÷ng vïng ®Êt nµy s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp gÆp nhiÒu trë ng¹i (nh−ng khai th¸c vËt liÖu x©y dùng nh− ®¸ chÎ, ®¸ xÎ, c¸t sái cã gi¸ trÞ lín). Ngay c¶ vïng bazan còng cã lo¹i bazan cÊu tróc bÒn v÷ng vµ nhiÒu kho¸ng bÒn khã phong ho¸ ho¸ häc, hiÖn t¹i lµ nh÷ng vïng ®Êt bazan n«ng c¹n cã nhiÒu ®¸ lé ®−îc khai th¸c ®Ó tr¶i ®−êng vµ vËt liÖu x©y dùng nh− ë T©y Nguyªn.

Nh÷ng ®¸ mÑ cã thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ thµnh phÇn ho¸ häc dÔ bÞ phong ho¸ ho¸ häc cã qu¸ tr×nh phong ho¸ nhanh vµ tuú theo ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh vµ chÕ ®é n−íc cho tÇng ®Êt mÞn dµy máng kh¸c nhau. Nh×n chung tÇng ®Êt mÞn th−êng dµy, líp vá mÞn dµy, Ýt dèc, cã ®é ph× nhiªu cao thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i c©y c«ng nghiÖp, nhÊt lµ cµ phª, cao su. §Êt ®á vµng trªn ®¸ phiÕn trung du vµ miÒn nói B¾c Bé líp vá phong ho¸ s©u hµng chôc mÐt, ®Þa h×nh dèc, bµo mßn vµ röa tr«i bÒ mÆt m¹nh, ®Êt chua, tuy canh t¸c n−¬ng rÉy tõ l©u ®êi ®· tho¸i ho¸ nh−ng kh¶ n¨ng khai th¸c cßn lín. Vïng trung du vµ miÒn nói B¾c Bé lµ vïng chÌ truyÒn thèng ë n−íc ta, vïng nguyªn liÖu giÊy vµ nhiÒu vïng quÕ ®Æc s¶n cã chÊt l−îng cao. §ång bµo c¸c

19

d©n téc sèng ë nh÷ng vïng ®Êt nµy nh×n chung ®êi sèng t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ cã ®iÒu kiÖn c¶i thiÖn tèt h¬n.

Qu¸ tr×nh phong ho¸ t¹o ®Êt trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi Èm, nhiÖt ®é cao nªn x¶y ra nhanh, khã cã thÓ ph©n biÖt ®−îc tuæi ®Þa chÊt cña ®¸ mÑ cæ sinh hay t©n sinh liªn quan ®Õn møc ®é phong ho¸ ®¸ mÑ t¹o ®Êt.

Theo ®ã ®é cao vïng nói n−íc ta nhiÖt ®é gi¶m ®i, th«ng th−êng d−íi 900m ®é cao so víi mÆt biÓn, khÝ hËu nãng Èm. Tõ 900m ®Õn 1800-2000m khÝ hËu m¸t mÎ h¬n, lªn cao trªn 1800- 2000 m khÝ hËu l¹nh, mïa ®«ng cã thÓ cã b¨ng gi¸ hoÆc tuyÕt r¬i, tuy diÖn tÝch kh«ng nhiÒu vµ tËp trung ë c¸c vïng ®Ønh nói nh−ng còng cÇn ®−îc quan t©m v× cã thÓ thÝch hîp víi nh÷ng c©y quý hiÕm vïng ¸ nhiÖt ®íi vµ «n ®íi nh− c¸c lo¹i c©y thuèc quý hiÕm.

S¶n phÈm phong ho¸ t¹o ®Êt nhiÖt ®íi Èm ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn l−îng m−a cao th−êng chøa Ýt c¸c chÊt kiÒm vµ kiÒm thæ, vµ Ýt c¶ silic lµm cho s¾t vµ nh«m t¨ng lªn mét c¸ch t−¬ng ®èi. Hµm l−îng s¾t cao (phÇn nhiÒu ë c¸c d¹ng oxyt kh¸c nhau) lµ nguyªn nh©n sinh ra mµu ®á vµ vµng cña c¸c s¶n phÈm phong ho¸ vµ ®Êt. Tªn gäi "®Êt ®á vµng'' trong b¶ng ph©n lo¹i ®Êt ViÖt Nam còng xuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm nµy cña qu¸ tr×nh phong ho¸ nhiÖt ®íi Èm. Kho¸ng sÐt trong ®Êt nhãm caolinit chiÕm −u thÕ, nhiÒu oxyt s¾t vµ nh«m; chÝnh v× vËy mµ dung tÝch hÊp thu cña ®Êt thÊp.

Qu¸ tr×nh phong ho¸ ®¸ mÑ t¹o ®Êt ë vïng nói n−íc ta nh− ®· tr×nh bµy ®Æc ®iÓm chung ë trªn, liªn quan ®Õn h×nh thµnh ®Êt vµ sö dông ®Êt, cã mét sè ®Æc tr−ng sau:

1. Qu¸ tr×nh phong ho¸ s©u s¾c ®¸ mÑ t¹o ®Êt, líp vá phong ho¸ dµy cã thuËn lîi lµ th−êng cho tÇng ®Êt mÞn dµy, t¹o cho líp phñ thùc vËt sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn tèt. Cïng víi ®Æc ®iÓm khÝ hËu nãng Èm vµ m−a lín, th«ng th−êng mïa m−a kÌo dµi 6 th¸ng hoÆc h¬n n÷a nªn canh t¸c nhê n−íc trêi thuËn lîi, mét sè c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy kh«ng cÇn t−íi (nh− cao su) ë c¸c tØnh phÝa B¾c cµ phª vµ chÌ kh«ng cÇn t−íi còng cã thÓ cho n¨ng suÊt kh¸. Do thuËn lîi vÒ ®Êt ®ai vµ khÝ hËu, nªn canh t¸c n−¬ng rÉy më réng ®· tµn ph¸ nhiÒu diÖn tÝch rõng . §é ph× nhiªu ®Êt ®ai miÒn nói gi¶m thÊp chÝnh do canh l¸c n−¬ng rÉy g©y ra.

2. Thµnh phÇn kho¸ng vµ cÊu tróc ®¸ mÑ kh«ng nh÷ng lµm cho c−êng ®é phong ho¸ kh¸c nhau mµ cßn ph¸t sinh c¸c lo¹i ®Êt cã tÝnh chÊt vµ ®é ph× nhiªu kh¸c nhau. Cã thÓ t¹m chia ra 4 nhãm ®¸ mÑ phong ho¸ t¹o ®Êt kh¸c nhau ®¸ng kÓ:

• §Êt macma baz¬ vµ trung tÝnh: cã rÊt Ýt kho¸ng bÒn trong qu¸ tr×nh phong ho¸, líp vá phong ho¸ vµ ®Êt dµy. §Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi nÆng nh−ng t¬i xèp, canh t¸c thuËn lîi, phÇn lín diÖn tÝch ®Êt Ýt dèc.

• TrÇm tÝch sÐt vµ phiÕn biÕn chÊt: líp vá phong ho¸ vµ ®Êt dµy, ®Êt Ýt t¬i xèp h¬n ®Êt bazan. §é dèc rÊt thay ®æi nh−ng tû lÖ diÖn tÝch ®Êt dèc kh¸ lín nªn qu¸ tr×nh röa tr«i xãi mßn ®Êt dÉn tíi tÇng ®Êt mÞn máng. Thµnh phÇn c¬ giíi tõ trung b×nh ®Õn nÆng: ®¸ mÑ nhiÒu kho¸ng vËt chøa kali nªn hµm l−îng kali trong ®Êt kh¸ cao so víi nh÷ng lo¹i ®Êt kh¸c.

• Nhãm ®¸ chøa nhiÒu kho¸ng bÒn trong qu¸ tr×nh phong ho¸: granit, c¸t kÕt th¹ch anh, d¨m cuéi kÕt th¹ch anh... s¶n phÈm phong ho¸ ®Ó l¹i nhiÒu c¸t, sái cuéi cøng ch¾c. TÇng ®Êt mÞn th−êng máng, thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, ®Êt lÉn nhiÒu sái cuéi vµ trªn mÆt ®Êt th−êng cã ®¸ lé ®Çu. Vïng ®Êt granit th−êng cã ®é dèc cao, ®Þa h×nh hiÓm trë, ®i l¹i khã kh¨n.

Qu¸ tr×nh c¸cbonn¸t h×nh thµnh c¸c lo¹i ®Êt ®en, ®Êt tÝch cacbonat trªn nhãm ®¸ v«i.

Thµnh phÇn cña ®¸ v«i chñ yÕu lµ cacbonat canxi (CaCO3), lÉn sÐt vµ mét sè kho¸ng vËt kh¸c. Qu¸ tr×nh phong ho¸ ®¸ v«i chñ yÕu lµ qu¸ tr×nh hoµ tan, n−íc cã nhiÒu axit h÷u c¬ vµ v« c¬ hoµ tan ®¸ v«i cµng nhanh. ë n−íc ta m−a nhiÒu, ®¸ v«i bÞ phong ho¸ m¹nh thÓ hiÖn ë h×nh d¸ng nói ®¸ v«i lëm chëm nhän vµ t¹o nhiÒu hang ®éng. Dung dÞch hoµ tan muèi canxi d¹ng

20

cacbonat axit canxi Ca (HCO3)2 gÆp kh«ng khÝ kÕt tña l¹i CaCO3 d¹ng th¹ch nhò trong c¸c hang ®éng vµ kÕt von v«i trong ®Êt. Vïng nói ®¸ v«i Cao B»ng - L¹ng S¬n rÊt phæ biÕn, ®Êt cã kÕt von v«i cã ph¶n øng kiÒm, bãn ph©n ®¹m hiÖu qu¶ thÊp do hiÖn t−îng mÊt ®¹m trong ®Êt.

§Êt ®¸ v«i h×nh thµnh chñ yÕu do phÇn cÆn cña ®¸ v«i. V× vËy víi l−îng cÆn thÊp trong ®¸, ®Êt ®¸ v«i chiÕm Ýt diÖn tÝch so víi diÖn tÝch nói ®¸. Theo thèng kª diÖn tÝch toµn quèc, nói ®¸ v«i chiÕm h¬n 1 triÖu ha, ®Êt ®¸ v«i kho¶ng 360 ngh×n ha vµ ®Êt b»ng ¶nh h−ëng cacbonat kho¶ng 21 ngh×n ha. §iÓm ®¸ng chó ý lµ vïng ®Êt ®¸ v«i cã nhiÒu hang ®éng hiÖn t−îng caxt¬ ë vïng ®¸ v«i g©y mÊt n−íc nhanh. §Êt ®¸ v«i vïng cao ë Cao B»ng vµ S¬n La rÊt kh« h¹n vÒ mïa kh«, khã kh¨n cho s¶n xuÊt vµ ®êi sèng. Vïng cao ®¸ v«i ®iÒu kiÖn sèng c¸c d©n téc khã kh¨n h¬n vïng cao trªn ®¸ macma baz¬ kh¸c.

Trªn c¸c ®¸ mÑ baz¬ kh¸c: kÕt qu¶ gi¶i phãng c¸c hîp chÊt giµu canxi, manh trong nhãm ®Êt mÑ siªu baz¬ (secpentinit...) baz¬ (bazan, gabr«...) ®· h×nh thµnh vá phong ho¸ cacbonat vµ c¸c lo¹i ®Êt ®en giµu CaCO3 vµ MgCO3. CÇn ph©n biÖt 2 tr−êng hîp.

• §Êt ®en h×nh thµnh t¹i chç: quanh miÖng nói löa cò.

• §Êt ®en båi tô: c¸c hîp chÊt giµu c¸cbonat di chuyÓn tõ n¬i kh¸c (vïng cao) tÝch luü ë c¸c vïng thÊp t¹o thµnh c¸c lo¹i ®Êt ®en båi tô. C¸c lo¹i nµy ph©n bè nhiÒu ë c¸c tròng vµ thung lòng cao nguyªn bazan T©y Nguyªn.

2.2. Qu¸ tr×nh tÝch luü kÕt von ®¸ ong trong ®Êt

Nh− ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn, s¶n phÈm phong ho¸ ë vïng nói n−íc ta chøa nhiÒu oxit s¾t nh«m. ë tr¹ng th¸i Èm yÕm khÝ s¾t ho¸ trÞ 2 di déng, do vËy vïng nói cao Èm −ít quanh n¨m ®Êt tÝch luü Ýt s¾t cã mµu nh¹t h¬n. Vïng nói thÊp mïa kh« ®Êt ë tr¹ng th¸i ho¸ khÝ, s¾t tÝch luü nhiÒu t¹o cho cã mµu ®á vµng ®iÓn h×nh. Còng chÝnh sù xen kÏ mïa m−a vµ mïa kh« dÉn tíi h×nh thµnh kÕt von ®¸ ong trong ®Êt.

Quy luËt ph©n bè kÕt von phæ biÕn nhÊt lµ chóng thÝch øng theo tõng lo¹i ®Þa h×nh nhÊt ®Þnh. Vïng nói cao Èm −ít quanh n¨m kÕt von kh«ng h×nh thµnh; vïng nói thÊp vïng ®åi vµ cao nguyªn cã mïa kh« ng¾n hoÆc dµi th× kÕt von vµ ®¸ ong ®−îc h×nh thµnh cã sù liªn quan mËt thiÕt ®Õn ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh vµ n−íc m¹ch ngÇm. ë vïng ®åi kÕt von nhiÒu nhÊt, kÕt von chïm h×nh thµnh nhiÒu nhÊt ë vïng ch©n ®åi lµ n¬i chuyÓn tiÕp tõ ®åi xuèng vïng thung lòng b»ng. ë ®©y c¸c luång n−íc trong ®Êt vµ n−íc m¹ch ngÇm bªn s−ên ch¶y m¹nh nhÊt, xuèng ®Õn ch©n ®åi ch¶y chËm l¹i vµ d©ng s¸t mÆt ®Êt t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh oxy ho¸ h×nh thµnh kÕt von. Kho¶ng dao ®éng mùc n−íc ngÇm mïa m−a vµ mïa kh« lµ tÇng tÝch luü kÕt von, kÕt von chïm liªn kÕt víi nhau t¹o thµnh ®¸ ong.

§Êt vïng ®åi còng thÊy cã tÝch tô thø cÊp cña kÕt von do c¸c m¶nh vôn ®¸ gèc vµ kho¸ng vËt ch−a phong ho¸ bÞ oxyt s¾t bao bäc, kÕt von lo¹i nµy th−êng gäi lµ kÕt von gi¶.

Thµnh phÇn chÝnh cña kÕt von lµ oxyt s¾t, silic vµ nh«m. KÕt von cøng ch¾c l¹o thµnh tÇng cøng r¾n trong ®Êt, kÕt von dµy ®Æc lµm mÊt kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña ®Êt. Trong ph©n lo¹i ®Êt ph©n chia ra lo¹i ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ riªng, ®¹i bé phËn lµ ®Êt tr¬ kÕt von. DiÖn tÝch lo¹i ®Êt nµy toµn quèc cã 342,3 ngh×n ha, trong ®ã c¸c tØnh, huyÖn miÒn nói vµ vïng cao 157 ngh×n ha.

C¸c lo¹i kÕt von th−êng gÆp ë n−íc ta:

• KÕt von s¾t: hµm l−îng oxyt s¾t chiÕm tû träng lín, cã thÓ tíi trªn d−íi 50% träng l−îng kÕt von.

21

• KÕt von nh«m: hµm l−îng oxyt nh«m cã thÓ 20-40% cã vïng tËp trung thµnh má quÆng B«xit ë Di Linh, tØnh L©m §ång trong vïng s¶n phÈm phong ho¸ cña bazan.

• KÕt von v«i: thµnh phÇn kÕt von chñ yÕu lµ c¸cbonat canxi, lo¹i kÕt von nµy h×nh thµnh trong vïng ®Êt cã n−íc ngÇm giµu canxi. KÕt von v«i th−êng mÒm h¬n c¸c lo¹i kÕt von kh¸c. Ph©n bè chñ yÕu ë c¸c thung lòng thuéc vïng ®¸ v«i Cao B»ng - L¹ng S¬n.

Ngoµi ra cßn cã kÕt von Ma ngan vµ kÕt von hçn hîp ®a d¹ng vÒ thµnh phÇn ho¸ häc.

2.3. Qu¸ tr×nh mïn ho¸

Vai trß mïn trong ®Êt cã t¸c dông lµm t¨ng dung tÝch hÊp thu cña ®Êt, t¹o cÊu tróc ®Êt t¬i xèp, t¹o ®iÒu kiÖn cho bé rÔ c©y ph¸t triÓn tèt, v× phÇn lín l−îng rÔ c©y ph©n bè líp ®Êt 0-30cm.

Nguån cung cÊp chÊt h÷u c¬ cho ®Êt lµ th¶m thùc vËt, hµng n¨m cµnh l¸ r¬i rông trong rõng cã thÓ líi 8,5 ®Õn 22 tÊn/ha, th©n rÔ thùc vËt chÕt hµng n¨m còng ®Ó l¹i khèi l−îng chÊt h÷u c¬ lín. Sù ph©n huû chÊt h÷u c¬ ®−îc thùc hiÖn nhanh chãng trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi Èm, tr−íc tiªn lµ c«n trïng (nhÊt lµ mèi) ph©n huû th¶m kh« vµ sau ®ã vi sinh vËt tham gia biÕn ®æi tiÕp theo ®Ó h×nh thµnh c¸c chÊt mïn lµ c¸c hîp chÊt h÷u c¬ cao ph©n tö cã cÊu tróc ®Æc biÖt. Nguån cung cÊp chÊt h÷u c¬ cho ®Êt lµ th¶m thùc vËt, do vËy tÇng ®Êt mÆt dµy kho¶ng 20-30 cm lµ tÇng giµu h÷u c¬ vµ mïn nhÊt trong phÉu diÖn ®Êt, cã l−îng dù tr÷ lín c¸c chÊt dinh d−ìng trong ®Êt.

Cµng lªn cao qu¸ tr×nh ph©n gi¶i x¸c h÷u c¬ cµng chËm h¬n vµ do nhiÖt ®é thÊp nªn qu¸ tr×nh kho¸ng ho¸ gi¶m, hµm l−îng mïn trong ®Êt cao h¬n, cã tÇng th¶m môc, th−êng gäi lµ ®Êt mïn th« trªn nói cao.

Tû lÖ cacbon cña axit Humic trªn cacbon axit Fulvic ®Êt nói thÊp th−êng nhá h¬n 1 thÓ hiÖn râ axit Fulvic trong thµnh phÇn mïn tréi h¬n axit Humic. §©y lµ ®Æc tr−ng cho ®Êt ®á vµng h×nh thµnh trong ®iÒu kiÖn nãng Èm, nghÌo baz¬. ChØ cã ë ®Êt giµu baz¬ nh− ®Êt ®en trªn ®¸ bät nói löa, ®Êt mïn trªn nói cao tèc ®é ph©n gi¶i chÊt h÷u c¬ chËm cã axit Humic tréi h¬n axit Fulvic; tû sè cacbon axit Humic trªn cacbon axit Fulvic biÕn ®éng trong kho¶ng tõ 1 ®Õn 2.

Nh÷ng ®Êt cã hµm l−îng h÷u c¬ kho¶ng 3% trë nªn ®−îc xÕp vµo ®Êt thuËn lîi cho canh t¸c, ®Êt d−íi 1% vµo lo¹i rÊt nghÌo h÷u c¬ canh t¸c ph¶i bãn nhiÒu ph©n h÷u c¬ cho ®Êt ®· bÞ kiÖt mµu.

Canh t¸c n−¬ng rÉy ë miÒn nói lµm gi¶m nhanh hµm l−îng h÷u c¬ trong ®Êt, v× vËy chØ lµm ®−îc vµi vô ph¶i bá hoang cho th¶m thùc vËt kh«i phôc ®é ph× nhiªu ®Êt ®ai. Do canh t¸c n−¬ng rÉy diÖn tÝch rõng ®· bÞ ph¸ lín gÊp nhiÒu lÇn diÖn tÝch thùc canh t¸c.

2.4. Qu¸ tr×nh båi tô h×nh thµnh ®Êt b»ng ë miÒn nói

MiÒn nói ®Êt dèc chiÕm tû lÖ lín, qu¸ tr×nh röa tr«i xãi mßn ®Êt dèc ®· l¾ng ®äng s¶n phÈm ë c¸c thung lòng, cã thÓ lµ s¶n phÈm phï sa ven suèi. Nh÷ng c¸nh ®ång phï sa diÖn tÝch lín ë miÒn nói lµ n¬i d©n c− ®«ng ®óc, träng ®iÓm s¶n xuÊt n«ng nghiÖp canh t¸c lóa n−íc trªn ®Êt b»ng vµ c©y trång c¹n trªn ®Êt dèc.

Thèng kª diÖn tÝch ®Êt c¸c c¸nh ®ång ë miÒn nói cho thÊy nh÷ng vïng ®ång b»ng lín tËp trung ë T©y Nguyªn: §¹ TÎh (L©m §ång) kho¶ng 40 ngh×n ha, Easoup (§¨k L¨n) 60 ngh×n ha, Kr«ng Ana (§¨k L¨n) 20 ngh×n ha, Ajunpa (Gia Lai) 170 ngh×n ha, Dakbla (Kon Tum) 5 ngh×n ha. ë T©y Nguyªn kh«ng nh÷ng tiÒm n¨ng ®Êt bazan lín mµ cßn cã nhiÒu vïng ®Êt

22

b»ng lín cÇn ®−îc khai th¸c triÖt ®Ó trång c©y l−¬ng thùc: ngoµi c¸c vïng trªn cßn nhiÒu vïng ®Êt b»ng lín ch−a ®−îc kh¶o s¸t kü nh− vïng ®Êt b»ng B¾c Easoup thuéc huyÖn Ch− Pr«ng, thung lòng An Khª thuéc tØnh Gia Lai.

ë Trung du miÒn nói B¾c Bé cã 4 c¸nh ®ång lín §iÖn Biªn, V¨n ChÊn quy m« diÖn tÝch c¸nh ®ång b»ng xÊp xØ 10 ngh×n ha; Phï Yªn, Than Uyªn quy m« trªn 5 ngh×n ha. §ång bµo Th¸i sèng tËp trung canh t¸c lóa n−íc. C¸nh ®ång Hoµ An, Trµng §Þnh diÖn tÝch d−íi 5 ngh×n ha còng lµ nh÷ng tô ®iÓm d©n c− ®ång bµo Tµy, Nïng sinh sèng.

Nh÷ng vïng ®Êt b»ng ë miÒn nói diÖn tÝch nhá hoÆc lín ®Òu rÊt quan träng ®èi víi s¶n xuÊt l−¬ng thùc. NÕu th©m canh t¨ng n¨ng suÊt tèt sÏ gi¶m bít canh t¸c n−¬ng rÉy ph¸ rõng.

2.5. C¸c qu¸ tr×nh kh¸c

C¸c qu¸ tr×nh kh¸c th−êng thÊy ë vïng ®åi nói nh− tr−ît ®Êt. Tr−ît ®Êt ®¸ th−êng x¶y ra vµo mïa m−a. Do líp vá phong ho¸ dµy, vÒ mïa m−a lín kh«ng nh÷ng xãi mßn bÒ mÆt m¹nh, röa tr«i s¶n phÈm phong ho¸ vµ ®Êt tõ n¬i cao dèc xuèng ®Þa h×nh thÊp g©y ra hiÖn t−îng tr−ît ®Êt ®¸. ë ®Þa h×nh dèc khi n−íc trong ®Êt b·o hoµ thÊm xuèng s©u tiÕp xóc víi líp ®Êt ®¸ cã ®é thÊm vµ gi÷ n−íc kÐm h¬n dÔ sinh ra c¸c mÆt tr−ît lµm cho líp ®Êt ®¸ bªn trªn tr−ît xuèng thÊp. ViÖc lµm ®−êng giao th«ng ë vïng ®Êt dèc xÎ nói ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ®Êt tr−ît. ë ch©n nói ®¸ v«i th−êng x¶y ra hiÖn t−îng ®¸ l¨n tõ v¸ch nói xuèng. Ngay c¶ vïng bazan còng th−êng x¶y ra ®Êt tr−ît.

Vïng nói cao dèc cÇn l−u ý hiÖn t−îng nµy ®Ó bè trÝ khu d©n c− vµ c¸c c«ng tr×nh giao th«ng x©y dùng ®Ó tr¸nh thiÖt h¹i ®Õn s¶n xuÊt vµ ®êi sèng.

23

Ch−¬ng 3 PH¢N LO¹I §ÊT MIÒN NóI VïNG CAO

Tæng diÖn tÝch tù nhiªn c¸c tØnh huyÖn miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam lµ 20.112,1 ngh×n ha, trong ®ã diÖn tÝch ®Êt 19.961,1 ngh×n ha, chiÕm 63% diÖn tÝch tù nhiªn toµn quèc.

Theo chó dÉn b¶n ®å ®Êt ViÖt nam tû lÖ 1/1.000.000 c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao n−íc ta cã 11 nhãm vµ 31 ®¬n vÞ ®Êt (theo thø tù tõ cao xuèng thÊp) nh− sau:

3.1. C¸c lo¹i ®Êt chÝnh miÒn nói vïng cao

3.1.1. Nhãm ®Êt mïn Alit vµ mïn th« than bïn nói cao

(ph©n bè ë ®é (cao ≥ 2000m).

DiÖn tÝch 193.570 ha t−¬ng ®−¬ng 1% diÖn tÝch c¸c tØnh huyÖn miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam (TDTN). Cã ë c¸c tØnh nói cao cña d·y Hoµng Liªn S¬n, Ngäc Linh, Ch− Jang Sin, thuéc ®ai cao tõ 2000m trë lªn. KhÝ hËu hÇu nh− l¹nh, Èm quanh n¨m, nhiÖt ®é kh«ng khÝ b×nh qu©n < 150C, ®Ønh Ph¨ng Xi P¨ng vµ mét sè ngän nói phÝa B¾c mïa ®«ng th−êng cã b¨ng gi¸. Thùc vËt th−êng lµ ®Þa y, ®ç quyªn, tróc lïn vµ mét sè c©y l¸ kim «n ®íi.

Do ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp, tèc ®é phong ho¸ yÕu, ®Êt th−êng cã tÇng máng, lÉn nhiÒu m¶nh vôn cña ®¸ nguyªn sinh. Trªn mÆt ®Êt lu«n quan tr¾c thÊy tÇng th¶m môc hoÆc líp th« than bïn trªn nói. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ tÝch luü mïn lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt chñ ®¹o cña nhãm nµy.

Nhãm gåm 2 ®¬n vÞ:

- §Êt mïn Alit nói cao

- §Êt mïn th« than bïn nói cao

V× ®Êt mïn th« than bïn nói cao diÖn tÝch qu¸ nhá (chØ cã ë ®Ønh Ph¨ng Xi P¨ng) nªn ®−îc gép chung víi ®Êt mïn Alit nói cao ®Ó m« t¶ ®Æc ®iÓm.

§¹i diÖn lµ 2 phÉu diÖn: 356: lÊy t¹i cao ®iÓm 1950m thuéc huyÖn Phong Thæ (Lai Ch©u) vµ phÉu diÖn 396 lÊy t¹i cao ®iÓm 2900m thuéc huyÖn Sa Pa (Lµo Cai).

H×nh th¸i phÉu diÖn 356:

Ao (0-1cm): Líp th¶m môc Èm −ít

AoA1 (1-7cm): §en n©u (5YR3/2.m.) C¸t pha, rÊt Èm, nhiÒu rÔ c©y ch»ng chÞt, cÊu tróc h¹t, kh«ng bÒn, rÊt xèp, bïng nhïng, chuyÓn líp kh¸ râ.

A1 (7-27cm): X¸m, n©u ®en (5YR3/2.M.) Èm −ít, c¸t pha, côc nhá, dÔ vì, t¬i xèp, nhiÒu rÔ c©y, chuyÓn líp râ.

Af (27-32cm): N©u x¸m tr¾ng (5YR7/1.M), Èm −ít, c¸t pha, kh«ng cÊu tróc, lÉn nhiÒu æ sÐt tr¾ng, chuyÓn líp tõ tõ.

24

B¶ng 3.1. KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn c¬ giíi phÉu diÖn 356

§é s©u lÊy mÉu (©m) SÐt (%) C¸t (%)

1 - 6 5 75

12 - 22 8 70

28 - 34 10 73

40 - 50 8 80

70 - 80 4 91

NhËn xÐt: Tû lÖ sÐt trong ®Êt thÊp (~ 10%) vµ cã xu h−íng di chuyÓn theo chiÒu s©u phÉu diÖn. PhÇn lín ®Êt mïn trªn nói cao tÇng máng, ®Þa h×nh hiÓm trë, ®é dèc lín, Ýt cã ý nghÜa trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.

KÕt qu¶ ph©n tÝch ®Æc tÝnh ho¸ läc cña lo¹i ®Êt nµy cho thÊy:

- §Êt cã ph¶n øng chua (pHKCI = 3,9 - 4,1 ), ®é b·o hoµ baz¬ thÊp, giµu mïn vµ ®¹m tæng sè (4,8 - 15,5% vµ 0,16 - 0,32%)

- Thµnh phÇn mïn cña ®Êt phÇn lín lµ axit funvic vµ hµm l−îng t−¬ng ®èi cña xÝt mïn cµng xuèng s©u cµng t¨ng.

- L−îng oxyt s¾t trong ®Êt thÊp, tr¸i l¹i l−îng oxyt nh«m cao. Tû lÖ SiO2/Al2O3 t¨ng dÇn tõ 3,4 - 4,8 theo chiÒu s©u cña phÉu diÖn, chøng tá qu¸ tr×nh tÝch luü t−¬ng ®èi oxyt nh«m vµ tÝch luü oxyt silic.

3.1.2. Nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói

Ph©n bè ë ®ai cao: MiÒn B¾c ≥ 900 - 1800 - 2000m

MiÒn Nam > 1000-2000m.

Do ph©n bè ë ®ai cao lªn khÝ hËu l¹nh vµ Èm h¬n vïng d−íi, nhiÖt ®é b×nh qu©n n¨m 15-200C, so víi vïng ®åi th¶m thùc vËt cßn tèt h¬n, nhiÒu khu vùc nh− Kh©n §øc, Hiªn, Gi»ng (Qu¶ng Nam), Ngäc Linh (Kon Tum), Ch− Jang Sin (§¨k L¨k), Lang Biang (L©m §ång)... cßn gi÷ ®−îc kh¸ nhiÒu diÖn tÝch rõng nguyªn sinh. V× ®Þa h×nh cao, dèc nhiÒu, chia c¾t m¹nh nªn nh÷ng n¬i mÊt rõng ®Êt bÞ xãi mßn m¹nh.

DiÖn tÝch nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói 3.239.717 ha, chiÕm 16,14% TDTN, gåm 5 ®¬n vÞ:

- §Êt mïn ®á n©u trªn ®¸ v«i (ký hiÖu Hv):

DiÖn tÝch 66.148 ha chiÕm 2% diÖn tÝch nhãm ®Êt vµ 0,3% TDTN, cã mÆt t¹i cao nguyªn §ång V¨n- MÌo V¹c, Qu¶n B¹, Phong Thæ, S×nh Hå, Tña Chïa, Méc Ch©u. Tuy ë ®Þa h×nh cao nh−ng Ýt dèc, tÇng ®Êt dµy, t¬i xèp cÊu t−îng tèt, tÇng mïn kh¸ dµy, thµnh phÇn c¬ giíi trung b×nh ®Õn nÆng.

PhÉu diÖn 234 lÊy t¹i ®é cao 950m phÝa Nam n«ng tr−êng Méc Ch©u tiªu biÓu cho ®¬n vÞ ®Êt nµy.

25

KÕt qu¶ ph©n tÝch (B¶ng 3.2 vµ 3.3 cho thÊy):

- Hµm l−îng mïn vµ ®¹m tæng sè tõ kh¸ ®Õn giµu, l©n tæng sè trung b×nh ®Õn kh¸, ®Êt cã ph¶n øng chua, ®é chua thuû ph©n cao, ®é b·o hoµ baz¬ thÊp ®Õn trung b×nh.

- Sù röa tr«i sÐt theo chiÒu th¼ng s©u thÓ hiÖn kÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn c¸c cÊp h¹t.

- §Êt mïn n©u ®á trªn ®¸ v«i lµ lo¹i ®Êt kh¸ tèt ë c¸c tØnh miÒn nói B¾c Bé, thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i c©y trång nh− ng«, ®Ëu t−¬ng, cam, chuèi... Tuy nhiªn cÇn ¸p dông c¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn, gi÷ Èm, che phñ mÆt ®Êt khi sö dông.

B¶ng 3.2. Mét sè tÝnh chÊt ho¸ häc ®Êt mïn ®á n©u trªn ®¸ v«i (phÉu diÖn 234).

Tæng sè (%) DÔ tiªu Cation trao ®æi V% pHKCI OM %

(mg/100g ®Êt) (me/100g ®Êt) §é s©u lÊy mÉu (cm) Al3+ mg/ 100g

H+ N N P2O5 K2O Ca++ Mg++

0-22 4,8 11,78 0,65 0,19 1,08 1,56 0,05 2016 10 16 18

45-150 4,4 2,23 0,39 0,16 0,43 0,72 0,04 0.24 4 10 10

B¶ng 3.3. Thµnh phÇn c¬ giíi phÉu diÖn 234

Tû lÖ (%) c¸c cÊp h¹t (mm)

> 1,0 1-0,25 <0,001 §é s©u lÊy mÉu (cm) 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01- 0,005 0,005- 0,001

0-22 2,60 1,21 34,63 10,62 3,92 18,92 24,69

22-45 0,83 1,70 0,91 10,69 30,23 33,23 14,33

45-150 0,39 0,80 0,26 8,06 1,09 11,33 78,45

- §Êt mïn n©u ®á trªn macma baz¬ vµ trung tÝnh (Hk):

Ph©n bè chñ yÕu ë c¸c huyÖn Konpl«ng, §¨k Ley, §¨k T«, An Khª (Gia Lai, Kon Tum) vµ r¶i r¸c ë mét sè huyÖn thuéc Cao B»ng, Lµo Cai, Yªn B¸i, Hoµ B×nh.

T¹i nh÷ng huyÖn T©y Nguyªn, ®Êt Hk phÇn lín cßn th¶m rõng gç nguyªn sinh, tr¸i l¹i c¸c khu vùc phÝa B¾c rõng hÇu nh− kh«ng cßn, mét sè n¬i nh− Cao B»ng, Lµo Cai, Yªn B¸i th¶m thùc vËt tù nhiªn chØ cßn l¹i th¶m cá, bôi c©y th−a thít.

DiÖn tÝch 90437ha, t−¬ng ®−¬ng 2,8% diÖn tÝch nhãm vµ 0,45% TDTN.

H×nh th¸i phÉu diÖn: tÇng mÆt lµ líp mïn th« dµy (cã n¬i 20-30cm) vµ ®en, tÇng kÕ tiÕp cã mµu n©u ®á kh¸ ®ång nhÊt, dµy tõ 1,0 - 1,5m, d−íi ®ã th−êng gÆp tÇng mÉu chÊt b¸n phong ho¸.

26

PhÉu diÖn sè 5, x· HiÕu, huyÖn Konpl«ng lµ vÝ dô ®iÓn h×nh:

+ 0-13cm: ThÞt nÆng, h¬i Èm, n©u ®en, kÕt cÊu côc nhá, nhiÒu rÔ cá tranh vµ rÔ d−¬ng xØ, nhiÒu hang kiÕn nhá, lÉn nhiÒu m¶nh than, chuyÓn líp tõ tõ vÒ mµu s¾c.

+ 13-55cm: SÐt, h¬i Èm, n©u vµng, côc lín, gãc c¹nh kh«ng râ, chÆt, Ýt rÔ c©y r¶i r¸c, cßn nhiÒu hang kiÕn chuyÓn líp tõ tõ.

+ 55-100cm: SÐt, Èm, vµng ®¹m, côc lín, gãc c¹nh kh«ng râ, chÆt cßn Ýt rÔ d−¬ng xØ nhá, lÉn Ýt m¶nh ®¸ vôn bazan ®ang phong ho¸, chuyÓn líp tõ tõ

+100-150cm: SÐt Èm, n©u vµng, côc lín chÆt nhiÒu m¶nh mÉu chÊt mÒn do ®µo qua b»ng xÎng.

- §Æc tÝnh lý ho¸ häc:

B¶ng 3.4. KÕt qu¶ tÝch phÉu diÖn 05

§é s©u lÊy mÉu (cm) ChØ tiªu

29-39 73-83 100-110 0-10

4,3 5,3 5,3 5,4 PHH20

3,5 3,8 4,0 3,9 PHKCI

OM (%) 10,26 2,63 0,97 0,40

Tæng sè (%): N 0,290 0,140 0,140 0,113

0,085 0,085 0,095 0,07 P2O5

2,5 VÖt VÖt 1,25 P2O5 dÔ tiªu (mg/100g ®Êt)

Cation trao ®æi (meq/100g ®Êt)

Ca++ 1,6 0,03 0,75 0,60

Mg++ 1,0 0,95 0,55 0,40

24,44 10,90 7,07 8,08 §é chua thuû ph©n (meq/100g ®Êt)

C/N 20 4 4 3

% c¸c cÊp h¹t:

C¸t 44,60 36,60 - -

Limon 12,00 8,00 - -

SÐt 43,40 55,40 - -

27

Sè liÖu b¶ng 4 cho thÊy:

- Ph¶n øng cña dung dÞch ®Êt chua, cation kiÒm trao ®æi rÊt nghÌo, ®é chua thuû ph©n cao.

- Hµm l−îng h÷u c¬ trong ®Êt cao (tÇng mÆt 10,26%), kh¶ n¨ng ph©n gi¶i chÊt h÷u c¬ tÇng mÆt chËm (C/N=20).

- L©n tæng sè ®¹t møc trung b×nh nh−ng l©n dÔ tiªu nghÌo. §Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi thÞt nÆng ®Õn sÐt.

Kh¸c víi ®Êt mïn ®á n©u trªn ®¸ v«i, ®Êt mïn n©u ®á trªn macma baz¬ vµ trung tÝnh phÇn nhiÒu cã ®Þa h×nh dèc, hiÓm trë, chia c¾t m¹nh, ®a sè phÉu diÖn l¹i thuéc c¸c khu vùc ®Çu nguån, vÒ l©u dµi nªn dµnh cho l©m nghiÖp tu bæ vµ b¶o vÖ rõng.

- §Êt mïn ®á vµng trªn d¸ sÐt vµ biÕn chÊt (Hs):

DiÖn tÝch 1.288,5 ngh×n ha, chiÕm 39,8% diÖn tÝch nhãm vµ 6,4% TDTN. TËp trung chñ yÕu ë c¸c tØnh huyÖn miÒn nói T©y B¾c, ViÖt B¾c nh− M−êng TÌ, M−êng Th−¬ng, MÌo V¹c, §ång V¨n, Nguyªn B×nh... vµ r¶i r¸c ë c¸c huyÖn Con Cu«ng, A L−íi, Ph−íc S¬n, Hiªn, Gi»ng, Konpl«ng, §¨k T«... thuéc c¸c tØnh Duyªn h¶i B¾c, Nam Trung Bé vµ T©y Nguyªn.

Lµ lo¹i ®Êt phæ biÕn nhÊt ë T©y B¾c, ViÖt B¾c (riªng vïng T©y B¾c, ®Êt mïn ®á vµng trªn ®¸ sÐt vµ biÕn chÊt chiÕm kho¶ng 61% tæng diÖn tÝch tù nhiªn cña vïng). Ph©n bè ë ®Þa h×nh cao, ®é dèc lín, chia c¾t m¹nh, tæng nhiÖt ®é trung b×nh n¨m 17000C.

§Êt cã tÇng phong ho¸ dµy, phæ biÕn tõ 50-100cm. C¸c khu vùc nói cao biªn giíi ViÖt Trung nh− M−êng TÌ, Pu Chi Lung, nói trung b×nh, Pu §en Dinh vµ c¸c d¶i nói Duyªn h¶i miÒn Trung, n¬i cã l−îng m−a trung b×nh n¨m trªn 2000mm, tÇng ®Êt mÞn th−êng d−íi 50cm.

Nh×n chung ®Êt cã møc ®é phong ho¸ feralit yÕu h¬n ë ®ai cao 9000m trë xuèng, tû sè SiO2/ Al2O3 lín h¬n 3.

B¶ng 3.5. Mét sè tÝnh chÊt ho¸ häc ®Êt mïn vµng ®á trªn ®¸ sÐt vµ biÕn chÊt.

Tæng sè (%) DÔ tiªu Cation trao ®æi V% pHKCI OM %

(mg/100g ®Êt) (me/100g ®Êt) §é s©u lÊy mÉu (cm)

N Ca++ Mg++ H+ P P2O5 K2O

0-20 4,1 6,34 0,24 0,24 18,6 1,12 0,51 5,85 3,2 11

20-40 - 2,02 - 0,08 5,0 0,84 0,84 3,98 1,5 28

40-60 4,2 1,86 0,14 0,12 10,5 0,80 0,40 6,75 1,5 9

60-80 4,1 2,34 0,27 0,14 12,5 0,68 0,28 2,59 1,5 8

4,1 80-100 2,10 0,19 0,16 12,7 0,71 0,31 3,4 2,2 11

28

B¶ng 3.6. Thµnh phÇn c¬ giíi ®Êt mïn vµng ®á trªn ®¸ sÐt vµ biÕn chÊt.

Tû lÖ (%) c¸c cÊp h¹t (mm) Sè mÉu tæng hîp §é s©u lÊy mÉu (cm) > 0,1 <0,001 >0,01 <0,01

0-20 12,67 18,69 48,01 51,99 4

20-40 11,56 37,58 35,30 64,70 4

40-60 12,64 34,60 35,00 65,00 4

60-80 3,64 52,28 23,33 76,67 4

80-100 6,78 41,88 29,57 70,43 4

Sè liÖu ph©n tÝch (B¶ng 6a, 6b) cho thÊy:

+ VÒ lý tÝnh: cÊp h¹t > 0,1mm chiÕm tû lÖ thÊp, cÊp h¹t trung gian kh¸ cao (40 -70%) chøng tá møc ®é phong ho¸ cña mÉu chÊt thÊp vµ hµm l−îng kho¸ng nguyªn sinh cßn nhiÒu. CÊp h¹t sÐt bÞ röa tr«i theo chiÒu s©u kh¸ râ.

+ VÒ ho¸ tÝnh:

Mïn tÝch luü nhiÒu ë tÇng mÆt vµ ph©n bè kh¸ ®Òu ë nh÷ng tÇng d−íi. Møc ®é ph©n gi¶i mïn tõ trung b×nh ®Õn yÕu (C/N th−êng >10).

§¹m vµ l©n tæng sè tõ kh¸ ®Õn giµu. Kali tæng sè vµ dÔ tiªu ®¹t trung b×nh ®Õn kh¸. L©n dÔ tiªu ë møc rÊt nghÌo.

Nh×n chung ®Êt mïn vµng ®á trªn ®¸ sÐt vµ ®¸ biÕn chÊt cã tÇng phong ho¸ t−¬ng ®èi dµy, thµnh phÇn c¬ giíi trung b×nh ®Õn nÆng, cÊu t−îng bÒn, ®é ph× tù nhiªn kh¸, thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i c©y l©u n¨m, c©y ®Æc s¶n, d−îc liÖu vµ hoa mµu l−¬ng thùc.

HiÖn t¹i L©m tr−êng Ngäc Linh - huyÖn §¨k T«, Kon Tum ®· trång s©m trªn ®Êt mïn ®á vµng phiÕn th¹ch sÐt b»ng h×nh thøc n«ng - l©m kÕt hîp (s©m d−íi t¸n rõng). Sö dông ®Êt theo ph−¬ng thøc nµy kh«ng nh÷ng b¶o vÖ ®−îc rõng, thu hót thiÒu lao ®éng ng−êi d©n téc mµ cßn ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ kh¸ cao.

Tuy nhiªn trong sö dông ®Êt cÇn:

• G©y rõng vµ b¶o vÖ rõng ®Çu nguån. Chèng xãi mßn, gi÷ Èm.

• æn ®Þnh diÖn tÝch canh t¸c, lµm n−¬ng, ruéng bËc thang, t¨ng c−êng th©m canh, h¹n chÕ du canh, qu¶ng canh.

• ¦u tiªn c¸c vïng ®Êt ph©n bè tËp trung, Ýt dèc, tÇng dµy ®Ó ph¸t triÓn c©y ®Æc s¶n, c©y d−îc liÖu cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao.

- §Êt mïn vµng ®á trªn macma axit (Ha):

Lµ ®¬n vÞ ®Êt cã quy m« diÖn tÝch lín thø hai (sau ®Êt mïn ®á vµng trªn ®¸ macma axit chiÕm gÇn 37% diÖn tÝch nhãm ®Êt vµ 5,95% TDTN, t−¬ng ®−¬ng 1194,5 ngh×n ha. Ph©n bè tËp trung xung quanh d·y Hoµng Liªn S¬n, thuéc c¸c huyÖn Phong Thæ. Tr¹m T©u, Hoµng Su Ph×, ®Ønh Phia Oo¨c - Nguyªn B×nh, huyÖn QuÕ Phong, Con Cu«ng, H−¬ng Khª, H−íng Ho¸

29

(Duyªn h¶i B¾c Trung Bé), Ph−íc S¬n, Hiªn, Gi¨ng, Kh¸nh S¬n (Duyªn h¶i Nam Trung Bé), §¨k Lei, Konplong, §¬n D−¬ng (T©y Nguyªn).

§iÒu kiÖn tù nhiªn ë ®©y ®Æc tr−ng bëi ®Þa h×nh hiÓm trë, chia c¾t, ®é dèc lín, khÝ hËu l¹nh vµ Èm (nhiÖt ®é b×nh qu©n n¨m 15-200C), l−îng m−a trung b×nh 2000-2400mm/n¨m). Th¶m thùc vËt kh¸ tèt, mét sè huyÖn thuéc Qu¶ng Nam - §µ N½ng, Gia Lai, Kon Tum cßn gi÷ ®−îc rõng nguyªn sinh.

§Êt cã qu¸ tr×nh phong ho¸ yÕu, bµo mßn vµ röa tr«i m¹nh, ®a sè diÖn tÝch tÇng ®Êt máng, dÔ tiªu nghÌo, cation kiÒm trao ®æi, ®é no baz¬ thÊp (sè liÖu b¶ng 3.7).

H−íng sö dông: b¶o vÖ, tu bæ, phôc håi vµ khoanh nu«i rõng (®Æc biÖt lµ c¸c khu rõng ®Çu nguån, rõng b¶o tån thiªn tiªn). TËn dông diÖn tÝch Ýt dèc trång c©y ¨n qu¶, c©y ®Æc s¶n vµ d−îc liÖu theo ph−¬ng thøc n«ng l©m kÕt hîp.

30

B¶ng 3.7 KÕt qu¶ ph©n tÝch ho¸ häc phÉu diÖn D46

(§é cao 1200, ®Ønh Ch− Jang Sin, HuyÖn Kr«ng B«ng, §ak L¨k)

Tæng sè (%) DÔ tiªu Cation trao ®æi V% pHKCI OM % CEC (me/100g ®Êt) Thµnh phÇn c¬ giíi (%) §é s©u lÊy mÉu (cm) N P K Ca++ Mg++ a) b) 0,05-2 <0,002 P2O5 K2O 0,002- 0,05

0-35 5,20 3,275 0,49 0,041 0,02 1,0 5,8 1,6 0,2 14 8,37 22,58 45,3 18,3 38,4

35-60 5,20 1,455 0,14 0,034 0,02 1,0 3,4 1,4 0,2 9 5,29 31,95 52,6 11,9 35,5

60-90 4,45 0,531 0,06 0,025 0,03 1,0 5,8 1,3 0,2 11 4,29 41,26 50,7 21,7 27,6

90-130 0,23 0,231 0,05 0,031 0,0,4 1,2 3,6 1,3 0,2 11 4,04 44,31 63,3 22,5 14,2

31

B¶ng 3.8. Mét sè chÊt ho¸ häc ®Êt mïn vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t

OM % Tæng sè (%) C/N DÔ tiªu Cation trao ®æi (me/100g ®Êt) V% pHKCI

N Ca++ Mg++ H+ P P2O5 K2O K2O §é s©u lÊy mÉu (cm)

0-20 4 8,35 0,41 0,16 0,24 12, 3,00 6,5 0,80 0,8 9,25 37

20-40 4 4,60 0,16 0,11 0,17 16 0,25 17,5 0,80 0,4 8,3 34

40-60 4 1,96 0,04 0,04 0,15 28 1,50 10,0 0,60 0,2 4,56 54

32

- §Êt mïn vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t (Hq):

Ph©n bè tËp trung nhÊt ë huyÖn M−êng TÌ, M−êng Lay, S«ng M·, §iÖn Biªn (vïng T©y B¾c), huyÖn Quan Ho¸, Kú S¬n (Duyªn h¶i B¾c Trung Bé), huyÖn Gi¨ng, (Duyªn h¶i Nam Trung Bé). DiÖn tÝch 600.000 ha, chiÕm 18,5% diÖn tÝch nhãm ®Êt vµ 3% TDTN.

H×nh thµnh ë ®Þa h×nh cao, hiÓm trë, khÝ hËu kh¸ l¹nh vµ Èm. ®¸ mÑ giµu silic, qu¸ tr×nh phong ho¸ yÕu l¹i bÞ röa tr«i xãi mßn m¹nh, do vËy tÇng ®Êt máng chiÕm ®a sè diÖn tÝch.

§Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, cÊp h¹t th« chiÕm tû lÖ lín. KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn c¬ giíi cho thÊy qu¸ tr×nh röa tr«i sÐt x¶y ra m¹nh, hµm l−îng sÐt t¨ng dÇn theo chiÒu s©u.

§a sè ®Êt mïn vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t chua, nghÌo baz¬ trao ®æi. Mïn vµ ®¹m tæng sè giµu ë nh÷ng n¬i cßn rõng, nh−ng nghÌo kiÖt nhanh chãng t¹i c¸c khu vùc rõng bÞ tµn ph¸. Møc ®é ph©n gi¶i chÊt h÷u c¬ yÕu, l©n vµ kali tæng sè kh¸, kali dÔ tiªu ®¹t trung b×nh (B¶ng 3.8, 3.9).

H−íng sö dông: nªn dµnh ®¬n vÞ ®Êt nµy cho l©m nghiÖp c¶i t¹o vµ b¶o vÖ rõng ®Çu nguån, cã kÕ ho¹ch khai th¸c vµ kinh doanh mét sè c©y ®Æc s¶n theo ph−¬ng thøc n«ng l©m kÕt hîp.

Nãi chung nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói cã tÇng máng, ®Þa h×nh dèc, chia c¾t nhiÒu vµ hiÓm trë h¬n nhãm ®Êt ®á vµng ë ®ai thÊp < 900m. Ph©n bè nhiÒu ë c¸c khu vùc rõng phßng hé ®Çu nguån, khÝ hËu m¸t l¹nh vµ Èm hÇu nh− quanh n¨m, do vËy nªn duy tr× b¶o vÖ rõng lµ chÝnh, nh÷ng n¬i Ýt dèc, tÇng ®Êt dµy cã thÓ ph¸t triÓn mét sè c©y ¨n qu¶, c©y d−îc liÖu quý theo ph−¬ng thøc ''s©m d−íi t¸n rõng'' nh− l©m tr−êng Ngäc Linh, song cÇn l−u ý c¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn röa tr«i ®Êt.

B¶ng 3.9. Thµnh phÇn c¬ giíi trong ®Êt mïn vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t

Tû lÖ (%) c¸c cÊp h¹t (mm) §é s©u lÊy mÉu (cm) > 0,1 <0,001 >0,01 <0,01

0-20 37,69 10,40 76,39 23,61

20-40 34,02 11,60 78,80 21,20

40-60 54,78 15,60 75,60 24,40

3.1.3. Nhãm ®Êt ®á vµng

§Êt ®á vµng lµ nhãm ®Êt chñ ®¹o t¹i c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam, diÖn tÝch 14.573,1 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 72,6% TDTN vµ 78,6% quü ®Êt ®á vµng toµn quèc. N»m ë ®é cao 1000-900-50m, diÖn tÝch ®Êt dèc trªn 250 chiÕm tíi 9367,3 ngh×n ha (b»ng 64,3% diÖn tÝch nhãm ®Êt). DiÖn tÝch ®Êt dèc d−íi 150 chØ cã 3102,8 ngh×n ha (b»ng 21,3% diÖn tÝch nhãm ®Êt ). Trong sè nµy 2105,6 ngh×n ha cã ®é dµy tÇng ®Êt mÞn trªn 1m. §Êt ®á vµng cã mÆt ë hÇu hÕt c¸c tØnh, huyÖn miÒn nói vµ vïng cao n−íc ta, hÇu hÕt n«ng s¶n hµng ho¸ xuÊt khÈu, nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp chÕ biÕn vµ l−¬ng thùc, thùc phÈm tõ c©y trång c¹n ®−îc s¶n xuÊt trªn nhãm ®Êt nµy. H¬n n÷a ®Êt ®á vµng còng lµ n¬i c− tró cña ®a sè c¸c bé téc Ýt ng−êi, tËp qu¸n canh t¸c chñ yÕu tËn dông ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®iÒu kiÖn kinh tÕ nghÌo nµn, kh¶ n¨ng th©m canh thÊp. V× thÕ nhiÒu vÊn ®Òn vÒ kinh tÕ - x· héi vµ m«i tr−êng nh− chiÕn l−îc sö dông l©u bÒn ®Êt dèc, b¶o vÖ vµ phôc håi rõng, quyÒn sö dông ®Êt, di d©n vµ x©y dùng c¸c vïng kinh tÕ míi... x¶y ra rÊt phøc t¹p, ®ßi hái gi¶i quyÕt cÊp b¸ch.

33

Nhãm ®Êt ®á vµng ë n−íc ta rÊt phong phó vÒ lo¹i, ®a d¹ng vÒ tÝnh chÊt vµ ®Æc ®iÓm sö dông, tuy vËy chóng cã ®Æc tÝnh chung lµ: chua, ®é no baz¬ thÊp, kh¶ l¨ng hÊp thô kh«ng cao, kho¸ng sÐt phæ biÕn lµ kaolinit, axit mïn chñ ®¹o lµ funvic, c¸c chÊt dÔ hoµ tan nh− kim lo¹i kiÒm, kiÒm thæ, silic bÞ röa tr«i, s¾t, nh«m ®−îc tÝch luü (t−¬ng ®èi vµ tuyÖt ®èi), h¹t kÕt kh¸ bÒn.

Cã 8 ®¬n vÞ thuéc nhãm ®Êt ®á vµng, tÝnh chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña tõng ®¬n vÞ nh− sau:

- §Êt ®á n©u trªn ®¸ v«i (Fv):

DiÖn tÝch 545,3 ngh×n ha, chiÕm 3,7% diÖn tÝch nhãm ®Êt vµ 2,7% TDTN. Ph©n bè tËp trung nhiÒu nhÊt ë vïng T©y B¾c, ViÖt B¾c (S¬n La, Lai Ch©u, Hoµ B×nh), Qu¶n B¹ (Hµ Giang), Th«ng N«ng (Cao B»ng), Na R×, Chî Míi (B¾c Th¸i), §ång Giao (Ninh B×nh), NghÜa §µn (NghÖ An)...

§Êt ®á n©u trªn ®¸ v«i th−êng ph©n bè xen kÏ víi ®Êt trªn macma trung tÝnh, baz¬ vµ c¸c ®¸ trÇm tÝch kh¸c, Mµu s¾c tõ ®á m©u ®Ëm ®Õn n©u vµng, thµnh phÇn c¬ giíi nÆng. KÕt cÊu viªn côc trßn c¹nh, t¬i xèp, kh¸ giµu mïn vµ NPK tæng sè. Nh−îc ®iÓm c¬ b¶n lµ chua, hµm l−îng nh«m di ®éng cao, c¸c chÊt hoµ tan vµ cation kiÒm trao ®æi bÞ röa tr«i m¹nh, ®é no baz¬ thÊp.

Sè liÖu ph©n tÝch phÉu diÖn ®iÓn h×nh (B¶ng 3.10, 3.11) cho thÊy: Tû lÖ SiO2/Al2O3 dao déng trong kho¶ng 1,35 - 1,55. Tû lÖ SiO2/R2O3 tõ 0,98 - 1,15. CÊp h¹t sÐt bÞ röa tr«i theo chiÒu s©u phÉu diÖn (tû lÖ cÊp h¹t < 0,001 mm ë tÇng mÆt: 6,33%, tÇng 60-80cm lµ 33,99%).

§Êt trªn ®¸ v«i thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i c©y l−¬ng thùc thùc phÈm (ng«, ®Ëu t−¬ng, l¹c, m¹ch ba gãc), c©y ¨n qu¶ (døa, cam, quýt...). Mét sè khu vùc thuéc cao nguyªn Méc Ch©u, chÌ sinh tr−ëng tèt vµ cho n¨ng suÊt kh¸ cao ë ®Êt ®¸ v«i xen kÏ víi trÇm tÝch lôc nguyªn.

Sö dông ®Êt ®á n©u trªn ®¸ v«i cÇn kh¾c phôc mét sè nh−îc ®iÓm: ®Þa h×nh phøc t¹p, chia c¾t nhiÒu, ph©n bè r¶i r¸c, manh món, rÊt dÔ bÞ h¹n vÒ mïa kh«, ®é dµy tÇng ®Êt kh«ng ®ång ®Òu, hay cã ®¸ ngÇm vµ ®¸ lé ®Çu. Chó ý gi÷ Èm vµ chèng xãi mßn ®Êt.

34

B¶ng 3. 10. TÝnh chÊt ho¸ häc ®Êt ®á n©u trªn ®¸ v«i

(PhÉu diÖn 65, l« trång chÌ, n«ng tr−êng Méc Ch©u)

OM % Tæng sè (%) DÔ tiªu Cation trao ®æi C/N V% pHKCI §é chua tp (mg/100g ®Êt) (me/100g ®Êt) §é s©u lÊy mÉu (cm)

Ca++ Mg++ H+ N P2O5 K2O P2O5 K2O

0-20 4 28,06 3,00 0,32 0,11 2,22 4,75 29,0 2,0 1,2 11,0 7 10

20-40 4 18,40 2,87 0,14 0,05 2,43 1,50 9,0 1,2 1,2 10,1 11 12

40-60 4 45,36 1,45 0,13 0,04 2,43 1,50 12,5 1,0 1.4 7,7 6 13

35

B¶ng 3.11. Tû lÖ cÊp h¹t vµ thµnh phÇn tæng sè ®Êt ®á m©u trªn ®¸ v«i

CÊp h¹t (mm) vµ tû lÖ (%) Tæng sè trong keo (%) Sè mÉu SiO2/ Al2O3 SiO2/ R2O3 > 0,1 < 0,001 > 0,01 < 0,01 CaO MgO MnO TÇng ®Êt (cm) SiO2 Fe2O3 Al2O3

0-20 15,70 6,33 79,75 20,25 19,70 10,00 22,59 1,52 0,49 0,50 1,48 1,15 3

20-40 26,02 16,42 55,12 44,88 27,90 16,80 30,46 2,78 1,13 0,10 1,55 1,15 3

40-60 9,90 20,49 37,88 62,12 24,50 18,80 30,42 3,30 0,56 0,21 1,36 0,98 3

60-80 21,48 33,99 46,00 54,00 30,80 21,20 38,52 0,42 0,21 1,35 1,00 3

36

- §Êt n©u ®á vµ n©u vµng trªn macma baz¬ vµ trung tÝnh (Fk, Fu):

Do cã mét sè tÝnh chÊt lý ho¸ häc næi bËt: t¬i xèp, giµu dinh d−ìng, kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, gi÷ ph©n cao, Ýt dèc, ®é dµy tÇng ®Êt h÷u Ých lín rÊt thÝch hîp víi mét sè c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m cã gi¸ trÞ xuÊt khÈu cao nh− cµ phª, cao su, hå tiªu, d©u t»m. §Êt n©u ®á vµ n©u vµng trªn macma baz¬ vµ trung tÝnh lµ 2 ®¬n vÞ ®Êt quý trong nhãm ®Êt ®á vµng.

DiÖn tÝch 1.871,6 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 12,8% diÖn tÝch nhãm vµ 9,3% TDTN. §Êt n©u ®á vµ n©u vµng ph©n bè tËp trung ë 3 trung t©m lín: T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé vµ Qu¶ng TrÞ, trong ®ã vïng T©y Nguyªn chiÕm tíi 70% tæng diÖn tÝch, sè cßn l¹i r¶i r¸c ë Phñ Quú (NghÖ An), Th¹ch Thµnh (Thanh Ho¸) vµ mét sè tØnh Trung du miÒn nói B¾c Bé.

MÆc dï cã chung mét sè −u ®iÓm ®Æc ®iÓm sö dông, hai ®¬n vÞ ®Êt nµy còng cã nh÷ng kh¸c biÖt (mÆc dï kh«ng lín) vÒ mµu s¾c (®o b»ng thang mµu Mulshel):

So s¸nh ba thuéc tÝnh vÒ mµu s¾c cña ®Êt ë tr¹ng th¸i Èm tù nhiªn víi ®Êt ®· nghiÒn sau khi ph¬i kh« trong kh«ng khÝ.

• Phæ mµu s¾c tr¹ng th¸i kh« so víi Èm, ®Êt n©u ®á cã xu h−íng ®Ëm h¬n, ®Êt n©u vµng cã xu h−íng nh¹t dÇn.

• §é s¸ng t−¬ng ®èi cña phæ mµu (value- thÓ hiÖn b»ng tö sè) cña tÇng B1, B2 lín h¬n ë ®Êt Èm 1 ®¬n vÞ; trong khi ®ã c−êng ®é mµu (Chroma- thÓ hiÖn b»ng mÉu sè kh«ng thay ®æi).

B¶ng 3.12. So s¸nh mµu s¾c ®Êt

TÇng ®Êt §Êt Èm §Êt kh«

§Êt n©u ®á TÇng A 10YR2,5/2 5YR3/4

TÇng B1 10YR3/4 5YR4/4

TÇng B2 10YR3/6 5YR4/6

§Êt n©u vµng TÇng A 5YR2,5/2 7,5YR3/4

TÇng B1 5YR3/4 7,5YR4/4

TÇng B2 5YR3/6 10YR4/6

- §Æc tÝnh lý ho¸ häc: (Xem b¶ng 3.13)

NhËn xÐt:

• C¶ 2 ®¬n vÞ ®Êt ®Òu cã ®é ph× nhiªu t−¬ng ®èi kh¸

• Ph¶n øng cña dung dÞch ®Êt chua (pHKCI 4,3-4,9)

• Hµm l−îng cacbon h÷u c¬ tÇng ®Êt mÆt (A) giµu vµ gi¶m nhanh theo ®é s©u phÉu diÖn.

• §¹m, l©n tæng sè giµu ë hai tÇng trªn vµ còng gi¶m dÇn theo ®é s©u.

• Kali dÔ tiªu cao

• Tæng l−îng baz¬ trao ®æi trung b×nh ®Õn thÊp. §é b·o hoµ baz¬ ®¹t møc trung b×nh.

37

• Tû lÖ limon/ sÐt trung b×nh 0,24 ë ®Êt n©u ®á, 0,26 ë ®Êt n©u vµng.

So víi ®Êt n©u vµng, ®Êt n©u ®á cã hµm l−îng cacbon h÷u c¬, c¸c chÊt dinh d−ìng ®a l−îng (kÓ c¶ tæng sè vµ dÔ tiªu) thÊp h¬n; thµnh phÇn c¬ giíi nÆng h¬n. Tuy thiªn c¶ ®Êt n©u ®á vµ n©u vµng ®Òu cã hµm l−îng sÐt cao vµ t¨ng dÇn theo chiÒu s©u.

KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn lý ho¸ häc cña ®Êt n©u ®á vµ n©u vµng ë c¸c vïng sinh th¸i kh¸c nhau cho thÊy kh«ng cã sù sai kh¸c lín, song vÒ chi tiÕt th× nh×n chung ®Êt vïng T©y Nguyªn ®é ph× cao h¬n c¸c vïng kh¸c, lÊy mét sè chØ tiªu d−íi ®©y lµm thÝ dô:

• VÒ quy m« diÖn tÝch: Vïng T©y Nguyªn chiÕm tíi 1.328,9 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 73,5% diÖn tÝch nhãm ®Êt, tiÕp ®Õn lµ vïng Trung du miÒn nói B¾c Bé 17,7% diÖn tÝch nhãm vµ vïng §«ng Nam Bé 17% diÖn tÝch nhãm.

• §Êt n©u ®á vµ n©u vµng vïng T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé ph©n bè kh¸ tËp trung, ®Þa h×nh kh¸ ®ång nhÊt, Ýt bÞ chia c¾t, ®é dèc nhá, tû lÖ sö dông cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lín. Nh÷ng −u thÕ nµy lµ ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó hai vïng trë thµnh trung t©m s¶n xuÊt cao su, cµ phª vµ hå tiªu cña c¶ n−íc. Vïng Trung du miÒn nói B¾c Bé tuy quy m« diÖn tÝch xÊp xØ vïng §«ng Nam Bé nh−ng ®a sè n»m ë ®Þa h×nh cao (600-700m) dèc vµ chia c¾t m¹nh, ph©n bè r¶i r¸c, tû lÖ diÖn tÝch cã tÇng dµy trªn 100 cm ch−a tíi 30% diÖn tÝch nhãm, do vËy kh¶ n¨ng n«ng nghiÖp thÊp.

• VÒ ®Æc ®iÓm sö dông, ngoµi nh÷ng c©y c«ng nghiÖp hµng ho¸ cã gi¸ trÞ xuÊt khÈu cao nh− cao su, cµ phª, hå tiªu, chÌ, d©u t»m... ®−îc trång chñ yÕu trªn ®Êt n©u ®á, n©u vµng kh«ng chØ ë T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé, Duyªn h¶i B¾c Trung Bé... mét sè c©y ¨n qu¶, c©y ®Æc s¶n vµ nhiÒu l−¬ng thùc, thùc phÈm tõ c©y trång c¹n còng ®−îc s¶n xuÊt ra tõ hai ®¬n vÞ ®Êt nµy. VÊn ®Ò cÇn l−u ý khi sö dông lµ chèng xãi mßn, gi÷ Èm b»ng trång xen, trång gèi, t¶ gèc, trång c©y che bãng, che giã... C¸c vïng thuéc quyÒn sö dông cña ®ång bµo d©n téc thiÓu sè cÇn ®Èy m¹nh ®Þnh canh ®Þnh c−, t¨ng c−êng dÞch vô khuyÕn n«ng, gióp hä xo¸ bá dÇn tËp qu¸n du canh, bãc lét ®é ph× nhiªu cña ®Êt.

38

B¶ng 3.13. C¸c ®Æc tÝnh lý - ho¸ häc ®Êt n©u vµ n©u vµng trªn

macma baz¬ vµ trung tÝnh vïng T©y Nguyªn

Tæng sè (%) Thµnh phÇn c¬ giíi (%) pHKCI OM (%) DÔ tiªu (mg/100g ®Êt) BS % Umon/ sÐt §¬n vÞ ®Êt TÇng ®Êt (cm) Cation trao ®æi (me/100g ®Êt) CEC (meq/100g ®Êt)

N P K Ca++ Mg++ SÐt §Êt <0,002 P2O3 K2O 0,002 0,002- 0,05

N©u ®á 4,3 2,964 0,48 0,19 0,1 6,87 10,4 3,10 0,91 19,0 8,15 38,2 18,3 43,5 0,42 A 36

4,4 1,528 0,35 0,17 0,09 4,00 8,8 1,97 0,74 15,0 7,70 32,1 15,4 52,5 0,29 B1 29

4,9 0,782 0,10 0,15 0,1 3,86 12,0 1,88 0,86 14,0 8,38 26,0 14,2 59,8 0,23 B2 49

4,9 0,764 0,25 0,07 0,11 4,10 4,8 1,31 0,58 7,50 20,6 13,3 66,1 0,20 B3 48

N©u vµng A 4,2 3,156 0,25 0,20 0,08 3,29 11,7 17 9,38 45,1 20,3 34,6 0,58 1,7 1,1 45

4,3 1,400 0,15 0,15 0,08 6,65 7,4 9 6,10 38,4 14,7 46,9 0,31 1,2 0,8 B1 44

4,6 1,052 0,13 0,13 0,09 10,9 12,3 7 4,05 33,0 13,2 53,8 0,24 1,0 0,4 B2 49

4,3 0,774 0,16 0,16 20,0 32,7 13,8 53,5 0,25 0,8 1,1 B3

39

B¶ng 3.14. So s¸nh ®Æc tr−ng trung b×nh ®Êt c¸c vïng

ChØ tiªu Vïng T©y Nguyªn §«ng Nam Bé C¸c vïng cßn l¹i

(1) (2) (3)

OM % 5,41 - 1,84 2,80 - 1,46 3,10 - 0,86

N% 0,16 - 0,07 0,13 - 0,07 0, 15 - 0,07

§é xèp % 67,6 - 60,6 59,5 - 61,4 58,5 - 60,9

CÊp h¹t sÐt (%) 41,25 - 71,24 68,24 - 44,93 38,25 - 70,15

(1) Sè liÖu b×nh qu©n cña 96 phÉu diÖn (Tæng côc Cao su)

(2): Sè liÖu b×nh qu©n cña 63 phÉu diÖn (Tæng côc Cao su)

(3): Sè liÖu b×nh qu©n cña 15 phÉu diÖn (NIAPP)

40

- §Êt ®á vµng trªn ®¸ sÐt vµ biÕn chÊt (Fs):

Lµ ®¬n vÞ ®Êt phæ biÕn nhÊt ë c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao n−íc ta, diÖn tÝch 5643,8 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 38,7% diÖn tÝch nhãm vµ 28,1% TDTN.

Ph©n bè ë hÇu kh¾p c¸c tØnh miÒn nói vïng cao, song tËp trung nhiÒu t¹i c¸c tØnh Trung du miÒn nói B¾c Bé. §Þa h×nh chia c¾t, dèc nhiÒu, song ®a sè ®Êt ®á vµng trªn ®¸ sÐt biÕn chÊt cã tÇng dµy trªn 50 cm.

H×nh th¸i phÉu diÖn cã ba tÇng A, B, C râ rÖt. §Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi tõ trung b×nh ®Õn nÆng, kÕt cÊu kh¸ bÒn v÷ng. T¹i c¸c tØnh Duyªn h¶i Nam Trung Bé vµ T©y Nguyªn, ®¬n vÞ ®Êt nµy cã thµnh phÇn c¬ giíi tõ nhÑ ®Õn trung b×nh vµ Ýt thÊy h×nh th¸i phÉu diÖn ®iÓn h×nh h¬n so víi ®Êt t¹i c¸c tØnh Trung du miÒn nói B¾c Bé.

§Êt cã c−êng ®é phong ho¸ feralit tõ trung b×nh ®Õn m¹nh vµ xu h−íng gi¶m dÇn theo ®é cao. Cã thÓ lÊy tû lÖ SiO2/Al2O3, tû lÖ cÊp h¹t sÐt (<0,001 mm) chøng minh cho nhËn ®Þnh nµy.

• T¹i ®é cao < 300m, tû lÖ SiO2/Al2O3 biÕn ®éng trong kho¶ng 1,6-2,0.

• Tû lÖ cÊp h¹t < 0,001 mm trung b×nh ~ 35%.

• T¹i ®é cao 300 - 900m, chØ sè SiO2/Al2O3 dao ®éng tõ 1,8 -2,0 tû lÖ cÊp h¹t sÐt (< 0,001 mm) trung b×nh kho¶ng 30%, tû lÖ cÊp h¹t th« (> 0,1 mm).

41

B¶ng 3.15. TÝnh chÊt ho¸ häc cña ®Êt ®á vµng trªn ®¸ sÐt vµ biÕn chÊt ë ®é cao 300-700-900m (sè liÖu trung b×nh cña 28 mÉu ®Êt).

OM % Tæng sè (%) C/N DÔ tiªu Cation trao ®æi V% pHKCI §é s©u lÊy mÉu (cm) §é chua tp (mg/100g ®Êt)

N Ca++ Mg++ H+ P2O5 K2O P2O5 K2O

0-20 4,5 11,29 4,85 0,20 1,04 1,52 14 2,5 11,2 3,30 1,77 2,93 33

20-40 4,3 10,75 2,72 0,14 0,12 1,60 11 2,0 9,5 1,96 1,48 4,39 24

40-60 4,7 5,40 1,68 0,13 0,09 1,60 7 7,0 7,5 4,25 2,14 2,49 34

60-80 4,9 6,90 1,92 0,10 0,11 2,30 11 3,5 6,6 4,22 1,22 3,09 44

80-100 5,1 4,29 1,49 0,14 0,10 6 8,0 5,31 1,35 2,56 60

42

B¶ng 3. 16. Trung b×nh mét sè chØ tiªu ho¸ häc ®Êt ®á vµng trªn ®¸ sÐt vµ biÕn chÊt ë ®é cao 300-900 m (tæng hîp tõ 19 mÉu ®Êt).

OM % Tæng sè (%) C/N DÔ tiªu Cation trao ®æi V% pHKCI §é chua §é s©u lÊy mÉu (cm) tp (mg/100g ®Êt)

N Ca++ Mg++ H+ P2O5 K2O P2O5 K2O

10,00 3,59 0,14 0,06 0,09 4,1 2,0 14 11,6 0,72 0,69 12,3 12 0-20

11,80 1,68 0,15 0,05 0,11 4,0 0,8 6 7,2 0,60 0,64 10,1 9 20-40

1,37 0,11 0,05 0,05 4,00 4,0 7 18 0,93 0,78 6,9 29 40-60

1,26 0,05 0,03 0,07 7,02 4,0 0,7 14 9,4 0,48 0,50 6,1 12 60-80

4,65 1,00 4,0 18 0,80 0,40 1,2 21 80-100

43

B¶ng 3. 17. Thµnh phÇn c¬ giíi ®Êt ®á vµng trªn ®¸ sÐt vµ ®¸ biÕn chÊt.

§é cao Tû lÖ (%) c¸c cÊp h¹t (mm) Sè mÉu tæng hîp §é s©u lÊy mÉu (cm) > 0,1 <0,001 > 0,01 < 0,01

0-20 9,72 30,12 38,23 61,77 28 300-700- 900M 20-40 5,36 43,61 27,21 72,79

40-60 1,42 44,29 32,37 67,63

60-80 5,82 44,45 23,76 76,24

80-100 0,99 50,60 19,70 80,30

D−íi 300M 0-20 24,68 21,55 48,36 51,64 19

20-40 25.01 33,20 44,03 55,97

40-60 4,63 33,93 10,25 89,75

60-80 30,95 32,61 43,90 56,10

80-100 38,28 13,40 65,81 34,19

44

Tæng hîp kÕt qu¶ ph©n tÝch phÉu diÖn ®Êt ®á vµng trªn ®¸ sÐt vµ biÕn chÊt (B¶ng 3.15, 3.16, 3.17) cho thÊy:

+ Ph¶n øng cña dung dÞch ®Êt chua (pHKCI: 4 - 5,1), l−îng cation kiÒm trao ®æi vµ dung tÝch hÊp thô thÊp (t−¬ng øng ~ 6me/100g ®Êt vµ < 6 me/100g ®Êt).

+ Mïn vµ ®¹m tæng sè ë tÇng mÆt ®¹t møc trung b×nh ®Õn kh¸ (2,0 - 5,0% vµ 0,1 - 0,2%) vµ gi¶m dÇn theo chiÒu s©u phÉu diÖn ®Êt. T¹i c¸c n−¬ng rÉy du canh, hµm l−îng mïn, ®¹m tæng sè gi¶m rÊt nhanh: sau 2-3 n¨m lµm rÉy, mïn gi¶m tõ 1 - 2% so víi tr−íc khi ®èt rÉy. Møc ®é ph©n gi¶i chÊt h÷u c¬ tõ trung b×nh ®Õn m¹nh vµ thay ®æi tuú thuéc ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®é cao ®Þa h×nh...

§iÒu kiÖn ®Þa h×nh Tû lÖ C/N trong ®Êt

- §é cao 300-700-900m 6-14

- §é cao < 300m (thung lòng s«ng Hång) 7-8

- Thung lòng s«ng Ch¶y 7-8

- Thung lòng V¨n Bµn 7-8

- TiÓu vïng Quúnh Nhai 4-10

+ L©n tæng sè tõ trung b×nh ®Õn kh¸ (0,08 - 0,15%) vµ cã chiÒu h−íng t¨ng dÇn theo ®é cao ®Þa h×nh: T¹i ®é cao d−íi 300 m l©n tæng sè b×nh qu©n 0,1%; trªn ®ai cao 300-700-900m, l©n tæng sè trung b×nh tõ 0,1 - 0,2%. L©n dÔ tiªu nghÌo: th−êng d−íi 5mg/100g ®Êt.

+ Ka li tæng sè vµ dÔ tiªu ë møc trung b×nh ®Õn kh¸ (t−¬ng øng 0,7 - 0,15%; 8 - 20mg/100g ®Êt) vµ phô thuéc nhiÒu vµo thµnh phÇn kho¸ng cña ®¸ mÑ t¹o ®Êt.

+ KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn tæng sè cho thÊy râ: C−êng ®é phong ho¸ feralit thÓ hiÖn m¹nh ë ®é cao 25-300 m (tû lÖ SiO2/Al2O3 = 1,81- 1,90; SiO2/R2O3 = 1,4 - 1,5), trung b×nh ®Õn yÕu ë ®ai cao 300-900 m (SiO2/Al2O3 = 1,8 - 2,35; SiO2/R2O3 = 1,3 - 1,7), vµ yÕu h¼n t¹i ®ai cao 1000 m trë lªn (SiO2/Al2O3 = 4,5 - 4,6; SiO2/R2O3 = 3,7 - 4,3). Tãm l¹i ®Êt ®á vµng trªn ®¸ sÐt vµ biÕn chÊt lµ mét trong nh÷ng ®¬n vÞ ®Êt tèt (chØ xÕp sau ®Êt n©u ®á, n©u vµng trªn macma trung tÝnh vµ baz¬). Trªn ®Êt nµy nhiÒu vïng c©y c«ng nghiÖp hµng ho¸ (chÌ, trÊu, së...) c©y ®Æc s¶n (quÕ, håi, sa nh©n...) ®−îc h×nh thµnh vµ tõ l©u ®· trë nªn næi tiÕng vÒ chÊt l−îng còng nh− khèi l−îng s¶n phÈm. Cïng víi chóng lµ tËp ®oµn c©y trång c¹n ng¾n ngµy nh− ng«, dong riÒng, s¾n, ®Ëu t−¬ng, l¹c, lóa n−¬ng... cung cÊp kh¸ nhiÒu l−¬ng thùc thùc phÈm cho ®ång bµo c¸c d©n téc vïng nói.

Do ®−îc sö dông nhiÒu nªn trõ nh÷ng vïng trång c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m, c©y ¨n qu¸ vµ c©y ®Æc s¶n, c¸c huyÖn vïng cao, phÇn nhiÒu canh t¸c c©y trång c¹n ng¾n ngµy, ®èt n−¬ng lµm rÉy, tÖ chÆt ph¸ rõng bõa b·i, th¶m thùc vËt bÞ tµn ph¸ nhanh chãng

Cã thÓ kh«i phôc vµ ph¸t triÓn cao su (nh− m« h×nh n«ng tr−êng Phó S¬n nh÷ng n¨m 70), trång cµ phª chÌ, më réng diÖn tÝch quÕ, håi. T¨ng c−êng s¶n xuÊt s¶n phÈm hµng ho¸. C¸c huyÖn rÎo cao nÕu ph¶i gi¶i quyÕt l−¬ng thùc t¹i chç th× cÇn tu©n thñ triÖt ®Ó biÖn ph¸p kü thuËt canh t¸c trªn ®Êt dèc: lµm n−¬ng cè ®Þnh, trång c©y hä ®Ëu, båi d−ìng c¶i t¹o che phñ ®Êt hay ¸p dông nh÷ng m« h×nh n«ng l©m kÕt hîp øng víi ®iÒu kiÖn canh t¸c cña m×nh.

45

- §Êt vµng ®á trªn macma axit (Fa):

Ph¸t sinh tõ nh÷ng lo¹i ®¸ mÑ nh− riolit, granit, granitnai, giµu th¹ch anh, khã phong ho¸, tËp trung phÇn lín ë Duyªn h¶i B¾c Bé, Nam Trung Bé, T©y Nguyªn; ngoµi ra thÊy r¶i r¸c t¹i Hoµng Liªn S¬n, S¬n La, Lai Ch©u L¹ng S¬n - Cao B»ng. §a sè cã ®Þa h×nh dèc nhiÒu, hiÓm trë, ®é chia c¾t lín tÇng h÷u Ých máng, thiÒu ®¸ lÉn, ®¸ lé ®Çu.

§Êt vµng ®á trªn macma axit th−êng cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ ®Õn trung b×nh, chua (pHKCI = 4,0 - 5,0), nghÌo mïn ( 1 - 2%), nghÌo c¸c chÊt dinh d−ìng kh¸c. Hµm l−îng cation kiÒm trao ®æi, ®é b·o hoµ baz¬ thÊp, tuy vËy chóng kh¸ biÕn ®éng vµ phô thuéc nhiÒu vµo ®iÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng còng nh− th¶m thùc vËt che phñ.

D−íi th¶m rõng, hµm l−îng mïn trung b×nh (OM tÇng mÆt 3-3,5%), ®¹m tæng sè kh¸. Trªn ®¸ granit kiÒm (Than Uyªn) hay Microgranit (§iÖn Biªn), tÇng ®Êt h÷u Ých dµy h¬n, thµnh phÇn c¬ giíi trung b×nh, ®é ph× nhiªu còng kh¸ h¬n.

§Êt ®· ph¸ rõng trång hoa mµu (V¹n Ninh - Kh¸nh Hoµ), hµm l−îng mïn nghÌo (1,55%), l©n tæng sè nghÌo (0,056%), kh¶ n¨ng trao ®åi cation trong ®Êt thÊp (5,7me/100g ®Êt).

§Êt ®á vµng trªn macma axit chiÕm 25,6% diÖn tÝch nhãm, 18,6% TDTN, t−¬ng ®−¬ng 3730,2 ngh×n ha. Trõ 381,2 ngh×n ha dèc d−íi 100, tÇng dµy trªn 50 cm cã thÓ sö dông trång c©y ¨n qu¶, c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m, diÖn tÝch dèc d−íi 250 (506,6 ngh×n ha) cã thÓ dµnh cho n«ng l©m kÕt hîp theo ph−¬ng thøc v−ên rõng hoÆc lµm ®ång cá ch¨n th¶. PhÇn diÖn tÝch dèc trªn 250 tÇng máng d−íi 50 cm, nhiÒu ®¸ lé, cÇn trång c©y g©y rõng, b¶o vÖ rõng ®Çu nguån.

46

B¶ng 3.18. Trung b×nh mét sèchØ tiªu lý ho¸ häc ®Êt vµng ®á trªn macma axit (sè mÉu: 42)

Tæng sè (%) DÔ tiªu Cation trao ®æi Thµnh phÇn c¬ giíi pHKCI OM %

(mg/100g ®Êt) TÇng ®Êt (cm) CEC (meq/ 100g ®Êt)

N 0,05-2 <0,002 P K Ca++ Mg++ H+ P3O5 K2O 0,002 -0,05

1 4,7 2,1 0,14 0,05 1,44 2,6 9,2 2,2 1,0 1,6 5,7 38,3 34,4 27,4

2 4,6 1,4 0,09 0,04 1,57 1,6 7,5 2,3 1,2 2,2 5,9 29,3 38,1 32,6

47

- §Êt vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t (Fq):

Víi diÖn tÝch 2.468,5 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 16,9% diÖn tÝch nhãm vµ 12,3% TDTN, ®Êt vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t ph©n bè ë toµn bé c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam, tËp trung ë M−êng TÌ- Lai Ch©u, S«ng M·, Quúnh Nhai- S¬n La, T©n Yªn, Kú S¬n- Hoµ B×nh, Chî Chu - B¾c Th¸i, phÇn lín diÖn tÝch ®Êt nói Qu¶ng Ninh, Nh− Xu©n - Thanh Ho¸, T−¬ng D−¬ng, Con Cu«ng- NghÖ An, Tuyªn Ho¸, Ninh Ho¸ - Qu¶ng B×nh, H−íng Ho¸- Thõa Thiªn HuÕ, Gi»ng- Qu¶ng Nam, §µ N½ng, Ch− Pr«ng - Gia Lai, Easoup - §¨k L¨k.

Ph¸t triÓn trªn c¸c ®¸ trÇm tÝch th«, giµu silic. §Þa h×nh chia c¾t m¹nh, ®é dèc lín, song ®a sè diÖn tÝch cã tÇng h÷u Ých tõ trung b×nh ®Õn kh¸ (62,4% diÖn tÝch cã tÇng dµy > 50cm).

Ph¶n øng cña ®Êt chua (pH KCI = 4,0 - 4,8) nghÌo mïn vµ c¸c chÊt dinh d−ìng dÔ tiªu. C−êng ®é phong ho¸ ferralit yÕu (tû lÖ SiO2/R2O3 trong ®Êt biÕn ®éng tõ 3,47 ®Õn 4,09). Møc ®é ph©n gi¶i chÊt h÷u c¬ cao (C/N = 4-9), hµm l−îng nh«m di ®éng lín (4 - 10mg/100g ®Êt), ®é no baz¬ thÊp (V% =23-29%).

48

B¶ng 3.19. TÝnh chÊt ho¸ häc cña ®Êt vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t

Cation trao ®æi Tæng sè (%) C/N V% pHKCI §é s©u lÊy mÉu (cm) §é chua tp OM % DÔ tiªu (mg/100g ®Êt)

Ca++ Mg++ H+ N P3O5 K2O P3O5 K2O

ë ®é cao 300-700-900m (sè mÉu: 6)

15,7 2,35 0,12 0,20 0,20 10,1 0-20 4,2 11 7,5 1,2 0,8 6,5 10

20-40 4,3 14 1,41 0,09 0,04 0,86 9 5,8 8,4 1,7 1,1 6,5 16

40-60 4,3 12,6 1,03 0,45 0,05 0,99 13 3,5 5,2 1,0 2,6 4,8 22

60-80 4,3 16,1 0,90 0,02 0,03 26 2,0 0,3 0,4 4,9 4

80-100 4,6 0,64 0,07 0,09 1,05 5 4,2 8,0 1,3 1,1 0,8

ë ®é cao d−íi 300m (sè mÉu: 3)

0-20 4,1 13,5 0,03 0,12 0,04 0,15 14 1,7 8,2 0,68 1,25 2,29 12

20-40 4,9 10,3 0,99 0,06 0,03 0,15 9 2,5 7,0 3,05 0,97 6,30 28

40-60 5,0 8,0 0,05 0,05 1,1 1,7 2,31 1,60 4,93 32

49

B¶ng 3.20. Thµnh phÇn c¬ giíi cña ®Êt vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t.

§é cao §é s©u lÊy mÉu (cm) Tû lÖ (%) c¸c cÊp h¹t (mm) Sè mÉu tæng hîp < 0,001 > 0,01 < 0,01 > 0,1

300-700-900M 0-20 18,19 15,55 64,47 35,53 6

20-40 19,00 20,50 58,72 41,28

40-60 13,42 31,35 50,85 49,15

60-80 16,67 20,00 63,03 36,97

80-100 14,88 25,60 51,20 48,80

D−íi 300M 0-20 32,56 19,34 48,88 51,12 3

20-40 34,58 22,97 53,19 46,81

40-60 29,61 23,67 55,20 44,80

50

Tuy nh×n chung ®Êt nghÌo dinh d−ìng song còng cã mét vµi −u ®iÓm (B¶ng 3.19, 3.20).

- Hµm l−îng kali tæng sè trong ®Êt kh¸.

- Thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, tho¸ng khÝ, tho¸t n−íc nhanh.

T¹i nhiÒu n¬i, trªn ®Êt nµy nh©n d©n ®· trång ng«, ®Ëu, chÌ, chuèi ®¹t n¨ng suÊt kh¸. T¹i Easoup, ®Êt vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t ®· ®−îc sö dông trång ®iÒu khoai lang, nh÷ng c©y lÊy cñ kh¸c hoÆc ®Ëu ®ç... Tõ n¨m thø 5 sau khi trång, c©y ®iÒu cho thu nhËp b×nh qu©n 6-8 triÖu ®ång/ ha/n¨m.

T¹i x· §¨k Tre huyÖn Kon Pl«ng, Kon Tum, ®Êt vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t ®Ó t¸i sinh rõng sau n−¬ng rÉy 9 - 10 n¨m, hµm l−îng mïn tÇng mÆt ®¹t 2,8 - 3,0%, c¸c tÇng d−íi Èm dÇn, kÕt cÊu viªn côc kh¸ t¬i xèp. Tr¸i l¹i t¹i x· M¨ng Kµnh, ®Êt vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t dèc 18-200, sau n−¬ng rÉy 5 n¨m, th¶m thùc vËt chØ lµ tr¶ng cá, c©y bôi mäc th−a thít, mÆt ®Êt kh« kiÖt, nhiÒu chç tr¬ ®¸ gèc, hµm l−îng chÊt h÷u c¬ tÇng mÆt ch−a tíi 1,5%.

VÊn ®Ò cÇn l−u ý khi sö dông ®Êt vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t lµ:

- Do thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, kÕt cÊu kÐm bÒn v÷ng nªn chó ý gi÷ Èm, tr¸nh lµm ®Êt, xuèng gièng vµo thêi kú cã nhiÒu m−a lín; ®µo m−¬ng hoÆc ®¾p bê c¾t dßng ch¶y, chèng xãi mßn.

- Chän ®Þa h×nh Ýt dèc, chõa l¹i c¸c b¨ng c©y xanh khi ®èt rÉy. Chu kú t¸i sinh rõng sau n−¬ng rÉy ph¶i ®ñ dµi (8 - 10 n¨m) ®Ó ®Êt phôc håi ®é ph× nhiªu.

- T¨ng c−êng trång xen c¸c c©y hä ®Ëu c¶i t¹o ®Êt.

- §Êt n©u vµng trªn phï sa cæ (Fp):

§−îc h×nh thµnh trªn trÇm tÝch bë rêi chñ yÕu thuéc kû ®Ö tø, ®Êt n©u vµng phï sa cæ ph©n bè tËp trung ë ®Þa h×nh thÊp (< 500m), thuéc c¸c bËc thÒm cao ë mét sè thung lòng s«ng Hång, s«ng Ch¶y hoÆc d¹ng ®åi b¸t óp, l−în sãng nhÑ (B¸t S¸t, B¶o Th¾ng, §¨k T«, Sa ThÇy, thung lòng Yajunpa...

Nh×n chung th¶m rõng kh«ng cßn trªn ®Êt nËu vµng phï sa cæ (trõ mét sè khu vùc thuéc Sa Thµy, tØnh Kon Tum), t¹i c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c thùc vËt che phñ ®a sè lµ rõng t¹p, c©y bôi hoÆc tre nøa...

DiÖn tÝch 166,9 ngh×n ha, chiÕm 1,1% diÖn tÝch nhãm ®Êt vµ 0,8% TDTN.

§Êt cã ®Æc ®iÓm: n»m gÇn vïng ®ång b»ng, gÇn nguån n−íc, kh¸ t¬i xèp, ®Þa h×nh tho¶i, Ýt dèc, kh¶ n¨ng tho¸t n−íc tèt song trong phÉu diÖn th−êng hay cã kÕt von, thËm chÝ ®¸ ong ho¸. §Êt nµy ®· ®−îc khai ph¸ sö ®ông tõ l©u ®êi, nªn sÐt trong ®Êt bÞ röa tr«i, xãi mßn nhiÒu. §Êt chua, nghÌo mïn vµ cation kiÒm trao ®æi, nhiÒu n¬i tÇng mÆt kh«, chai cøng, mÊt kÕt cÊu.

HiÖn t¹i mét phÇn diÖn tÝch ®¸ng kÓ ®· ®−îc khai th¸c trång lóa n−¬ng, ng«, khoai, cñ mì, cñ tõ, mÝa, chÌ, trÈu. X· Kroong - ThÞ x· Kon Tum sö dông trång cao su, c¸c N«ng tr−êng §¨k Uy, §¨k T« trång cµ phª, vïng Trung t©m Easoup trång ®iÒu, ®Ëu ®ç cho n¨ng suÊt kh¸. Tuy nhiªn do kh¶ n¨ng gi÷ n−íc kÐm nªn nÕu trång c¸c c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m cÇn t−íi (cµ phª, d©u t»m...), chi phÝ cho t−íi sÏ rÊt cao, hiÖu qu¶ kinh tÕ kh«ng lín.

Nªn sö dông ®Êt n©u vµng phï sa cæ trång c¸c c©y hä ®Ëu, c©y cã cñ vµ cao su. Chó ý t¨ng c−êng bãn ph©n h÷u c¬ vµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p gi÷ Èm cho ®Êt.

51

B¶ng 3.21. TÝnh chÊt ho¸ häc cña ®Êt n©u vµng trªn phï sa cæ

Cation trao ®æi OM % Tæng sè (%) C/N V% pHKCI §é s©u lÊy mÉu (cm) §é chua tp DÔ tiªu (mg/100g ®Êt)

Ca++ Mg++ H+ N P3O5 K2O P3O5 K2O

ë ®é cao 300-700-900m (sè mÉu: 5)

0-20 4,3 7,40 2,44 0,14 0,09 1,5 13,0 3,60 10 2,46 2,17 45

20-40 4,2 7,40 1,24 0,09 1,0 4,5 1,59 1,39 2,31 29

40-60 4,6 4,89 1,05 0,12 0,05 1,0 3,83 15 3,14 0,22 58

60-80 4,6 1,68 0,36 0,05 3,71 3,09 0,18 80

80-100 4,3 5,38 0,86 0,10 1,73 1,73 2,16 39

ë ®é cao d−íi 300m (sè mÉu: 7)

0-20 4,0 10,86 0,03 0,12 0,08 0,15 2,00 12,9 1,13 15 0,45 7,54 13

20-40 4,0 8,97 1,70 0,08 0,06 0,22 3,62 7,03 0,91 12 0,43 5,27 13

40-60 4,1 7,42 0,08 0,06 2,50 6,87 0,70 0,37 4,81 13

60-80 4,0 8,30 0,08 0,06 0,15 16,8 1,11 0,46 10,3 16

80-100 4,1 6,73

52

B¶ng 3.22. Thµnh phÇn c¬ giíi cña ®Êt n©u vµng trªn phï sa cæ.

Tû lÖ (%) c¸c cÊp h¹t (mm) §é cao §é s©u lÊy mÉu (cm) Sè mÉu tæng hîp > 0,1 < 0,001 > 0,01 < 0,01

300-700-900M 0-20 26,74 22,38 46,85 53,15 5

20-40 38,18 22,20 57,72 42,28

40-60 26,74 33,96 41,56 58,44

60-80 63,71 44,41 78,19 21,81

80-100 20,33 47,88 24,74 65,26

D−íi 300M 0-20 26,99 16,15 61,03 38,97 7

20-40 29,03 23,25 52,16 47,84

40-60 31,08 28,17 57,77 42,23

60-80 15,45 35,75 49,73 50,27

- §Êt ®á vµng biÕn ®æi do trång lóa n−íc (FL):

ë c¸c tØnh miÒn nói vïng cao ViÖt Nam, lóa ®−îc s¶n xuÊt tõ n−¬ng rÉy, phiªng b·i phï sa, c¸c thung lòng dèc tô vµ mét diÖn tÝch ®−îc lµm ruéng bËc thang, cã bê gi÷ n−íc vµ cã ®iÒu kiÖn dÉn n−íc t−íi cho lóa.

Khi san thµnh ruéng bËc thang, líp ®Êt mÆt bÞ ®µo bíi, h¬n thÕ n÷a, chÕ ®é canh t¸c ngËp n−íc lµm thay ®æi ®¸ng kÓ tÝnh chÊt tù nhiªn vèn cã cña ®Êt ®á vµng, song canh t¸c lóa n−íc ®· lµm cho tÝnh chÊt ®Êt thay ®æi trong ®iÒu kiÖn ngËp n−íc. TËp qu¸n lµm ruéng bËc thang ®· gãp phÇn gi¶i quyÕt l−îng l−¬ng thùc (nhÊt lµ lóa) ®¸ng kÓ cho ®ång bµo vïng cao.

53

B¶ng 3.23. TÝnh chÊt ho¸ häc ®Êt ®á vµng biÕn ®æi do trång lóa.

Tæng sè (%) C/N Cation trao ®æi V% pHKCI §é s©u lÊy mÉu (cm) §é chua tp OM (%) DÔ tiªu (mg/100g ®Êt)

N Ca++ Mg++ H+ P3O5 K2O K2O P3O5

0,16 0,06 0,77 2,92 10 15,7 4,6 4,96 2,39 0,24 60 0-20 4,3 4,80

0,11 0,24 0,77 1,74 9 7,0 2,4 4,26 2,95 0,15 63 20-40 4,7 4,16

0,06 0,06 1,26 10,7 5,40 3,2 4,10 0,24 76 40-60 5,4 2,90

0,09 0,03 2,51 3,86 0,33 31 60-80 4,4 13,94

54

DiÖn tÝch 146,9 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 1% diÖn tÝch nhãm ®Êt vµ 0,7% TDTN. §Êt ®á vµng biÕn ®æi do trång lóa n−íc cã ph¶n øng chua võa ®Õn Ýt chua (pH KCI = 4,3 - 5,4). Tæng l−îng cation kiÒm trao ®æi biÕn ®éng tõ 5 - 10 meq/100g ®Êt, ®é b·o hoµ baz¬ cao h¬n mét sè ®¬n vÞ ®Êt ®á vµng kh¸c vµ th−êng cao h¬n chØ tiªu nµy cña chÝnh ®Êt ®á vµng ®· sinh ra nã (V% trung b×nh 30-70%).

Mïn vµ ®¹m ®¹m tæng sè trung b×nh ®Õn nghÌo (tÇng mÆt th−êng tõ 1 - 2% vµ 0,10 - 0,15%). ChÊt h÷u c¬ ph©n gi¶i m¹nh (tû sè C/N 5 - 10); l©n tæng sè nghÌo ®Õn trung b×nh (0,05 - 0,1%); cÊp h¹t sÐt bÞ röa tr«i theo chiÒu s©u thÓ hiÖn râ qua kÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn c¬ giíi.

B¶ng 3.24. Thµnh phÇn c¬ giíi cña ®Êt ®á vµng biÕn ®æi do trång lóa n−íc

Tû lÖ (%) c¸c cÊp h¹t (mm) §é s©u lÊy mÉu (cm) Sè mÉu tæng hîp > 0,1 < 0,001 > 0,01 < 0,01

0-20 16,82 19,45 51,82 48,18 5

20-40 17,12 21,62 48,87 51,13

40-60 19,11 41,20 42,00 58,00

CÇn t¨ng c−êng bãn ph©n h÷u c¬, bãn c©n ®èi NPK v« c¬, ®Æc biÖt tr¸nh ®Ó n−íc ch¶y trµn bê. Cã thÓ sö dông ®Êt ruéng bËc thang trång ng«, ®Ëu hoÆc trång b«ng trong vô kh«.

3.1.4. Nhãm ®Êt ®en

§Êt ®en lµ nhãm ®Êt cã diÖn tÝch nhá, chiÕm mét tØ lÖ kho¶ng 0,8% TDTN c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam, t−¬ng ®−¬ng 167,6 ngh×n ha, nh−ng lµ nhãm ®Êt kh¸ quan träng v× ®é ph× nhiªu cao, Ýt dèc, rÊt thÝch hîp víi ng«, ®Ëu ®ç vµ c©y l−¬ng thùc thùc phÈm ng¾n ngµy kh¸c.

Th−êng ph©n bè ë ®Þa h×nh thung lòng, ch©n hoÆc s−ên nói hay quanh miÖng nói löa... n¬i cã ®iÒu kiÖn ®Ó hai qu¸ tr×nh tÝch luü chÊt h÷u c¬, tÝch luü chÊt kiÒm ®ång thêi x¶y ra. Nguån gèc c¸c chÊt kiÒm cã tõ s¶n phÈm phong ho¸ cña ®¸ mÑ t¹i chç, cã khi ®−îc ®−a ®Õn tõ c¸c vïng l©n cËn.

Nhãm ®Êt nµy cã 3 ®¬n vÞ nh− sau:

- §Êt mµu thÉm trªn macma baz¬ vµ trung tÝnh (Ru):

Ph©n bè ë phÇn r×a c¸c khèi bazan vµ ®¸ trung tÝnh kh¸c, ®¬n vÞ ®Êt nµy ®−îc thÊy phæ biÕn ë Gia Lai, §¨k L¨k, L©m §ång (vïng T©y Nguyªn). §ång Nai, S«ng BÐ, T©y Ninh (§«ng Nam Bé), r¶i r¸c ë Qu¶ng TrÞ vµ mét sè n¬i thuéc c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c.

§a sè ®Êt mµu n©u thÉm cã tÇng máng, nhiÒu ®¸ lÉn vµ ®¸ lé ®Çu song ®é ph× cao, kh¶ n¨ng tiªu n−íc tèt, kh¸ thÝch hîp víi b«ng, ng«, c¸c lo¹i ®Ëu vµ mét sè c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy cã bé rÔ ¨n n«ng.

55

Sù c¸ch biÖt cña ®Êt n©u thÉm víi c¸c ®¬n vÞ ®Êt kh¸c trong nhãm thÓ hiÖn ë phæ mµu s¾c cña tÇng B: tõ n©u thÉm ®Õn n©u ®á (7,5 YR), c−êng ®é cña phæ mµu nhá h¬n 4.

LÊy phÉu diÖn ET213 ®µo t¹i cao tr×nh 418m. Bu«n Pok, x· Eapok, huyÖn C−m Nga lµm vÝ dô:

0-25cm: TÇng A t¬i mÒm, mµu 7,5 YR 4/4, Èm, sÐt, kÕt cÊu viªn côc, nhiÒu rÔ nhá, chuyÓn líp tõ tõ.

25-45cm: TÇng Bt1 mµu 7,5 YR 4/6 h¬i Èm, sÐt mÞn, kÕt cÊu viªn côc gãc c¹nh kh«ng râ, chÆt, kh«.

45-75cm: TÇng Bt2 mµu 7,5 YR 4/5, sÐt mÞn, kÕt cÊu viªn côc gãc c¹nh râ, h¬i kh«.

75-120cm: TÇng Bt3 mµu 7,5 YR 4/6, sÐt mÞn, h¬i Èm, kÕt cÊu viªn côc trßn c¹nh.

KÕt qu¶ ph©n tÝch mét sè ®Æc tÝnh lý ho¸ häc phÉu diÖn ET 213 (B¶ng 3.25) cho thÊy:

- §Êt cã ph¶n øng Ýt chua (pHKCI = 5,6 - 5,8). - Hµm l−îng Cacbon h÷u c¬ tÇng mÆt cao vµ gi¶m nhanh theo ®é s©u tÇng ®Êt.

- L©n tæng sè vµ dÔ tiªu ®Òu giµu.

- Ka li dÔ tiªu kh¸ cao, tæng cation kiÒm trao ®æi kh¸.

- §é b·o hoµ baz¬ cao ®Õn rÊt cao (67 - 92 %).

Nh×n chung ®Êt n©u thÉm cã ®é ph× nhiªu cao, kh¶ n¨ng tho¸t n−íc tèt. Cã nhiÒu ®iÓn h×nh th©m canh c©y trång c¹n trªn ®Êt n©u thÉm T©y Nguyªn ®¹t thu nhËp 12 - 15 triÖu ®ång/ha/n¨m. Nªn dµnh diÖn tÝch ®Êt nµy cho c©y trång c¹n ng¾n ngµy, ®Æc biÖt lµ ng«, ®Ëu t−¬ng, b«ng.

§Êt n©u thÉm chiÕn diÖn tÝch lín nhÊt trong nhãm ®Êt ®en: 111.8 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 66,7% diÖn tÝch nhãm vµ 0,56% TDTN.

- §Êt ®en trªn s¶n phÈm båi tô cña ®¸ macma baz¬ vµ trung tÝnh (Rk):

DiÖn tÝch 39,2 ngh×n ha, b»ng 23,4% diÖn tÝch nhãm; 0,2% TDTN.

NÕu nh− ®Êt n©u thÉm ph©n bè chñ yÕu ë ®Þa h×nh tho¸t n−íc th× ng−îc l¹i ®Êt ®en båi tô th−êng gÆp nhiÒu ë c¸c thung lòng thÊp, tròng vïng bazan. T©y Nguyªn, vïng ®¸ Secpentinit suèi C¶n, Cao B»ng vµ T©y Ninh, §ång Nai (§«ng Nam Bé), Cån Tiªn - Qu¶ng TrÞ... Hµng n¨m ®Êt cã thêi kú ngËp n−íc kÐo dµi nhiÒu th¸ng do ®iÒu kiÖn tiªu n−íc khã kh¨n hoÆc do ®−îc gi÷ n−íc trong lóa.

§Æc ®iÓm c¬ b¶n lµ chua h¬n ®Êt n©u thÉm vµ ®Êt ®en c¸cbonat, ®ång thêi phÇn lín phÉu diÖn ®Êt ®en båi tô ®Òu thÊy cã gl©y, møc ®é gl©y tïy thuéc vµo ®Þa h×nh vµ chÕ ®é n−íc.

§Êt ®en båi tô cã ®Æc tÝnh sau (B¶ng 3.25):

- Phæ mµu s¾c n»m trong kho¶ng 5Y

- §é s¸ng t−¬ng ®èi cña mµu (Value) tõ 2,5- 4.

- C−êng ®é cña phæ mµu (Chroma) tõ 2-1

- T¹i c¸c kÏ nøt vµ ®−êng rÔ, c¸c ®èm rØ ®Òu cã mµu n©u ®á ®Ëm (5YR), c−êng ®é mµu ®èm rØ lu«n lín h¬n c−êng ®é mµu ®Êt.

- Nh÷ng n¬i ®Þa h×nh thÊp tròng, c−êng ®é khö oxy rH < 19 (trõ tÇng mÆt).

56

- Ph¶n øng cña dung dÞch ®Êt tõ chua ®Õn Ýt chua (pH KCI 4,9 -5,5 ). Cacbon h÷u c¬, ®¹m tæng sè trung b×nh ®Õn kh¸; l©n dÔ tiªu rÊt nghÌo (1 - 15mg/100g ®Êt); ka li dÔ tiªu hai tÇng trªn cïng cao, c¸c tÇng d−íi nghÌo. Tæng sè can xi, manhª rÊt cao. Kh¶ n¨ng trao ®æi cation lín (28,5 - 30,9 me/100g ®Êt); ®é b·o hoµ baz¬ ®¹t > 90% toµn phÉu diÖn.

Trªn ®Êt nµy n«ng d©n trång lóa ®¹t n¨ng suÊt 6-8 tÊn/ha/vô. MÆc dï ®é ph× tù nhiªn kh¸ cao, kh¶ n¨ng gi÷ n−íc ph©n tèt song cÇn chó ý bãn bæ sung l©n.

57

B¶ng 3.25. KÕt qu¶ ph©n tÝch mét sè ®Æc tÝnh lý ho¸ häc phÉu diÖn ET 213

Thµnh phÇn c¬ giíi Tæng sè (%) DÔ tiªu BS % pHKCI OM %

(mg/100g ®Êt) Cation trao ®æi (meq/ 100g ®Êt) CEC (meq/ 100g ®Êt) §é s©u lÊy mÉu (cm)

N P K Ca++ Mg++ SÐt §Êt 0,05-2 <0,002 P2O3 K2O 0,002 -0,05

0-25 5,8 2,0 0,11 0,72 0,10 47,4 23 8,0 5,6 2.7 11,1 92 25 36 39

25-45 5,8 1,1 0,08 0,65 0,07 43,2 19 5,0 1,0 18 10,0 75 20 32 48

45-75 5,7 0,9 0,07 0,62 0,08 47,2 19 4,5 1,5 18 7,2 75 8 22 70

75-125 5,6 0,5 0,06 0,62 0,07 46,0 12 3,8 1,2 14 6,0 67 16 20 64

58

B¶ng 3.26: §Æc tÝnh lý ho¸ häc ®Êt ®en trªn s¶n phÈn båi tô cña macma baz¬ vµ trung tÝnh.

Thµnh phÇn c¬ giíi Tæng sè (%) DÔ tiªu BS % pHKCI OM %

(mg/100g ®Êt) Cation trao ®æi (meq/ 100g ®Êt) CEC (meq/ 100g ®Êt) §é s©u lÊy mÉu (cm)

N P K Ca++ Mg++ SÐt §Êt 0,05-2 <0,002 P2O3 K2O 0,002 -0,05

0-30 5,45 1,28 0,061 0,18 0,05 30,96 92,06 23,24 30,96 45,80 1,5 10 20,8 6,3 59

30-55 5,15 0,73 0,084 0,05 0,04 29,32 94,17 18,46 23,62 57,92 1,2 10 18,0 8,2 50

55-95 4,93 0,64 0,101 0,05 0,04 28,51 93,37 23,34 20,50 56,16 1,0 5,7 20,6 5,0 48

95-110 5,23 0,38 0,112 0,04 0,04 29,14 96,45 28,44 14,76 56,80 5,7 21,0 5,7 49

59

B¶ng 3.27: TÝnh chÊt ho¸ häc cña ®Êt ®en trªn ®¸ v«i (sè liÖu trung b×nh cña 13 mÉu)

OM % Tæng sè (%) C/N V% pHKCI §é s©u lÊy mÉu (cm) DÔ tiªu (mg/100g ®Êt) Cation trao ®æi (me/100g ®Êt)

Ca++ Mg++ H+ N P2O3 K2O P2O5 K2O

0-20 6,7 5,92 0,33 0,19 1,22 7,57 15,41 20,23 3,71 10 0,85 90

20-40 7,0 3,52 0,19 0,12 1,00 4,66 14,55 15,50 1,93 11 0,44 92

40-60 7,2 2,04 0,19 0,11 1,06 7,63 20,91 16,14 1,94 6 0,30 91

60-80 7,0 2,23 0,11 0,06 0,99 8,61 14,62 11,62 2,05 12 0,21 82

80-100 7,1 1,03 0,10 1,58 13,38 14,25 25,27 2,90 5 0,18 97

60

- §Êt ®en cacbonat - (Ry):

H×nh thµnh trªn s¶n phÈm phong ho¸ cña ®¸ v«i, ph©n bè chñ yÕu ë cÊc tØnh phÝa B¾c nh− Cao B»ng, Hµ Giang, S¬n La, Lai Ch©u, Hoµ B×nh, NghÖ An... diÖn tÝch 16,6 ngh×n ha, chiÕm 9,9% diÖn tÝch nhãm ®Êt, 0,2% TDTN.

§Êt ®en trªn ®¸ v«i cã kÕt cÊu viªn, t¬i xèp, ph¶n øng trung tÝnh ®Õn kiÒm yÕu. Hµm l−îng mïn, ®¹m tæng sè vµ c¸c cation kiÒm trao ®æi kh¸ cao, thµnh phÇn c¬ giíi nÆng (B¶ng 3.27). TÇng ®Êt nhiÒu ®¸ lé. Riªng ®Êt ®en cacbonat h×nh thµnh t¹i chç (nh− ë vïng Méc Ch©u) ngoµi c¸c ®Æc tr−ng trªn cßn ph©n bè ë ®Þa h×nh chia c¾t, dèc nhiÒu.

B¶ng 3.28: Thµnh phÇn c¬ giíi ®Êt ®en trªn ®¸ v«i.

Tû lÖ (%) c¸c cÊp h¹t (mm) Sè mÉu §é s©u lÊy mÉu (cm) > 0,1 < 0,001 > 0,01 < 0,01

0-20 3,75 19,02 49,50 50,44 13

20-40 6,25 22,05 42,90 57,10

40-60 2,24 23,18 39,74 60,26

60-80 1,56 32,99 36,62 63,83

80-100 5,61 32,12 34,84 65,16

§Êt ®en cacbonat lµ ®Êt tèt, thÝch hîp ®Ó trång mét sè lo¹i c©y nh− ng«, ®Ëu t−¬ng, l¹c, b«ng, gai, ®µo, mËn... Mét sè n¬i cã thÓ gi÷ n−íc t−íi trång lóa.

3.1.5. Nhãm ®Êt x¸m b¹c mµu

Lµ nhãm ®Êt n»m ë ®Þa h×nh trung gian gi÷a nói vµ ®ång b»ng, thung lòng. §Êt x¸m b¹c mµu h×nh thµnh tõ 2 nguån gèc mÉu thæ.

- Tõ mÉu chÊt phï sa chuyÓn biÕn dÇn theo ®íi Sialit - Feralit.

- Tõ c¸c ®¸ mÑ giµu th¹ch anh, nghÌo kiÒm, kiÒm thæ vµ s¾t nh«m; th−êng lµ ®¸ macma axit vµ ®¸ c¸t.

Trong ®iÒu kiÖn thùc vËt bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ céng víi l−îng m−a lín vµ tËp trung, sù bµo mßn röa tr«i x¶y ra m¹nh mÏ theo c¶ 2 h−íng: theo bÒ mÆt vµ theo chiÒu s©u. L−îng sÐt (phÇn tö < 0,001 mm) vµ sÐt vËt lý (< 0,01 mm) cña tÇng B th−êng lín gÊp 1,8 - 2 lÇn so víi tÇng A, song hµm l−îng nh«m tÇng A so víi tÇng B kh«ng cã sù chªnh lÖch râ rµng, chøng tá cã sù röa tr«i sÐt theo chiÒu s©u phÉu diÖn. ë nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn vÒ sau cña ®Êt x¸m, hµm l−îng SiO2 vµ Al2O3 t¨ng lªn t−¬ng ®èi do sù röa tr«i s¾t . Trong sè c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam, ®Êt x¸m b¹c mµu ®−îc thÊy nhiÒu ë Easoup, Ch− Pr«ng - Ajunpa, An Khª (T©y Nguyªn) T©y S¬n, S¬n Hoµ, Ninh S¬n, B¾c B×nh (Duyªn h¶i Nam Trung Bé), Léc Ninh (§«ng Nam Bé), vïng B¶y nói cña hai huyÖn TÞnh Biªn vµ Tri T«n.

61

DiÖn tÝch nhãm ®Êt x¸m b¹c mµu 777,6 ngh×n ha, chiÕm 3,9% TDTN, gåm 3 ®¬n vÞ:

• §Êt x¸m b¹c mµu trªn phï sa cæ (X): chiÕm 14,3% diÖn tÝch nhãm.

• §Êt x¸m b¹c mµu trªn macma axit vµ ®¸ c¸t (Xa): chiÕm diÖn tÝch ®¸ng kÓ (85,4% diÖn tÝch tù nhiªn).

• §Êt x¸m gl©y (Xg): diÖn tÝch lµ 2300 ha.

Gi÷a hai ®¬n vÞ ®Êt x¸m b¹c mµu trªn phï sa cæ vµ x¸m b¹c mµu trªn macma axit vµ ®¸ c¸t cã nh÷ng ®iÓm gièng, kh¸c nhau nh− sau:

Gièng nhau:

• Ph¶n øng cña dung dÞch ®Êt chua (pH KCI - 4,5)

• Mïn nghÌo (1 - 1,5% nhiÒu tr−êng hîp OM < 1%)

• §¹m, l©n tæng sè thÊp (0,02 - 0,06% vµ 0,01 - 0,02%)

• NghÌo c¸c chÊt kiÒm vµ kiÒm thæ (tæng Ca++ vµ Mg++ 3-4 me/100g ®Êt)

• ChÊt mÊt khi nung thÊp do nghÌo h÷u c¬.

• Hµm l−îng SiO2 rÊt cao (84,4 - 91,4%), Fe2O3 rÊt thÊp (0,80 - 2,01%)

•

Tû lÖ C/N rÊt thÊp: 2,0 - 2,7 - 6,5 (trõ c¸c tÇng mÆt th−êng cã kÕt von ë c¸c møc ®é kh¸c nhau, cã n¬i gÆp tÇng ®¸ ong chÆt cña phÉu diÖn ®Êt x¸m b¹c mµu d−íi rõng) chøng tá qu¸ tr×nh ph©n gi¶i chÊt h÷u c¬ kh¸ triÖt ®Ó.

Kh¸c nhau:

§Êt x¸m b¹c mµu trªn phï sa cæ §Êt x¸m b¹c mµu trªn macma axit vµ ®Êt c¸t

- Kali tæng sè vµ dÔ tiªu ®Òu nghÌo

- Kali tæng sè giµu (do ®−îc h×nh thµnh tõ ®¸ mÑ giµu kali). Kali dÔ tiªu nghÌo (v× bÞ röa tr«i)

- §é chua thuû ph©n kh¸ cao (3,0 - 9,8 me/100g ®Êt) - §é chua thuû ph©n thÊp (1,3 - 2,3 me/100g ®Êt)

- §é b·o hoµ baz¬ thÊp (34,6 - 48,6%) - §é b·o hoµ baz¬ trung b×nh ®Õn kh¸ (60,7 - 71,7%)

- §é dµy tÇng h÷u Ých lín, ®é dèc nhá, Ýt bÞ chia c¾t - TÇng ®Êt th−êng n«ng c¹n nhiÒu ®¸ lÉn, ®¸ lé ®Çu, dèc, ®Þa h×nh chia c¾t

§Êt x¸m b¹c mµu chua, gl©y diÖn tÝch kh«ng ®¸ng kÓ, chØ cã 1 khoanh 2300ha thuéc huyÖn Kr«ng B«ng - §¨k L¨k hiÖn ®ang ®−îc trång lóa.

Tuy ®Êt x¸m b¹c mµu chua, nghÌo dinh d−ìng, kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, gi÷ mµu kÐm, song cã −u ®iÓm lµ tho¸t n−íc tèt, dÔ lµm ®Êt.

HiÖn t¹i ®Êt x¸m b¹c mµu ®· ®−îc sö dông trång cao su (§«ng Nam Bé), ®iÒu (Easoup, TÞnh Biªn Tri T«n...), mÝa (Ayunpa, An Khª) cho hiÖu qu¶ kinh tÕ kh¸; c¸c c©y trång c¹n ng¾n ngµy kh¸c nh− rau, ®Ëu ®ç... vµ c¸c c©y lÊy cñ còng cã thÓ ph¸t triÓn tèt ë ®Êt x¸m b¹c mµu.

62

Tuy nhiªn cÇn t¨ng c−êng bãn ph©n h÷u c¬, che phñ ®Êt gi÷ Èm, t−íi n−íc vµ khi sö dông ph©n v« c¬ nªn bãn nhiÒu lÇn.

3.1.6. §Êt ®á vµ x¸m n©u vïng kh« h¹n

Trong ®iÒu kiÖn l−îng m−a thÊp (~ 800mm/ n¨m), c¸c cation kiÒm vµ s¾t nh«m, silic do ®¸ mÑ an®ªzit, ®¸ mÑ giµu th¹ch anh vµ mÉu chÊt phï sa cæ phong hãa vµ hÇu hÕt ®−îc gi÷ l¹i trong ®Êt, do vËy th−êng cã pH, ®é b·o hoµ baz¬ cao, mµu ®á, thµnh phÇn c¬ giíi trung b×nh ®Õn nÆng.

B×nh ThuËn. DiÖn tÝch 11,9 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 0,6% TDTN

B¶ng 3.29: TÝnh chÊt ho¸ lý häc ®Êt ®á n©u vïng b¸n kh« h¹n.

Tæng sè (%) Thµnh phÇn c¬ giíi pHKCI OM % Cation trao ®æi (me/100g ®Êt) §é s©u lÊy mÉu (cm) N Ca++ Mg++ 0,05-2 <0,002 P2O5 0,002 -0,05

0-10 6,8 1,4 0,07 0,03 6,8 2,8 49,9 18,0 32,1

35-45 5,4 0,9 0,04 0,03 6,0 3,8 43,9 10,0 46,1

80-100 4,6 0,5 0,02 0,02 4,3 6,0 41,9 6,0 52,1

B¶ng 3.29 cho thÊy:

• §Êt cã ph¶n øng tõ Ýt chua ®Õn gÇn trung tÝnh: pHKCI 6,8 tÇng mÆt vµ gi¶m nhanh theo chiÒu s©u phÉu diÖn.

• Mïn, ®¹m vµ l©n tæng sè nghÌo.

• Tæng l−îng cation kiÒm trao ®æi kh¸ (7,6 - 10,3 me/100g ®Êt) vµ cã xu h−íng t¨ng theo ®é s©u tÇng ®Êt.

• Thµnh phÇn c¬ giíi tõ thÞt nÆng ®Õn sÐt nhÑ.

§Êt x¸m n©u b¸n kh« h¹n cã hµm l−îng cation kiÒm trao ®æi cao 8,8 - 14,2 me/100g ®Êt vµ cã xu h−íng ng−îc l¹i víi ®Êt ®á: gi¶m dÇn theo ®é s©u tÇng ®Êt. Ph¶n øng cña dung dÞch ®Êt Ýt chua ë c¸c tÇng mÆt, kiÒm yÕu ë c¸c tÇng s©u. Hµm l−îng mïn ®Êt x¸m kh« h¹n kh¸ h¬n ®Êt ®á ®«i chót nh−ng ®¹m, l©n tæng sè, l©n dÔ tiªu ®Òu rÊt nghÌo (B¶ng 3.30).

§Êt ®á vµ x¸m n©u b¸n kh« h¹n cã thÓ sö dông cho mét sè c©y ¨n qu¶ chÞu h¹n, −a kh« nh− thanh long, nho, b«ng hoÆc c©y trång c¹n ng¾n ngµy kh¸c song gi¶i quyÕt n−íc t−íi lµ vÊn ®Ò quan träng hµng ®Çu, sau n−íc t−íi lµ viÖc bãn ph©n h÷u c¬ hîp lý cho ®Êt.

63

B¶ng 3.30. TÝnh chÊt lý ho¸ häc ®Êt x¸m n©u b¸n kh« h¹n.

Tæng sè (%) Thµnh phÇn c¬ giíi pHKCI OM % DÔ tiªu (mg/100g ®Êt) Cation trao ®æi (me/100g ®Êt) §é s©u lÊy mÉu (cm)

N K Ca++ Mg++ 0,05-2 < 0,002 P2O5 P2O5 0,002 -0,05

0-25 5,5 2,1 0,08 0,02 2,5 10,5 3,7 47,9 18 34,1

30-40 5,3 1,4 0,07 0,01 2,0 2,8 45,9 14 40,1 6,8

50-60 7,3 0,5 0,04 0,007 2,0 4,3 38,0 16,5 45,5 6,0

7,5 4,0 34,2 17,3 48,5 4,8 70-100 0,2 0,02 0,003 1,5

3.1.7. Nhãm ®Êt phï sa vµ thung lòng dèc tô

T¹i c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam, ®Êt phï sa vµ thung lòng dèc tô kh«ng nhiÒu:

- §Êt phï sa cã 499,7 ngh×n ha, chiÕm 2,5% TDTN.

- §Êt thung lòng dèc tô cã 20,8 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 1% TDTN.

Ph©n bè r¶i r¸c ven c¸c s«ng suèi, c¸c tròng vµ thung lòng gi÷a nói. Tuy vËy phÝa B¾c cã 4 c¸nh ®ång phï sa ®−îc nh¾c ®Õn nhiÒu, v× chóng lµ nh÷ng trung t©m s¶n xuÊt lóa cña c¸c tØnh miÒn nói, ®ã lµ: c¸nh ®ång M−êng Thanh (§iÖn Biªn), M−êng Lß (V¨n ChÊn), Than Uyªn, M−êng T¸c (Phï Yªn), Trµng §Þnh... Vïng T©y Nguyªn còng cã hai c¸nh ®ång: Ajunpa (Gia Lai) vµ Kr«ng Ana (§¨k L¨k).

VÒ tÝnh chÊt: §Êt phï sa vµ thung lòng dèc tô c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao phô thuéc nhiÒu vµo nguån gèc phï sa cña hÖ thèng s«ng ®· sinh ra nã vµ mang tÝnh ®Þa ph−¬ng kh¸ râ.

- §Êt phï sa (thuéc hÖ thèng s«ng Ajunpa) cã ph¶n øng Ýt chua ®Õn gÇn trung tÝnh (pHKCI = 5-6,9), hµm l−îng mïn t−¬ng ®èi cao (2,4 - 3,7%), giµu l©n, ka li tæng sè vµ dÔ tiªu, rÊt giµu cation kiÒm trao ®æi (Ca++ 25me/100g ®Êt). Tr¸i l¹i ®Êt ®−îc båi tõ phï sa cña s«ng Kr«ng P¾c (thung lòng Kr«ng Ana - L¾c) c¸c chØ tiªu nªu trªn ®Òu cã hµm l−îng thÊp h¬n.

T−¬ng tù: §Êt phï sa ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c, thuéc l−u vùc s«ng §µ, s«ng Hång, s«ng Ch¶y th−êng cã mµu n©u t−¬i, thµnh phÇn c¬ giíi trung b×nh, ph¶n øng Ýt chua ®Õn gÇn trung tÝnh (pHKCI 4,6 - 4,8), h×nh th¸i phÉu diÖn ch−a hoÆc Ýt ph©n ho¸. Trªn bËc thÒm cao tho¸t n−íc, n»m tiÕp gi¸p víi vïng b¸n thuû thµnh hoÆc t¹i chç: cã h×nh th¸i phÉu diÖn kh«ng ®ång nhÊt, ®a sè ®Êt ë ®©y cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, chua, ®é b·o hoµ baz¬ trung b×nh, tho¸t n−íc, nh−ng nghÌo mïn vµ c¸c chÊt dinh d−ìng kh¸c. (Cã thÓ tham kh¶o sè liÖu B¶ng 3.31 vµ 3.32 ®Ó so s¸nh).

Nh×n chung ®Êt phï sa cã tÇng ®Êt mÞn dµy, thµnh phÇn c¬ giíi trung b×nh ®Õn nÆng, ®é ph× tõ kh¸ ®Õn tèt. §Êt thung lòng dèc tô ph¶n ¸nh tÝnh ®Þa ph−¬ng râ nÐt h¬n nhiÒu so víi ®Êt phï sa, tÇng ®Êt mÞn biÕn ®éng nhiÒu, thµnh phÇn cÊp h¹t ph©n bè lén xén, lÉn nhiÒu sái, cuéi vµ c¸c vËt r¾n kh¸c.

64

HiÖn nay ®Êt phï sa ®· ®−îc khai th¸c lín diÖn tÝch cho s¶n xuÊt lóa, ng« ®Ëu ®ç vµ c¸c lo¹i c©y ng¾n ngµy kh¸c. Ng« ph¸t triÓn tèt ë phï sa s«ng Ba, s«ng NËm Rèm, lóa cho n¨ng suÊt cao ë thung lòng Kr«ng Ana - L¨k, c¸nh ®ång V¨n ChÊn, Trµng §Þnh...

Tuy ®Êt phï sa lµ mét trong nh÷ng nhãm ®Êt quan träng ë c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao v× nã lµ n¬i cung cÊp mét phÇn kh«ng nhá nguån l−¬ng thùc t¹i chç, song viÖc ®Çu t− cho s¶n xuÊt ë ®Êt phï sa ch−a cao, cã nguån n−íc phong phó nh−ng thiÕu c¸c c«ng tr×nh thuû lîi. C¸nh ®ång huyÖn Ajunpa, Kr«ng Pa vµ Tham Uyªn thiÕu n−íc nghiªm träng, h¹n h¸n g©y mÊt mïa th−êng xuyªn, ng−îc l¹i thung lòng Kr«ng Ana - L¨c th−êng bÞ ngËp lò lín trong mïa m−a.

§Ò nghÞ tËp trung khai th¸c triÖt ®Ó quü ®Êt phï sa cho s¶n xuÊt l−¬ng thùc (chñ yÕu lµ lóa n−íc). BiÖn ph¸p tiªn quyÕt lµ ®Çu t− c¶i t¹o, n©ng cÊp vµ lµm míi nh÷ng c«ng tr×nh thuû lîi. Th©m canh, t¨ng vô vµ ®−a vµo c¸c gièng míi n¨ng suÊt cao.

65

B¶ng 3.31 TÝnh chÊt lý ho¸ häc ®Êt phï sa cña c¸c s«ng suèi lín ë T©y B¾c.

Tæng sè (%) C/N pHKCI OM (%) DÔ tiªu (mg/100g ®Êt) Cation trao ®æi (me/100g ®Êt) §é s©u lÊy mÉu (cm) V% C¸t vËt lý > 0,01 mm SÐt vËt lý < 0,01 mm Ca++ Mg++ H+ N K2O P2O5 P2O5

0-20 3,6 9,43 2,71 1,66 1,31 59,37 40,63 0,13 0,07 2,3 10 1,39 40

20-40 4,3 0,09 0,06 3,39 7,00 1,79 0,97 1,51 56,51 43,49 4,2 7 33

40-60 4,3 0,07 0,06 2,1 10 2,5 5,00 2,52 1,38 1,99 61,75 38,26 41

60-80 4,3 0,11 0,08 2,0 6 1,0 1,25 2,02 1,52 1,42 32,75 67,25 47

80-100 4,2 1,90 1,66 2,03

66

B¶ng 3.32: TÝnh chÊt lý ho¸ häc ®Êt phï sa cña c¸c hÖ thèng s«ng suèi vïng T©y Nguyªn.

Tæng sè (%) C/N (%) c¸c cÊp h¹t pHKCI OM (%) DÔ tiªu (mg/100g ®Êt) Cation trao ®æi (me/100g ®Êt) §é s©u lÊy mÉu (cm) N Ca++ Mg++ C¸t ThÞt SÐt §é chua TP (mg/100 g ®Êt) P2O5 K2O P2O5 K2O

0-20 6,0 2,55 0,150 0,205 0,420 11 17,9 8,33 4,09 32,36 22,10 45,54 6,1 5,55

20-40 5,2 1,60 0,090 0,142 0,160 10,6 10,9 7,42 4,95 30,30 18,56 51,14 6,8 8,00

40-65 5,2 1,12,9 0,092 0,132 0,235 8,3 9,9 7,75 4,85 26,36 20,76 52,88 6,0 5,00

65-120 5,4 6 0,70 0,075 0,100 0,340 7,3 12,7 5,84 4,44 25,76 23,37 50,87 4,0 3,80

67

3.1.8 §Êt phÌn, mÆn vµ ®Êt lÇy

DiÖn tÝch 82.7 ngh×n ha, chiÕm 0,4% TDTN, gåm 4 ®¬n vÞ.

- §Êt mÆn nhiÒu (Mn): diÖn tÝch 17,4 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 0,09% TDTN, tËp trung toµn bé ë Qu¶ng Hµ, Hång Gia, Qu¶ng Ninh.

- §Êt phÌn (S): diÖn tÝch 63,2 ngh×n ha, chiÕm 0,3% TDTN, cã ë hai huyÖn TÞnh Biªn vµ Tri T«n (An Giang).

- §Êt than bïn phÌn (Ts): diÖn tÝch 1700 ha, chØ cã mét khoanh duy nhÊt thuéc huyÖn Tri T«n.

- §Êt lÇy (J): diÖn tÝch 423 ha, ph©n bè r¶i r¸c ë mét sè thung lòng hÑp ®äng n−íc quanh n¨m, kh¶ n¨ng n«ng nghiÖp rÊt h¹n chÕ ngoµi viÖc c¶i t¹o ®Ó nu«i trång thuû s¶n.

§Êt mÆn nhiÒu th−êng cã nguån gèc tõ trÇm tÝch s«ng hoÆc biÓn, ph©n bè ë ®Þa h×nh thÊp ven biÓn hoÆc c¸c cöa s«ng, cao tr×nh phæ biÕn 0,5 - 0,8m, bÞ nhiÔm mÆn do n−íc mÆn trµn theo thuû triÒu vµ còng cã n¬i do ¶nh h−ëng cña n−íc m¹ch mÆn. Sù thay ®æi mÆt diÔn biÕn theo mïa rÊt râ rµng.

Mïa kh«: ®Êt cã nång ®é muèi cao, nhiÒu n¬i muèi ®äng l¹i thµnh líp máng trªn mÆt ®Êt, phÇn nhiÒu c©y trång kh«ng thÓ sinh tr−ëng ph¸t triÓn ®−îc ë ®é mÆn nµy (trõ cãi).

Mïa m−a, n−íc ngät vµ n−íc m−a tõ th−îng nguån ®−a xuèng, ®uæi n−íc mÆn ra xa, lµm "ngät" tÇng ®Êt mÆt, lóa cã thÓ trång trªn ®Êt mÆn nhiÒu vµo mïa nµy.

§Êt mÆn nhiÒu th−êng chøa trªn 0,25% Cl, tæng sè muèi tan > 1%, ®é dÉn ®iÖn (EC) > 4ms/cm (mïa m−a trÞ sè nµy thÊp h¬n râ rÖt). Ca++ vµ Mg++ < 1 me/100g ®Êt. C¸c chÊt dinh d−ìng ë møc trung b×nh ®Õn kh¸, thµnh phÇn c¬ giíi thÞt trung b×nh. PhÉu diÖn ®Êt mÆn nhiÒu hay gÆp tÇng c¸t xen hoÆc líp ®Êt cã lÉn vá sß, èc biÓn.

2- cao, thµnh phÇn c¬ giíi nÆng.

§Êt phÌn: ®−îc h×nh thµnh do s¶n phÈm båi tô phï sa trong m«i tr−êng cã chÕ ®é n−íc mÆn - ngät xen kÏ. VËt liÖu sinh phÌn tõ x¸c sinh vËt chøa l−u huúnh tÝch luü trong ®iÒu kiÖn yÕm khÝ ë d¹ng H2S, FeS2. Khi gÆp ®iÒu kiÖn h¸o khÝ chuyÓn thµnh axit sunfuric vµ sunfat s¾t, axit sunfuric l¹i t¸c dông víi kho¸ng sÐt t¹o thµnh nh«m sunfat tøc lµ muèi phÌn. §Êt chua do hµm l−îng axit sunfuric cao céng víi t¸c ®éng cña phÌn s¾t vµ phÌn nh«m cµng lµm t¨ng thªm ®é ®éc ®èi víi c©y trång.

§Êt phÌn cã tû lÖ h÷u c¬ cao, ®¹m tæng sè kh¸, l©n tæng sè tõ trung b×nh ®Õn nghÌo, kali tæng sè giµu nh−ng l©n dÔ tiªu rÊt nghÌo. §Êt rÊt chua, pHKCI th−êng b»ng hoÆc nhá h¬n 4, nh−ng ®Êt phÌn Ýt vµ trung b×nh, pHKCI > 4,5. Nh«m di ®éng vµ SO4 HiÖn nay ®a sè ®Êt phÌn ®· ®−îc khai th¸c trång lóa vµ phÇn lín diÖn tÝch vïng trung t©m TÞnh Biªn, Tri T«n trång 2 vô. VÊn ®Ò quan träng khi sö dông ®Êt phÌn lµ cÇn thiÕt ph¶i cã n−íc ®Ó lµm thuû lîi. Tuy nhiªn kh«ng nªn v× môc ®Ých trång lóa mµ khai th¸c qu¸ nhiÒu diÖn tÝch ®Êt phÌn ph¸ huû rõng trµm tù nhiªn, lµm gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc.

3.1.9 §Êt c¸t biÓn (C)

Trong ph¹m vi miÒn nói vµ vïng cao, do lo¹i ®Êt nµy chiÕm diÖn tÝch nhá, ph¹m vi vµ ý nghÜa sö dông kh«ng nhiÒu, nªn nhãm ®Êt nµy ®−îc gép tõ 2 ®¬n vÞ.

- Cån c¸t tr¾ng vµng

- §Êt c¸t biÓn

Trong c¸c huyÖn miÒn nói vµ vïng cao, chØ gÆp c¸t biÓn ë B¾c B×nh (Ninh ThuËn), ngoµi ra huyÖn Qu¶ng Hµ - Qu¶ng Ninh còng cã song tû lÖ kh«ng ®¸ng kÓ. DiÖn tÝch ®Êt c¸t biÓn 52,5 ngh×n ha, t−¬ng ®−¬ng 0,25% TDTN.

68

Cån c¸t biÓn ph©n bè ë vµnh ®ai ngoµi cïng (kÓ tõ bê biÓn). Cån c¸t vïng B¾c B×nh cßn trong t×nh tr¹ng di ®éng, c¸t bay theo giã hay cuèn theo n−íc lÊn dÇn ®Êt trång trät, thæ c− vµ ®−êng giao th«ng.

Cån c¸t cã h×nh th¸i phÉu diÖn kiÓu th« s¬: AC, tÇng A th−êng cã mµu x¸m, ph¶n øng Ýt chua, c¸c tÇng d−íi gÇn trung tÝnh.

Nh÷ng cån c¸t ®· cè ®Þnh, cã th¶m thùc vËt che phñ, phÉu diÖn ph©n ho¸ râ h¬n: ®· h×nh thµnh tÇng tÝch tô B: kiÓu phÉu diÖn ABC hau ABCg, chua h¬n lo¹i h×nh trªn. Nh×n chung ®é ph× nhiªu rÊt thÊp, kh¶ n¨ng n−íc gi÷ mµu kÐm.

NhiÒu ®Þa ph−¬ng ®· cã kinh nghiÖm trång phi lao, cá ®Ó cè ®Þnh c¸t, nh÷ng n¬i thÊp, tiªu n−íc cã thÓ trång võng, l¹c, khoai lang vµ c¸c c©y hä ®Ëu kh¸c.

§Êt c¸t biÓn ph©n bè ë ®Þa h×nh b»ng, h×nh thµnh do sù båi l¾ng sa cã sù tham gia cña qu¸ tr×nh bê biÓn nªn cÊp h¹t nhá vµ ®Òu h¬n, ph©n líp kh«ng râ. Kh¸c víi cån c¸t, ®Êt c¸t biÓn ®· cã sù t¸c ®éng râ rÖt cña vßng ®ai tuÇn hoµn sinh häc (hoÆc tù nhiªn hoÆc nh©n t¹o). V× vËy ®Êt ®· cã ®é ph× nhiªu, tuy kh«ng cao; hµm l−îng mïn 0,1 - 1,0%; chÊt h÷u c¬ ph©n gi¶i m¹nh (C/N <= 5); ®¹m, l©n, kali tæng sè ®Òu nghÌo ( 0,03 - 0,08%, 0,02 - 0,04% vµ < 0,3%). §Êt cã ph¶n øng tõ Ýt chua ®Õn trung tÝnh, tæng sè cation kiÒm trao ®æi thÊp (1,5 - 6,0 me/100g ®Êt).

Mét phÇn ®¸ng kÓ diÖn tÝch ®Êt c¸t biÓn ®· ®−îc sö dông trång rau, khoai lang, l¹c, ®Ëu, võng, d−a, d©u t»m, thuèc l¸, dõa... n¬i thÊp cã thÓ trång lóa. N«ng d©n chî §−îc (Th¨ng B×nh- Qu¶ng Nam §µ N½ng) cã kinh nghiÖm dïng nguån ph©n h÷u c¬ tõ rong ë s«ng Tr−êng Giang bãn lãt d−íi luèng c¸t, trång khoai lang ®¹t n¨ng suÊt cao vµ phÈm chÊt tèt.

Sö dông ®Êt c¸t biÓn cÇn l−u ý nguån n−íc t−íi, t¨ng c−êng bãn ph©n ®Æc biÖt lµ ph©n h÷u c¬, kÕt hîp ph©n v« c¬ NPK nh−ng cÇn bãn s©u, bãn nhiÒu lÇn ®ång thêi víi viÖc x©y dùng ®ai rõng ch¾n giã.

3.1.10. §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ (E)

Lµ ®¬n vÞ ®Æc thï cña ®Êt dèc, ph©n bè ë hÇu hÕt c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao h×nh thµnh tõ hËu qu¶ cña viÖc chÆt ph¸ rõng, ®èt n−¬ng, lµm rÉy du canh hoÆc kü thuËt canh t¸c trªn ®Êt dèc kh«ng hîp lý.

§Êt xãi mßn gåm 3 d¹ng:

- NhÑ: hÇu nh− toµn bé tÇng canh t¸c bÞ röa tr«i cßn tr¬ l¹i tÇng ®Êt c¸i, chai cøng, ®é dµy tÇng ®Êt c¸i 15 - 20cm ®· tíi ®¸ gèc, mïn vµ c¸c chÊt dinh d−ìng kh¸c rÊt nghÌo c©y trång khã cã thÓ sinh tr−ëng ph¸t triÓn ®−îc ë ®Êt nµy. Thùc vËt tù nhiªn phÇn nhiÒu lµ tr¶ng cá, c©y bôi th−a thít.

- NÆng: c¶ tÇng ®Êt c¸i còng bÞ cuèn tr«i mÆt ®Êt tr¬ sái, ®¸ vôn, cã khi hoµn toµn lµ líp kÕt von rêi, tû lÖ ®Êt chØ chiÕm 5 - 10% thÓ tÝch, sau líp ®¸ vôn, sái hoÆc kÕt von 5-10- 15cm lµ líp ®¸ gèc, sim mua còng chØ thÊy mäc c»n cçi l¸c ®¸c. Kh¶ n¨ng canh t¸c hÇu nh− kh«ng cßn.

- RÊt nÆng: xãi mßn tr¬ ®¸ hoÆc chØ cßn l¹i líp ®¸ ong cøng, mÊt hoµn toµn kh¶ n¨ng trång trät.

CÇn t¨ng c−êng ®Çu t−, trång c©y hä ®Ëu, keo l¸ trµm, keo tai t−îng hoÆc khoanh nu«i g©y l¹i rõng tù nhiªn ë nh÷ng khu vùc cã thÓ kh«i phôc l¹i ®é ph× tù nhiªn cña ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸.

69

3.2. Liªn hÖ chuyÓn ®æi ph©n lo¹i ®Êt theo FAO - UNESCO

§èi chiÕu víi tiªu chuÈn ®Þnh l−îng ®Êt c¸c tØnh huyÖn miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam t−¬ng ®−¬ng víi 12 nhãm cña FAO- UNESCO. §Êt ®á vµng r¬i vµo 3 nhãm: Ferrralsols (gåm c¸c ®¬n vÞ ®Êt ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i, macma baz¬ vµ trung tÝnh), c¸c ®¬n vÞ cßn l¹i r¬i vµo nhãm Acrisols; riªng ®Êt ®á vµng biÕn ®æi do trång lóa n−íc t−¬ng øng víi nhãm Athrosols . §Êt dèc tô vµ ®Êt lÇy t−¬ng ®−¬ng víi nhãm Gleysols. Hai nhãm ®Êt mÆn vµ phÌn chuyÓn sang nhãm Fluvisols (cïng nhãm víi c¸c ®¬n vÞ ®Êt phï sa. §Êt than bïn phÌn thuéc nhãm Histosols (B¶ng 3.33).

B¶ng 3.33: Ph©n lo¹i ®Êt c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam theo FAO – UNESCO

Tªn ®Êt Sè TT Ký hiÖu Ký hiÖu DiÖn tÝch (1000ha) Nhãm vµ ®¬n vÞ ®Êt theo FAO - UNESCO

I §Êt mïn alit nói cao A ALISOLS AL 193.5

1 §Êt mïn alit trªn nói cao A Humic Alisols ALh 193.5

II §Êt mïn vµng ®á trªn nói H Humic Alisols ALh 3264,7

2 §Êt mïn ®á n©u trªn ®¸ v«i Hv Humic Ferraasols FRu 66,1

3 §Êt mïn n©u ®á trªn ®¸ macma baz¬ vµ Hk Humic Ferraasols FRu 90,1 trung tÝnh

4 §Êt mïn ®á vµng trªn ®¸ sÐt Hs Humic Acrisols ACu 3108,6

5 §Êt mïn vµng ®á trªn macma axit Ha Humic Acrisols ACu

6 §Êt mïn vµng nh¹t trªn ®¸ c¸t Hq Humic Acrisols ACu

III §Êt ®á vµng F FERRALSOLS FR 14629,9

7 §Êt ®á n©u trªn ®¸ v«i Fv Rhodic Ferraasols FRr 2234,1

8 §Êt n©u ®á trªn macma baz¬ vµ trung tÝnh Fk Rhodic Ferraasols FRr

9 §Êt n©u vµng trªn ®¸ macma baz¬ vµ trung Fu Xanthic Ferraasols FRx 268,7 tÝnh

10 §Êt ®á vµng trªn ®¸ sÐt vµ biÕn chÊt Fs Ferric Acrisols ACf

11 §Êt vµng ®á trªn macma axit Fa Ferric Acrisols ACf

12 §Êt vµng nh¹t trªn c¸t vµng Fq Ferric Acrisols ACf

13 §Êt n©u vµng trªn phï sa cæ Fp Ferric Acrisols ACf

70

14 §Êt ®á vµng biÕn ®æi do trång lóa n−íc FL ANTHROSLS AT 136,6

IV §Êt ®en R LUVISOLS LV 165,7

15 §Êt n©u thÉm trªn macma baz¬ vµ trung tÝnh Ru Chromic Luvisols LVx 110,1

16 §Êt ®en trªn s¶n phÈm båi tô cña macma Rk Gleyic Luvisols LVg 39,0 baz¬ vµ trung tÝnh

17 §Êt ®en c¸cbonat Rv Calcic Luvisols LVk 16,6

V §Êt x¸m b¹c mµu X ACRISOLS AC 767,5

18 §Êt x¸m b¹c mµu trªn phï sa cæ X Haplic Acrisols ACh 765,1

19 §Êt x¸m b¹c mµu trªn macma axit vµ ®Êt Xa Haplic Acrisols ACh c¸t

20 §Êt x¸m glªy Xg Gleyic Acrisols ACg 2,4

VI §Êt thung lòng do s¶n phÈm dèc tô D GLEYSOLS GL 212,9

21 §Êt thung lòng do s¶n phÈm dèc tô D Dystric Gleysols GLd 212,9

VII §Êt lÇy J GL 0,4

22 §Êt lÇy J Umbric Gleysols GLu 0,4

VIII §Êt vïng b¸n kh« h¹n LIXISOLS LX 12,7

23 §Êt ®á vïng b¸n kh« h¹n Dk Chromic Lixisols LXx 2,8

24 §Êt x¸m n©u vïng b¸n kh« h¹n Xk Haplic Lixisols LXh 9,9

IX §Êt phï sa P FLUVISOLS FL 543,8

25 §Êt phï sa P Eutric Fluvisols FLe 473,7

26 §Êt phï sa ngßi suèi Py Dystric Fluvisols FLd

Cambic Fluvisols FLb

27 §Êt phï sa glªy FLg 70,1 Pg Gleyi- Dystric Fluvisols

FLeg Gleyi-Eutric Fluvisols

X §Êt mÆn vµ phÌn M.S. 74,5

28 §Êt mÆn FLsh 17,4 Mn Hapli - Salic Fluvisols

71

FLto 55,4 29 §Êt phÌn S Orthi - Thionic Fluvisols

Ts Thionic HSt 1,8 30 §Êt than bïn phÌn HISTOSOLS

C ARENOSOLS AR 52,5 XI §Êt c¸t

C Haplic Arenosols ARh 52,5 31 §Êt c¸t biÓn

XII §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ E LEPTOSLS LP 193,8

32 §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ E Lithic Leptosols LPq 193,8

Céng 20112,1

S«ng suèi 268,1

Nói ®¸ 587,9

Tæng diÖn tÝch tù nhiªn 20968,2

3.3. §¸nh gi¸ quü ®Êt

3.3.1. KÕt qu¶ tæng hîp cho thÊy c¸c tØnh, huyÖn miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam chiÕm gÇn 63% diÖn tÝch tù nhiªn toµn quèc:

Trong sè diÖn tÝch ®Êt 20,1 triÖu ha, nÕu lÊy giíi h¹n ®é cao lµ 900m (so víi mùc n−íc biÓn) th× ph©n bè diÖn tÝch ®Êt cña c¸c vïng nh− sau (B¶ng 3.34).

NhËn xÐt:

- Trong sè 6 vïng kinh tÕ sinh th¸i th× ®Êt ®Êt miÒn nói vµ vïng cao t¹i c¸c tØnh miÒn nói B¾c Bé cã quy m« diÖn tÝch lín nhÊt, sau ®ã lµ T©y Nguyªn, thÊp nhÊt lµ §ång b»ng s«ng Cöa Long.

- Vïng T©y Nguyªn cã diÖn tÝch ®Êt mÊt kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cao nhÊt (131,6 ngh×n ha) 3 vïng thuéc c¸c tØnh miÒn nói B¾c Bé. Duyªn h¶i B¾c vµ Nam Trung Bé cã diÖn tÝch ®Êt nµy xÊp xØ nhau ( 15-16 ngh×n ha).

- Tuy quy m« nhá h¬n nh−ng vïng T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé vµ 2 huyÖn miÒn nói cña §ång b»ng s«ng Cöu Long cã diÖn tÝch ®Êt ruéng b»ng (cã kh¶ n¨ng trång lóa n−íc) lín h¬n nhiÒu so víi c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c. §iÒu nµy cho thÊy kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt l−¬ng thùc t¹i chç (trång lóa n−íc) cña c¸c tØnh miÒn nói B¾c Bé rÊt khã kh¨n.

72

B¶ng 3.34: Ph©n bè diÖn tÝch ®Êt theo ®ai cao vµ mét sènhãm ®Êt ®Æc biÖt

DiÖn tÝch (ha) Vïng

Tæng sè > 900m < 900m

§Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ §Êt ®ång b»ng thung lòng lín

MiÒn nói B¾c Bé 8923,8 2135,8 6772,53 15,5 65,7

Duyªn h¶i B¾c Trung Bé 2770,2 363,6 2390,3 16,3

Duyªn h¶i Nam Trung Bé 2165,0 241,0 1908,0 16,0

T©y Nguyªn 5509,1 717,8 4659,7 131,6 247,2

§«ng Nam Bé 648,7 546,3 429,1

§ång b»ng s«ng Cöu Long 85,2 95,2 79,2

3.3.2. Thèng kª quü ®Êt theo ®é dèc, ®é dµy tÇng ®Êt mÞn (B¶ng 3.35) cho thÊy:

3.3.3.

B¶ng 3.35. Ph©n bæ diÖn tÝch ®Êt theo ®é dèc vµ tÇng dµy

YÕu tè ChØ tiªu Tû lÖ (%) DiÖn tÝch 1000ha Vïng chiÕm tû träng cao nhÊt

§é dèc (0) < 15 5003,3 24,9 T©y Nguyªn - 50,4%

15-25 2372,3 11,8 MiÒn nói B¾c Bé - 50,6%

> 15 l 2736,5 63,3 MiÒn nói B¾c Bé - 51,0%

>100 7040,1 35,0 T©y Nguyªn - 43,5% TÇng dµy (cm) 100-50 5584,8 27,8 MiÒn nói B¾c Bé - 57,6%

< 50 7487,5 37,2 MiÒn nói B¾c Bé - 38,4%

- C¸c tØnh, huyÖn miÒn nói vµ vïng cao ®−îc ®Æt ra rÊt ®óng víi tªn gäi cña nã: 63,3% diÖn tÝch ®Êt dèc trªn 250, trong sè nµy c¸c tØnh miÒn nói B¾c Bé chiÕm tíi 51,6%. §Êt dèc d−íi 150 cã tû lÖ thÊp (24,9% TDTN), trong ®ã vïng T©y nguyªn chiÕm 50,4%.

73

- TÝnh theo ®é dµy tÇng ®Êt mÞn: 35% TDTN cã tÇng dµy trªn 100cm, trong ®ã vïng T©y Nguyªn chiÕm tíi 43,5% tæng sè nµy. Trong 37% TDTN cã tÇng máng < 50cm th× ®Êt t¹i c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao B¾c Bé chiÕm tíi 38,4% tæng diÖn tÝch ®Êt tÇng máng. Víi cÊp tÇng dµy 100-50 cm, ®Êt c¸c tØnh huyÖn miÒn nói vµ vïng cao ë B¾c Bé còng chiÕm tû träng cao nhÊt: 57,6% trong sè 27,8% cña toµn quèc.

- Nh− vËy xÐt vÒ mÆt tµi nguyªn ®Êt, Vïng T©y Nguyªn cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n c¶, khã kh¨n nhÊt lµ c¸c tØnh miÒn nói B¾c Bé.

74

Ch−¬ng 4 SUY THO¸I M¤I TR¦êNG §ÊT

4.1. §Æc ®iÓm chung

Vïng ®åi nói ViÖt Nam chiÕm xÊp xØ 63% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña c¶ n−íc, cã diÖn tÝch kho¶ng 21 triÖu ha, bao gåm 6 nhãm, 13 lo¹i ®Êt chÝnh ph©n bè trªn 4 vµnh ®ai cao.

- Tõ 25 - 50m ®Õn 900 - 1000m: 16,9 triÖu ha chiÕm 51,14%

- Tõ 900 - 1000m ®Õn 1800-2000m: 3,7 triÖu ha chiÕm 11,8%

- Tõ 1800 - 2000m ®Õn 2800m: 0,16 triÖu ha chiÕm 0,47%

- Tõ 2800 - 3143m: 1200 ha (0,02%)

C¸c ho¹t ®éng n«ng nghiÖp hÇu nh− tËp trung ë vµnh ®ai thø nhÊt (vµnh ®ai ®Êt feralit) vµ mét phÇn cña vµnh ®ai thø hai (®Êt mïn feralit). Trong tæng sè 21 triÖu ha ®Êt vïng ®åi nói chØ cã 3,1 triÖu ha ®Êt ®á n©u ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i, ®Êt ®á n©u ph¸t triÓn trªn ®¸ bazan vµ c¸c ®¸ macma baz¬ kh¸c, ®Êt ®en... cã ®é ph× nhiªu kh¸ cao, kho¶ng 6 triÖu ha ®Êt ph¸t triÓn trªn ®¸ biÕn chÊt, ®¸ phiÕn sÐt vµ mét phÇn trong sè 4,6 triÖu ha ®Êt ph¸t triÓn trªn ®¸ macma axit cã ®é ph× trung b×nh, cßn l¹i c¸c ®Êt vµng nh¹t, vµng x¸m, vµng n©u (ph¸t triÓn trªn c¸c ®¸ c¸t, phï sa cæ, macma axit...) cã ®é ph× nhiªu rÊt thÊp.

Vïng ®åi nói, cao nguyªn ViÖt Nam g¾n liÒn víi c¸c thÕ m¹nh vÒ rõng, c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy, ®ång cá ch¨n nu«i, hoa mµu l−¬ng thùc, c¸c c©y ¨n qu¶, rau hoa «n ®íi, c©y d−îc liÖu quý, vµ thÕ m¹nh khai kho¸ng.

Víi ®Æc tr−ng c¬ b¶n lµ ë ®Þa h×nh cao vµ dèc, c¸c lo¹i ®Êt ferralit cã ®Æc ®iÓm chung lµ: tÝch lòy s¾t nh«m cao (t−¬ng ®èi vµ trong mét sè ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh qu¸ tr×nh nµy lµ tuyÖt ®èi, h×nh thµnh nªn kÕt von, ®¸ ong), kho¸ng ho¸ nhanh dÉn tíi h¹ thÊp l−îng h÷u c¬, qu¸ tr×nh röa tr«i bÒ mÆt vµ theo chiÒu s©u lµm cho ®Êt chua, nghÌo dÇn chÊt dinh d−ìng, c¸c cation kiÒm vµ kiÒm thæ dÔ hoµ tan, di chuyÓn tíi møc kh«ng cßn ®ñ dÔ duy tr× mét sè ®Æc tÝnh ho¸ - lý cña mét lo¹i ®Êt cã ®é ph× nhiªu cao vµ cung cÊp cho c©y trång cã bé rÔ ¨n n«ng sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn b×nh th−êng (nh− tÝnh ®Öm, kh¶ n¨ng hÊp phô cña ®Êt). Ngoµi ra, c¸c qu¸ tr×nh bèc h¬i n−íc diÔn ra m¹nh trong mïa kh« g©y h¹n nghiªm träng ë c¸c vïng mµ ®Êt ®· chai cøng, tho¸i hãa, lµm cho c©y trång cã thÓ chÕt kh¸t tr−íc khi "chÕt ®ãi". Tho¸i ho¸ ®Êt vµ th¶m thùc vËt cßn g©y ra hµng lo¹t c¸c hËu qu¶ m«i tr−êng, l−îng dßng ch¶y nh− suy tho¸i l−îng dßng ch¶y c¸c l−u vùc lµm mùc n−íc ngÇm h¹ thÊp; l−îng dßng ch¶y mïa kiÖt gi¶m xuèng, dßng ch¶y mïa lò t¨ng lªn, g©y ra th¶m ho¹ lò quÐt vµ lôt léi, c¸c c«ng tr×nh kü thuËt nh− kªnh m−¬ng, ®−êng x¸, hå ®Ëp bÞ huû ho¹i nghiªm träng. C¸c ®ît rÐt m¹nh, s−¬ng muèi ph¸ ho¹i nÆng ë c¸c vïng cao, kh«ng khÝ kh« nãng ë c¸c vïng ®åi träc còng mét phÇn do ®Êt kh«ng cã mét l−îng tr÷ Èm thÝch hîp ®Ó ®iÒu hoµ c¸c biÕn ®æi cña m«i tr−êng.

Tho¸i ho¸ ®Êt ®−îc ®Þnh nghÜa lµ c¸c qu¸ tr×nh thay ®æi c¸c tÝnh chÊt ho¸ lý vµ sinh häc cña ®Êt dÉn ®Õn gi¶m kh¶ n¨ng cña ®Êt trong viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña m×nh.

- Cung cÊp chÊt dinh d−ìng vµ t¹o ra kh«ng gian sèng cho c©y trång, vËt nu«i vµ hÖ sinh th¸i.

- S¶n xuÊt ra l−¬ng thùc an toµn vµ giµu dinh d−ìng víi hiÖu qu¶ kinh tÕ cao, ®ång thêi ®¶m b¶o søc khoÎ vµ an toµn cho d©n c−.

- §iÒu hoµ vµ b¶o vÖ l−u vùc th«ng qua sù thÊm hót vµ ph©n bè l¹i n−íc m−a, dù tr÷ ®é Èm, h¹n chÕ sù biÕn ®éng cña nhiÖt ®é, h¹n chÕ « nhiÔm n−íc ngÇm vµ n−íc mÆt bëi c¸c s¶n phÈm röa tr«i.

75

Theo ®Æc ®iÓm biÕn ®æi c¸c tÝnh chÊt ®Êt mµ tho¸i ho¸ ®Êt ®−îc ph©n ra thµnh nhiÒu qu¸ tr×nh kh¸c nhau, trong ®ã ®èi víi ®Êt ®åi nói n−íc ta, c¸c qu¸ tr×nh sau ®©y lµ chñ ®¹o:

* Xãi mßn vµ röa tr«i

* Suy tho¸i ho¸ häc:

- MÊt chÊt dinh d−ìng kho¸ng vµ chÊt h÷u c¬

- Chua ®Êt

- T¨ng c−êng dinh d−ìng kho¸ng vµ chÊt h÷u c¬

- ¤ nhiÔm

* Suy tho¸i vËt lý:

- MÊt cÊu tróc

- ChÆt nÐn, ®ãng v¸ng

- Gi¶m tèc ®é thÊm n−íc vµ søc chøa Èm.

C¸c nguyªn nh©n lµm suy tho¸i ®Êt cã rÊt nhiÒu, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn t×nh tr¹ng mÊt rõng do chiÕn tranh vµ ph¸ rõng lÊy ®Êt canh t¸c n«ng nghiÖp, viÖc sö dông c¸c hÖ thèng canh t¸c kh«ng phï hîp trªn ®Êt dèc, vµ thiÕu mét chiÕn l−îc b¶o vÖ khai th¸c ®Êt mét c¸ch toµn diÖn. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµm suy tho¸i ®Êt lµ do ho¹t ®éng cña con ng−êi.

4.2 Xãi mßn

Xãi mßn vµ röa tr«i lµ qu¸ tr×nh suy tho¸i ®Êt quan träng vµ g©y nhiÒu ¶nh h−ëng m¹nh nhÊt ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ m«i tr−êng sinh th¸i vïng ®åi nói n−íc ta. Trong toµn bé 7 vïng kinh tÕ sinh th¸i trªn ®Êt liÒn cña toµn quèc th× cã tíi 4 vïng cã ®Êt cao dèc, ®−îc ph©n bè nh− sau (B¶ng 4.1)

B¶ng 4. 1. Ph©n bè ®Êt dèc vµ ®Êt tho¸i ho¸ do xãi mßn theo c¸c vïng kinh tÕ sinh th¸i.

Vïng kinh tÕ sinh th¸i Tû lÖ ®Êt dèc (%) Tæng diÖn tÝch (triÖu ha) Tû lÖ diÖn tÝch cã rõng (%) Tû lÖ ®Êt tho¸i ho¸ do xãi mßn (%)

1. MiÒn nói vµ Trung du B¾c Bé 9,8 95 9 80

2. Khu IV cò 5,2 80 12 70

3. Duyªn h¶i miÒn Trung 4,4 70 13 65

4. T©y Nguyªn 5,2 90 23 60

(Nguån: Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm)

HiÖn tr¹ng ®Êt dèc sö dông trong n«ng l©m nghiÖp cã 14 triÖu ha, ph©n bè trªn c¸c ®é dèc kh¸c nhau ®−îc thÓ hiÖn d−íi ®©y:

76

DiÖn tÝch (triÖu ha)

2,7

5,5

3,7

§é dèc 30 - 100 100 - 150 150 - 250 Trªn 250 2,5

Trong diÖn tÝch nµy, ®Êt bÞ tho¸i ho¸ nghiªm träng bao gåm ®Êt rÊt dèc vµ ®Êt trèng träc kh«ng sö dông ®−îc chiÕm 5,5 triÖu ha; ®Êt tho¸i ho¸ trung b×nh chiÕm 4,6 triÖu ha vµ ®Êt tho¸i ho¸ nhÑ chiÕm 4,6 triÖu ha. PhÇn lín ®Êt tho¸i ho¸ tËp trung ë phÇn phÝa B¾c cña ®Êt n−íc (vïng sinh th¸i néng nghiÖp MiÒn nói vµ Trung B¾c Bé). C¸c nhµ thæ nh−ìng ®· tÝnh ®−îc r»ng trong c¸c ®iÒu kiÖn lý t−ëng cña vïng nhiÖt ®íi Èm còng ph¶i mÊt Ýt nhÊt 100 n¨m hoÆc l©u h¬n n÷a míi h×nh thµnh ®−îc 1 cm ®Êt do phong ho¸ tõ ®¸ mÑ. ThÕ nh−ng, chØ sau mét mïa m−a, ®Êt canh t¸c cã thÓ bÞ bãc ®i mét líp ®Êt dµy h¬n thÕ. Trªn thùc nghiÖm nhiÒu n¨m ë T©y B¾c. §«ng B¾c, NghÖ An. T©y Nguyªn... trªn 1 ha ®Êt canh t¸c kh«ng ®óng kü thuËt ®Êt bÞ bãc mßn 0,5 - 1cm vµ l−îng ®Êt mÊt lªn tíi trªn 100 tÊn/ha/n¨m.

Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, l−îng ®Êt mÊt lín nhÊt ghi nhËn ®−îc ë khu vùc ®Êt dèc ®−îc khai hoang b»ng m¸y mãc lªn tíi trªn 200 tÊn/ha/n¨m. L−îng ®Êt mÊt trªn ®Êt trèng còng cao (trªn 100 tÊn/ha/n¨m). Víi ®é che phñ kÐm, c¸c viÖc canh t¸c ®éc canh c¸c c©y hµng n¨m nh− lóa c¹n, s¾n dÉn ®Õn l−îng ®Êt mÊt ®¸ng kÓ tõ 70-80 tÊn/ha/n¨m. NÕu canh t¸c kÕt hîp c©y hµng n¨m vµ c©y l©u n¨m th× l−îng ®Êt mÊt gi¶m xuèng cßn 30-50 tÊn /ha/n¨m. §Æc biÖt lµ trªn c¸c v−ên chÌ cã canh t¸c theo ®−êng b×nh ®é vµ ¸p dông biÖn ph¸p m−¬ng chèng xãi mßn cã l−îng ®Êt mÊt nhá nhÊt (10 - 15 tÊn/ha/n¨m). C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy r»ng l−îng chÊt dinh d−ìng bÞ mÊt ®i do xãi mßn trªn ®Êt dèc lµ kho¶ng 1 tÊn mïn, 50 kg P2O5, 50 kg K2O vµ mét l−îng ®¸ng kÓ c¸c nguyªn tè vi l−îng.

Theo c¸c nghiªn cøu cña NguyÔn Quang Mü th× vïng miÒn nói n−íc ta cã nh÷ng yÕu tè thóc ®Èy qu¸ tr×nh xãi mßn nh−: l−îng m−a lín th−êng tËp trung ë nh÷ng khu vùc nói cao ch¾n giã, ®é dèc ®Þa h×nh lín vµ møc ®é chia c¾t cao. C¸c thÝ nghiÖm bè trÝ cho thÊy r»ng ë ViÖt Nam qu¸ tr×nh xãi mßn ®Êt b¾t ®Çu ph¸t triÓn ë ®é dèc trªn 30. NÕu ®é dèc t¨ng 2 lÇn th× c−êng ®é xãi mßn t¨ng h¬n 4 lÇn, trong khi t¨ng chiÒu dµi s−ên 2 lÇn th× xãi mßn t¨ng 2-7,5 lÇn. Líp phñ thùc vËt rÊt cã ý nghÜa trong viÖc chèng xãi mßn; trong khi rõng rËm nhiÖt ®íi triÖt tiªu gÇn nh− hoµn toµn t¸c h¹i cña xãi mßn (møc xãi mßn d−íi 5 tÊn/ha/n¨m) th× c¸c c©y hµng n¨m g©y xãi mßn ë mét l−îng gÊp 100 - 200 lÇn. C¸c lo¹i c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m vµ rõng trång tuy cã t¸c dông chèng xãi mßn tèt còng cã l−îng xãi mßn gÊp 10-20 lÇn so víi rõng tù nhiªn. B»ng viÖc tÝnh to¸n kh¶ n¨ng xãi mßn ®Êt th«ng qua c¸c yÕu tè nh− xung l−îng xãi' mßn do m−a, ph©n bè ®é dèc vµ chia c¾t cña ®Þa h×nh, ph©n bè c¸c nhãm ®Êt, líp phñ thùc vËt vµ canh t¸c, NguyÔn Quang Mü ®· ®−a ra s¬ ®å ph©n vïng xãi mßn trong toµn quèc, trong ®ã c¸c vïng miÒn nói n−íc ta ®Òu cã l−îng xãi mßn cao, dao ®éng tõ 100 - 500 tÊn/ha/n¨m (B¶ng 4.2).

77

B¶ng 4.2. Ph©n vïng nguy c¬ g©y xãi mßn ë trung du miÒn nói ViÖt Nam

Vïng §Æc ®iÓm tù nhiªn vµ canh t¸c L−îng ®Êt mÊt (tÊn/ha/n¨m)

50 - 100 1. Trung du, nói thÊp

L−îng m−a n¨m: 1500-2000mm, ®é dèc: 30-150, mËt ®é chia c¾t ngang: 0,5 - 1,0 km/km2, c©y trång chñ yÕu: c©y l−¬ng thùc, c«ng nghiÖp vµ c©y ¨n qu¶, ®é che phñ: 20-40%

100 - 200

2. Vïng nói phÝa B¾c, vïng §«ng B¾c, gi÷a vïng T©y B¾c, phÝa B¾c d·y Tr−êng S¬n, phÝa B¾c, §«ng B¾c vµ §«ng T©y Nguyªn L−îng m−a n¨m: 2000-2400mm, ®é dèc: 15 - 250, mËt ®é chia c¾t ngang: 1 -1,5 km/km2, chia c¾t s©u:700-1500m, c©y trång vµ thùc vËt: c©y l©u n¨m vµ rõng tù nhiªn, ®é che phñ: 20-40%

200 - 300

3. Vïng nói T©y B¾c, mét phÇn B¾c T©y Nguyªn, vïng §¨k L¨k vµ L©m §ång

L−îng m−a n¨m: 2400-2800mm, ®é dèc: 20 - 400, mËt ®é chia c¾t ngang: 1,5 km/km2, chia c¾t s©u: 1500- 2000m; c©y trång vµ thùc vËt: c©y l©u n¨m, rõng tù nhiªn, ®Êt trèng ®åi träc, ®é che phñ: 20-40% ë phÝa B¾c vµ 40- 60% ë phÝa Nam.

300 - 500

4. PhÇn phÝa B¾c vµ gi÷a cña d·y Tr−êng S¬n, Mãng C¸i §«ng T©y Nguyªn, §«ng B¾c Nam Bé L−îng m−a n¨m: 2400-2800mm, ®é dèc: 40 - 450, mËt ®é chia c¾t ngang: 1,5 - 2,0 km/km2, chia c¾t s©u: 1500- 2000m, hÇu nh− kh«ng cßn rõng, ®é che phñ: 1-20%

> 500

5. C¸c ®Þa ph−¬ng cã l−îng m−a rÊt lín (B¾c Quang, phÝa t©y HuÕ, Bat¬ vµ Trµ My) L−îng m−a n¨m: 3200-4500mm, ®é dèc trªn 250 mËt ®é chia c¾t ngang trªn 2km/km2, chia c¾t s©u trªn 2000m

(Nguån: NguyÔn Quang Mü, xãi mßn vµ biÖn ph¸p phßng chèng trªn l·nh thæ ViÖt Nam, 1990).

Ngoµi viÖc lµm mÊt ®Êt vµ gi¶m kh¶ n¨ng canh t¸c n«ng nghiÖp, xãi mßn vµ dßng ch¶y mÆt cßn g©y ra nhiÒu t¸c h¹i kh¸c nh−:

S¹t ®Êt, tr−ît lë ®Êt

S¹t ®Êt, tr−ît lë ®Êt kh«ng chØ lµm lÊp ®Êt ®ang s¶n xuÊt mµ cßn lµm cho viÖc ®Þnh h×nh mét sè khu s¶n xuÊt ë miÒn ®åi nói trë nªn thiÕu æn ®Þnh. §· quan s¸t ®−îc hµng lo¹t vô s¹t ®Êt c¸t ë M−êng Kh−¬ng, B¾c Hµ, V¨n Bµn (Lµo Cai). Hµng lo¹t cung tr−ît dµi 1,5 - 3,5 km hoÆc nhá h¬n, víi biªn ®é tr−ît 1,5 - 3,0 m lµm sËp lë hµng lo¹t ruéng bËc thang, lÊp nhiÒu ruéng lóa trªn ®Êt dèc tô ë Lµo Cai, Lai Ch©u.

Nh÷ng n¬i cã ®é dèc cao, tÇng ®Êt kh«ng dµy, s©u trªn 1 m ®· gÆp nh÷ng tÇng ®¸ vôn, ®Êt máng vµ rêi r¹c, khi m−a lín n−íc ngÊm tíi líp ®¸ vôn, ®Êt kh«ng b¸m ®−îc vµo líp ®¸ vôn

78

phÝa d−íi bÞ bong ra, ®ïn xuèng phÝa d−íi theo träng lùc. ë M−êng TÌ (Lai Ch©u), Yªn Ch©u (S¬n La) vµ Tr¹m TÊu (Hoµng Liªn S¬n) c¸c trËn m−a rµo ®Çu vô ®· lµm tr−ît c¶ tÇng ®Êt mÆt lÉn c©y lóa, c©y ng« non xuèng ch©n dèc. ChØ cÇn mét trËn m−a 30, 40mm víi c−êng ®é lín h¬n 0,15mm/phót ®· cã thÓ lµm s¹t lë hµng chôc ha n−¬ng lóa, n−¬ng ng« cã ®é dèc cao vµ s−ên dèc xuèng d−íi ch©n dèc.

S¹t lë cßn lµm h− h¹i ®−êng giao th«ng, c«ng tr×nh x©y dùng vµ cã nh÷ng vô ®· vïi lÊp c¶ b¶n lµng, c¶ nh÷ng ®o¹n s«ng suèi. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë vïng T©y B¾c sè vô s¹t lë c¸c s−ên dèc ngµy cµng t¨ng: nÕu nh÷ng n¨m 1960 hµng n¨m cã 5 - 6 vô th× nh÷ng n¨m 1980 cã tíi vµi chôc vô, n¨m 1989 riªng huyÖn Phong Thæ cã tíi 13 vô, huyÖn M−êng Lay cã 8 vô.

Lò bïn, ®¸, lò èng, lò quÐt

XÈy ra nhiÒu lÇn trong lÞch sö, tÇn suÊt ngµy cµng lín ë Lao Cai, S¬n La §¨k L¨k... §· quan s¸t thÊy lò bïn ®¸ cùc lín ë T¶ Giang Ph×n, ë NËm Than (Lao Cai), Lai Ch©u... vµo c¸c n¨m trong kho¶ng 1985 - 1994 vµ nh÷ng n¨m gÇn ®©y, g©y thiÖt h¹i vÒ ng−êi vµ cña. §¸ bïn, cuéi, sái lÊp ®Çy c¸c ruéng lóa trªn b×nh diÖn 1 - 2 km2.

Nh− vËy, c¸c vïng nói vµ vïng cao ë n−íc ta lµ c¸c vïng cã c−êng ®é xãi mßn cao vµ tÇm quan träng cña viÖc b¶o vÖ ®Êt kh«ng chØ nh»m chèng tho¸i ho¸ ®Êt vµ gi¶m n¨ng suÊt c©y trång, mµ ®Æc biÖt lµ trong viÖc b¶o vÖ ®Çu nguån vµ chèng c¸c th¶m ho¹ sinh th¸i cho c¸c l−u vùc, ë c¸c vïng cao vµ miÒn nói, hÖ thèng canh t¸c thÝch hîp ph¶i lµ hÖ thèng c©y l©u n¨m hoÆc c©y l©m nghiÖp, c¸c h×nh thøc canh t¸c c©y hµng n¨m ph¶i tiÕn hµnh theo ph−¬ng thøc n«ng l©m kÕt hîp vµ ph¶i cã c¸c c«ng tr×nh chèng xãi mßn.

Tõ 1989 "M¹ng l−íi Qu¶n lý ®Êt dèc ch©u ¸ ®Ó s¶n xuÊt n«ng nghiÖp bÒn v÷ng" ®−îc thµnh lËp. Trong khu«n khæ hîp t¸c gi÷a Tæ chøc Quèc tÕ Nghiªn cøu Qu¶n lý §Êt (IBSRAM - nay lµ IWMI) vµ ViÖn Thæ nh−ìng N«ng ho¸ chóng t«i ®· chñ tr× hµng lo¹t nghiªn cøu vÒ chèng xãi mßn, canh t¸c bÒn v÷ng t¹i Hµ Giang, Phó Thä, Hoµ B×nh, Hµ T©y, NghÖ An vµ §¾c L¾c.

KÕt qu¶ kh¸i qu¸t nh− sau:

1. BiÖn ph¸p sinh häc lu«n t¹o líp phñ c©y trång cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh trong viÖc gi¶m l−îng n−íc bÞ tr«i vµ l−îng ®Êt bÞ xãi mßn. Tæ hîp c¬ cÊu c©y trång theo n«ng l©m kÕt hîp cho hiÖu qu¶ chèng xãi mßn tèt.

2. T¹o hµng rµo c©y xanh theo ®−êng ®ång møc cã thÓ gi¶m tèc ®é dßng ch¶y nªn gi¶m ®−îc l−îng ®Êt tr«i 50 - 60% so víi ®èi chøng. N¨ng suÊt c©y trång t¨ng 15 - 25%, mÆc dï hµng rµo c©y xanh hä ®Ëu chiÕm kho¶ng 10% diÖn tÝch. BiÖn ph¸p nµy ®−îc ng−êi n«ng d©n chÊp nhËn.

3. BiÖn ph¸p sinh häc nÕu ®−îc phèi hîp víi biÖn ph¸p c«ng tr×nh ®¬n gi¶n nh− t¹o m−¬ng bê ®ång møc, trång c©y theo hµng, r·nh, luèng ®ång møc cã t¸c dông gi¶m xãi mßn.

4. ViÖc tr¶ l¹i chÊt h÷u c¬ th«ng qua chÊt xanh c¾t tØa tõ hµng rµo c©y xanh vµ tõ phô phÈm c©y trång cã t¸c dông lín v× cã thÓ lµm nguyªn liÖu phñ ®Êt, t¨ng c−êng h÷u c¬ cho ®Êt, c¶i thiÖn ®é ph× nhiªu, chèng xãi mßn.

5. Bãn ph©n ho¸ häc kÕt hîp víi ph©n h÷u c¬ cho hÖ thèng c¬ cÊu c©y trång cã thÓ gi¶m dßng ch¶y vµ xãi mßn ®Êt. Trong canh t¸c bÒn v÷ng kh«ng lo¹i ph©n nµo riªng biÖt, ho¸ häc hay h÷u c¬, cã thÓ hoµn toµn thay thÕ cho nhau ®−îc.

Tuy nhiªn, c¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn th−êng ph¶i kÕt hîp víi nhau mét c¸ch hîp lý tuú theo ®Þa h×nh, ®iÒu kiÖn nhiÖt Èm, tËp qu¸n canh t¸c còng nh− møc ®é ®Çu t− cña n«ng d©n. C¸c biÖn ph¸p sinh häc th−êng cã hiÖu qu¶ cao vµ chiÕm Ýt ®Êt dµnh cho s¶n xuÊt, thu ®−îc

79

nhiÒu s¶n phÈm phô, nh−ng trong ®iÒu kiÖn ®Êt dèc, dßng ch¶y tËp trung th× tr−íc tiªn ph¶i cã c¸c c«ng tr×nh c¾t dßng ch¶y, dù tr÷ n−íc cho c©y trång míi cã thÓ tiÕn hµnh tiÕp tôc c¸c ho¹t ®éng trång c©y hoÆc ®Ó rõng tù phôc håi ®−îc.

§Êt ®Ó cá mäc th−êng cã t¸c dông rÊt tèt chèng xãi mßn vµ tèc ®é håi phôc cña cá còng nhanh h¬n tèc ®é håi phôc cña c©y l©u n¨m th©n gç rÊt nhiÒu. Nh−ng ®Ó cho cá mäc th× ®Êt còng ph¶i ®ñ Èm vµ kh«ng cã dßng ch¶y mÆt qu¸ lín, mÆt ®Êt kh«ng cã c¸c líp v¸ng cøng r¾n. C¸c h×nh thøc canh t¸c c©y l−¬ng thùc hµng n¨m trªn ®Êt dèc tuy kh«ng hîp lý nh−ng l¹i lµ ®iÒu kiÖn sèng cßn cña d©n ®Þa ph−¬ng nªn còng kh«ng thÓ xo¸ bá ®−îc mµ ph¶i c¶i tiÕn b»ng c¸ch trång theo ®−êng b×nh ®é, cã gia cè b»ng c¸c c«ng tr×nh m−¬ng bê, r·nh chèng xãi, xÕp c©y hoÆc ®¸ thµnh c¸c b¨ng chèng dßng ch¶y, dïng th©n l¸ c©y hoÆc r¸c lµm vËt liÖu tñ gèc. C¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn tæng hîp bao giê còng cã t¸c dông tèt h¬n c¸c biÖn ph¸p ®¬n tÝnh.

B¶ng 4.3. ¶nh h−ëng ®é dèc tíi xãi mßn ®Êt

Lo¹i ®Êt C©y trång T¸c gi¶ §é dèc (0) Xãi mßn (tÊn/ha/n¨m) Thêi gian vµ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu

T©y Nguyªn Ba Zan ChÌ 1 n¨m 3 96 NguyÔn Quang Mü (1978-1982) 8 211

15 605

Kh¶i Xu©n Phï sa cæ ChÌ l©u n¨m 3 4

(1980-1987) 5 12

22 167

15 S¾n 3

47 5

57 8

147 22

T©y B¾c §ç H−ng Thµnh 15 Rõng th−a 4 §Êt feralit ®á vµng (1981-1986) 47 8

124 16

147 30

S«ng C¸i 37 10

(1968-1988) 85 15

146 25 Bïi Ng©n vµ NguyÔn Duy Mç 37 H÷u Lòng 12

158 (1975-1980) 22

184 31

229 41

(Nguån): NguyÔn Quang Mü, Xãi mßn vµ biÖn ph¸p phßng chèng trªn l·nh thæ ViÖt Nam, 1990)

NhËn xÐt: §é dèc t¨ng 2 lÇn xãi mßn t¨ng 2-3 lÇn.

80

B¶ng 4.4: ¶nh h−ëng cña lo¹i ®Êt xãi mßn ®Êt

Lo¹i ®Êt C©y trång §é dèc (0) Xãi mßn (tÊn/ha/n¨m) Thêi gian vµ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu

Bazan Cµ phª 2 tuæi 22 144 §øc LËp

Phï sa cæ Cµ phª 2 tuæi 22 122 §¾c T«

Bazan Cµ phª 1 tuæi 22 183 §øc LËp

Phï sa cæ ChÌ 1 tuæi 22 188 §¾c T«

Phï sa cæ S¾n 22 118 Yazunpa

Bazan S¾n 22 151 Ch− Pah

§¸ voi S¾n 22 288 B¾c S¬n

Ferralit ®á vµng S¾n 22 210 S¬n La

C©y c«ng nghiÖp l©u n¨m nh− cµ phª cã t¸c dông b¶o vÖ ®Êt tèt. Th¶m cá còng cã t¸c dông chèng xãi mßn ®Êt do kh«ng bÞ cµy xíi. C¸c c©y trång c¹n ng¾n ngµy g©y ra l−îng xãi mßn ®Êt lín, nhÊt lµ l¹c vµ lóa c¹n. Trong nhãm c©y ng¾n ngµy cã khoai lang b¶o vÖ ®Êt tèt do cã ®é che phñ cao, th©n l¸ l¹i che phñ cao, th©n l¸ l¹i che s¸t mÆt ®Êt nªn h¹n chÕ ®Õn tèi ®a søc va ®Ëp cña h¹t m−a, trong khi s¾n cã ®é che phñ kÐm h¬n vµ t¸n l¸ l¹i cao nªn g©y xãi mßn cao h¬n h¼n.

81

B¶ng 4.5: L−îng ®Êt mÊt vµ n¨ng suÊt c©y trång trªn c¸c ph−¬ng thøc canh t¸c

Ph−¬ng thøc canh t¸c §é dèc vµ l−îng m−a Xãi mßn (tÊn/ha/n¨m) N¨ng suÊt (t¹/ha)

Ng« - nguyªn dèc 7 - 80 142,8 18,0

Ng« - bËc thang hoµn chØnh 1056,8mm 0,0 16,0

Ng« - m−¬ng bê 56,0 19,0

Lóa - nguyªn dèc 260 149,5 4,3

Lóa - m−¬ng bê 61,5 8,9

Lóa - xu«i dèc 120 144,0

Lóa - xu«i dèc 260 361,5

Lóa - ®ång møc 200 230,0

120 90,0

Lóa - b¨ng ch¾n 120 31,5

Ng« xen ®Ëu nho nhe 26,30 29,2 32,1

Ng« thuÇn 86,4 24,2

Døa thuÇn 6-80 133,6 112,0

Døa xen cá Stylo 914,3mm 61,6 137,0

Døa xen cèt khÝ 81,6 125,0

81,9

73 S¾n 232 70 - 80

107 S¾n - b¨ng phÊn xanh 146

78 S¾n - xen hång ®¸o 135

106 S¾n - m−¬ng bê 99

80 S¾n - luèng 133

184 S¾n - tñ 10 tÊn cá kh« 70 - 80

S¾n - kh«ng tñ 296

S¾n - tñ 20 tÊn cá kh« 64

S¾n - xen l¹c 112 140 70 - 80

S¾n - xen ®Ëu xanh 167 147

(Nguån: L−¬ng §øc Loan, X©y dùng vµ ¸p dông hÖ thèng c¸c biÖn ph¸p phôc håi vµ n©ng cao ®é mµu mì ®Êt ®á vµng trªn ®Êt bazan bÞ tho¸i ho¸, ®Êt bÞ xãi mßn, 1992).

82

4.3. Röa tr«i

Kh¸c víi xãi mßn, röa tr«i cã mÆt ë hÇu kh¾p mäi n¬i trªn ®Êt n−íc ta, kÓ c¶ ë c¸c vïng ®Êt b»ng. Röa tr«i x¶y ra m¹nh mÏ ë n−íc ta lµ do ®Æc ®iÓm cña khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa cã l−îng m−a lín. Röa tr«i lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp g©y ra mét lo¹t c¸c qu¸ tr×nh bÊt lîi nh−:

- Suy gi¶m chÊt dinh d−ìng kho¸ng nh− N,P,K, Ca, Mg.

- T¨ng ®é chua vµ kh¶ n¨ng cè ®Þnh l©n ë tÇng mÆt.

- T¹o ra c¸c lo¹i ®Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ nghÌo dinh d−ìng, cã kh¶ n¨ng hÊp thô trao ®æi kÐm ë tÇng mÆt, ®ång thêi chÆt bÝ, kÕt von, kh¶ n¨ng thÊm n−íc kÐm ë tÇng d−íi.

§Êt chua, ®Êt b¹c mµu lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh röa tr«i kÐo dµi, tuy nhiªn ë c¸c vïng cao cã ®é dèc lín, qu¸ tr×nh röa tr«i ®Êt th−êng thÓ hiÖn Ýt râ rµng h¬n vµ cã hËu qu¶ kÐm nghiªm träng h¬n so víi qu¸ tr×nh xãi mßn.

C¸c vïng mµ röa tr«i thÓ hiÖn m¹nh h¬n vµ lµ nguyªn nh©n g©y tho¸i ho¸ ®Êt chñ yÕu n»m trªn c¸c vïng thÒm (vïng ®ång b»ng bãc mßn ch©n nói, vïng ®ång b»ng tÝch tô, bµo mßn, vïng thÒm phï sa cæ), tËp trung ë Trung du B¾c Bé, T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé vµ r¶i r¸c ë Duyªn h¶i Trung vµ Nam Trung Bé.

Röa tr«i chÊt dinh d−ìng

Qu¸ tr×nh röa tr«i chÊt dinh d−ìng khái tÇng mÆt xuèng chiÒu s©u cña phÉu diÖn cã thÓ nghiªn cøu b»ng ph−¬ng ph¸p Lysimeter. KÕt qu¶ cho thÊy n−íc vµ c¸c phÇn tö r¾n röa tr«i xuèng Lysimeter chøa chñ yÕu chÊt h÷u c¬ (mïn, c¸c hîp chÊt s¾t vµ nh«m), N, P, K, Ca vµ Mg. B»ng viÖc ph©n tÝch thµnh phÇn Ca, Mg trong c¸c tÇng ®Êt còng cã thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc møc ®é röa tr«i cña ®Êt. C¸c ®Êt bÞ röa tr«i m¹nh th−êng cã hµm l−îng Ca, Mg thÊp, t¨ng theo chiÒu s©u ph©n diÖn, ®é b·o hoµ baz¬ thÊp.

Röa tr«i c¸c hîp chÊt mïn

Ngoµi c¸c chÊt dinh d−ìng bÞ röa tr«i khái tÇng mÆt, c¸c h¹t sÐt còng bÞ dÞch chuyÓn xuèng tÇng s©u cña ph©n diÖn. Qu¸ tr×nh nµy t¹o ra mét tÇng mÆt cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, cã ®é mµu mì thÊp, kh¶ n¨ng hÊp thu trao ®æi kÐm. Ngoµi ra, c¸c h¹t mÞn trong khi dÞch chuyÓn xuèng phÝa d−íi sÏ lÊp ®Çy c¸c khe vµ lç hæng trong ®Êt l¹o nªn mét tÇng chÆt, bÝ, kh«ng tho¸t n−íc.

B¶ng 4.6. Mét sè chØ tiªu ho¸ häc ®Êt ®á ba zan bÞ tho¸i hãa do röa tr«i

Ph−¬ng thøc sö dông C % P2O3 % Ca++ + Mg++ (me/100g ®Êt) Dung tÝch hÊp thu (me/100g ®Êt)

Míi khai hoang 4,1 0,27 15,5 28,0

Cµ phª (18 tuæi) 3,9 0,21 15,6 26,4

Lóa n−¬ng sau 4 n¨m 2,2 0,13 9,3 18,2

1,2 0,1 3,4 14,0 Lóa n−¬ng 3 n¨m vµ sau 4 n¨m

83

B¶ng 4.7: Röa tr«i c¸c cation kiÒm, kiÒm thæ, NH4+ theo chiÒu s©u ph©n diÖn

TÇng ®Êt (cm) Lo¹i ®Êt

0-20 20-40 60-80 90-100

§á vµng trªn ®¸ phiÕn 5,0 7,4 10,7 14,8

§á vµng trªn ®¸ gnai 6,5 8,4 11,6 15,8

§á vµng trªn bazan 5,1 6,3 9,7 12,5

§á vµng trªn poocphia 5,1 7,3 10,4 13,9

§á vµng trªn ®¸ v«i 6,0 8,5 11,5 14,2

§á vµng trªn granit 7,3 9,6 11,8 13,9

4.4 Gi¶m kh¶ n¨ng trao ®æi hÊp phô vµ ®é no baz¬

§Êt ®åi nói sau khi khai hoang trång c©y ng¾n ngµy quan tr¾c thÊy xu thÕ chung lµ ®Êt bÞ gi¶m kh¶ n¨ng hÊp thu trao ®æi (B¶ng 4.8)

VÒ chÊt l−îng cña dung tÝch hÊp thu cã thÓ thÊy sù thay ®æi râ nhÊt lµ gi¶m tû lÖ c¸c kim lo¹i kiÒm trong thµnh phÇn CEC ®ång thêi víi sù t¨ng t−¬ng ®èi cña Al+++ vµ H+. C¸c kho¸ng sÐt trong ®Êt ®· nghÌo l¹i cÊu t¹o chñ yÕu bëi c¸c kho¸ng cã dung tÝch trao ®æi thÊp, ho¹t ®éng bÒ mÆt kÐm (kho¸ng CaolinÝt, GibxÝt). Do vËy kh¶ n¨ng trao ®æi phô thuéc m¹nh vµo thµnh phÇn h÷u c¬ mµ nguån nµy l¹i chÞu sù ¶nh h−ëng m¹nh cña canh t¸c (B¶ng 4.9).

84

B¶ng 4.8: Dung tÝch hÊp thu d−íi ¶nh h−ëng cña canh t¸c

§Êt vµ sö dông ®Êt Dung tÝch hÊp thu (me/100g ®Êt) Tû lÖ Ca trong dung tÝch hÊp thu

§Êt ®á ®¸ v«i

22,5 41 - D−íi rõng

18,6 28 - Sau 2 vô lóa n−¬ng

16,5 25 - Bá hãa sau 2 chu kú lóa

15,2 16 - Sau 18 n¨m trång s¾n

25,7 56 - Sau 20 n¨m lóa n−íc

§Êt ®á vµng phiÕn th¹ch

20,6 35 - D−íi rõng

16,3 23 - Sau 2 chu kú lóa n−¬ng

10,4 23 - Sau 15 n¨m trång s¾n

18,9 46 - V−ên qu¶ hçn hîp

24,1 48 - Sau 16 n¨m lóa n−íc

(Nguån: NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn 1999)

B¶ng 4.9: §ãng gãp cña chÊt hòu c¬ vµ kho¸ng trong dung tÝch hÊp thu

§Êt vµ sö dông ®Êt Tû lÖ hîp thµnh (%) Dung tÝch hÊp thu me/100g ®Êt Do h÷u c¬ Do kho¸ng

§Êt ®á vµng phiÕn th¹ch

Bá hãa 9,6 27 73

Sau 3 n¨m xen tñ cèt khÝ 13,5 35 65

Sau 2 n¨m keo tai t−îng 12,2 31 69

§Êt n©u ®á ba zan

Tho¸i ho¸ 19,7 20 80

Sau 3 n¨m xen tñ muång 24,1 23 77

V−ên cµ phª th©m canh 25,5 26 74

(Nguån: NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, 1993).

85

4.5. T¨ng ®é chua

§Êt bÞ röa tr«i c¸c chÊt kiÒm vµ kiÒm thæ trë nªn chua ë tÇng mÆt. ë tÇng d−íi, n¬i cã hµm l−îng Ca, Mg cao h¬n ®é chua ®−îc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ.

Ngoµi ra cßn cã t¸c ®éng cña c©y trång vµ vi sinh vËt thu hót mét c¸ch chän läc c¸c nguyªn tè vµ c¸c gèc kh¶ n¨ng lµm t¨ng pH ®Êt, tiÕt ra c¸c axit h÷u c¬, céng víi viÖc sö dông ph©n bãn lµm cho ®Êt canh t¸c ngµy cµng chua vµ gi¶m c¸c tÝnh n¨ng cña m×nh. Cïng víi ®é chua t¨ng lµ viÖc gi¶i phãng c¸c chÊt s¾t, nh«m d−íi d¹ng di ®éng g©y ®éc cho c©y trång vµ sù cè ®Þnh l©n d−íi c¸c d¹ng khã tiªu lµm gi¶m ho¹t ®éng cña c¸c vi sinh vËt cã Ých (nh− c¸c nhãm vi khuÈn cè ®Þnh ®¹m vµ ph©n gi¶i l©n, c¸c lo¹i t¶o lam, giun vµ c¸c ®éng vËt ®Êt...), t¨ng c−êng c¸c nhãm vi sinh vËt cã h¹i cho c©y trång (nh− nÊm bÖnh, c¸c nhãm x¹ khuÈn...).

PhÇn lín ®Êt ë n−íc ta, kÓ c¶ ë vïng nói vµ vïng ®ång b»ng ®Òu chua, pH th−êng dao ®éng trong kho¶ng 3,5 - 5,0 víi gi¸ trÞ hay gÆp nhÊt lµ 4 - 4,5 vµ cã tû lÖ nghÞch víi hµm l−îng nh«m di ®éng. Sau 3-4 n¨m canh t¸c c©y trång c¹n ng¾n ngµy, pH gi¶m trung b×nh 0,5. Bãn v«i mét c¸ch thÝch hîp cã thÓ t¨ng n¨ng suÊt lªn 20-30% nh−ng bãn v«i chØ lµm t¨ng pH mét c¸ch t¹m thêi vµ trong mét thêi gian ng¾n pH l¹i gi¶m xuèng nh− cò. §Êt chua cã pH d−íi 5 ë tÇng B chiÕm 2.3 triÖu ha hay 70% tæng diÖn tÝch toµn quèc.

Trong ®Êt hiÖn ®ang s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®Êt chua chiÕm 6 triÖu ha hay 84% tæng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp.

§Êt chua h×nh thµnh ë nh÷ng vïng cã l−îng m−a trªn 1000mm (toµn bé l·nh thæ ViÖt Nam trõ vïng b¸n kh« h¹n Phan Rang) ë trªn mäi lo¹i ®¸ mÑ. Tû lÖ ®Êt chua so víi tæng diÖn tÝch ®Êt cña c¸c vïng kinh tÕ sinh th¸i ®−îc thÓ hiÖn nh− sau:

Vïng nói vµ Trung du B¾c Bé: 84%

Duyªn h¶i Trung Bé: 78%

T©y Nguyªn: 100%

§«ng Nam Bé: 88%

4.6. T¨ng c−êng hµm l−îng s¾t nh«m di ®éng vµ kh¶ n¨ng cè ®Þnh l©n

C¸c vïng ®Êt ®åi chua gi¶i phãng ra mét hµm l−îng s¾t vµ nh«m di ®éng lín. C¸c chÊt nµy cã n¨ng lùc gi÷ chÆt l©n th«ng qua nhãm hy®r«xil. NhÊt lµ khi chÊt h÷u c¬ bÞ mÊt, kh¶ n¨ng gi÷ chÆt l©n t¨ng vät tõ vµi tr¨m tíi 1000 ppm hoÆc h¬n. Khi chÊt h÷u c¬ bÞ mÊt ®i 1% th× kh¶ n¨ng gi÷ chÆt l©n t¨ng lªn kho¶ng 50mg/100g ®Êt (NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, 1991). Sau khi khai hoang cµng l©u cµng nhiÒu phèt ph¸t s¾t nh«m tõ d¹ng ho¹t ®éng chuyÓn sang kh«ng ho¹t ®éng vµ d¹ng bÞ cè kÕt hoµn toµn (NguyÔn Tö Siªm, L−¬ng §øc Loan, 1987). Trong ®Êt ®åi tho¸i ho¸ d¹ng Al-P vµ Fe-P cã thÓ ®¹t trªn 55% l©n tæng sè. L©n h÷u c¬ còng bÞ gi¶m ®i tõ 20% xuèng 10 - 15%. Sù chuyÓn ho¸ nµy lµm cho hÇu hÕt ®Êt ®åi trë nªn nghÌo l©n dÔ tiªu, nhiÒu tr−êng hîp ®Õn møc vÖt hoÆc hoµn toµn kh«ng ph¸t hiÖn ®−îc, trong khi møc ®é tèi thiÓu cÇn cho phÇn lín c©y trång trªn ®Êt ®åi ph¶i trªn 10 mg P2O5/100g ®Êt (NguyÔn Tö Siªm, L−¬ng §øc Loan, 1987). §iÒu tra 7500 l« trång cµ phª trªn ®Êt bazan cho thÊy sè l« cã hµm l−îng l©n dÔ tiªu d−íi 10mg P2O5 /100g ®Êt chiÕm tíi 89%, trong ®ã cã tíi 61% sè l« cã l©n dÔ tiªu d−íi 5mg P2O5/100g ®Êt. ChÊt h÷u c¬ gi÷ mét vai trß hÕt søc quan träng trong viÖc gi¶m kh¶ n¨ng cè ®Þnh l©n. §iÒu nµy cho thÊy cÇn ph¶i bæ sung liªn tôc ngu«n h÷u c¬ cho ®Êt. Ngay c¶ mét sè ®Êt giµu chÊt h÷u c¬ nh− ®Êt bazan th× dÞch chiÕt cña c¸c c©y ph©n xanh vÉn thÓ hiÖn m¹nh hiÖu øng c¶n cè ®Þnh l©n vµ ph©n chuång vÉn cã hiÖu lùc cao. T−¬ng quan mïn vµ l©n dÔ tiªu lu«n ph¸t hiÖn ®−îc trªn c¸c ®Êt feralit vïng ®åi.

86

4.7. Suy gi¶m cÊu tróc

Mét trong c¸c biÓu hiÖn tho¸i ho¸ vËt lý ®Êt lµ ®Êt bÞ ph¸ vì cÊu tróc. Nguyªn nh©n chÝnh cña qu¸ tr×nh nµy lµ viÖc l¹m dông c¬ giíi trong khai hoang vµ canh t¸c kh«ng b¶o vÖ ®Êt.

§Êt ®åi nói hiÖn nay cßn l¹i tÇng Ao vµ A1 rÊt máng, thËm chÝ hoµn toµn v¾ng mÆt. Líp th¶m môc hoÆc bÞ xãi mßn hoÆc bÞ gom lµm cñi ®un kh«ng cßn t¸c dông b¶o vÖ tÇng mÆt. Líp ®Êt mÆt kÓ c¶ ®Êt ®á bazan vµ ®Êt ®á trªn ®¸ v«i ®Òu nghÌo mïn vµ sÐt.

Hµm l−îng c¸c ®oµn l¹p nhá h¬n 0,25mm t¨ng lªn vµ ®oµn l¹p cã gi¸ trÞ n«ng häc gi¶m m¹nh ë c¸c ®Êt tho¸i ho¸ so víi ®Êt rõng. Kh¶ n¨ng duy tr× cÊu tróc gi¶m theo thêi gian vµ ®oµn l¹p rÊt dÔ bÞ ph¸ vì khi gÆp n−íc.

B¶ng 4.10. Sù tho¸i ho¸ cÊu tróc cña ®Êt ®á vµng trªn phiÕn th¹ch

ChØ tiªu §Êt rõng §Êt canh t¸c

5 n¨m 15 n¨m

§oµn l¹p < 0,25 mm (%) 42 61 72

§oµn l¹p > 1,00 mm (%) 46 25 18

HÖ sè cÊu tróc 98 82 70

(Nguån: NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, 1993)

Sau 5 n¨m trång lóa n−¬ng trªn ®Êt bazan, chØ sè æn ®Þnh cÊu tróc tõ 0,1 ®Õn 1,5; trªn ®Êt phiÕn th¹ch trång s¾n tõ 0,7 lªn 1,7. HiÖn t−îng c¸c cÊp ®oµn l¹p cã gi¸ trÞ n«ng häc (> 1mm) gi¶m ®i mét nöa so víi ®Êt rõng. Trong thµnh phÇn ®oµn l¹p lín cña ®Êt bazan tho¸i ho¸ hÇu nh− kh«ng cßn humat Ca vµ humat Mg. Hµm l−îng C trong ®ã còng chØ cßn 50%. PhÇn g¾n kÕt cßn l¹i chØ lµ phÇn h÷u c¬ liªn kÕt víi sesquyoxyde, khi mÊt n−íc c¸c chÊt nµy bÞ keo tô kh«ng thuËn nghÞch lµm cho ®Êt bÞ chai cøng. C¸c vi ®oµn l¹p rÊt dÔ bÞ röa tr«i, h¬n n÷a chóng chøa nhiÒu h÷u c¬ vµ ®¹m, cho nªn khi bÞ mÊt cÊu tróc th× ®Êt còng bÞ mÊt h÷u c¬ vµ ®¹m nhanh chãng (B¶ng 4.11)

B¶ng 4.11. Tèc ®é kho¸ng ho¸ N h÷u c¬ cña ®oµn l¹p

Hµm l−îng NH4-N (ppm) CÊp ®oµn l¹p

§Êt bazan §Êt granit

Kh« kiÖt 70%FC Kh« kiÖt 70%FC

Nhá h¬n 0,25 mm 85 89 26 30

Lín h¬n 1,00 mm 38 45 20 23

(Nguån: NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, 1999)

87

4.8. T¨ng ®é chÆt

§Êt bÞ cµy xíi, röa tr«i vµ mÊt chÊt h÷u c¬, mÊt cÊu tróc sÏ lµm cho ®é xèp gi¶m xuèng, dung träng vµ ®é chÆt t¨ng lªn. B¶ng 4.12 cho thÊy ®Êt trë nªn chÆt cøng sau khi khai hoang, trång ®éc canh, nhÊt lµ s¾n vµ lóa n−¬ng.

4.9. Gi¶m kh¶ n¨ng thÊm n−íc vµ søc chøa Èm

§Êt ®åi canh t¸c kh«ng hîp lý, bÞ mÊt cÊu tróc, chÆt nÐn sÏ bÞ gi¶m tÝnh thÊm, søc chøa n−íc ®ång ruéng bÞ thu hÑp kÐo theo sù rót ng¾n cung ®é Èm ho¹t ®éng, t¨ng nguy c¬ kh« h¹n. Do vËy cã thÓ ,thÊy c©y bÞ hÐo nhanh chãng, thËm chÝ sau c¬n m−a kh«ng l©u. Tèc ®é thÊm n−íc gi¶m nhanh tÊt yÕu t¨ng c−êng sù mÊt n−íc trªn bÒ mÆt (B¶ng 4. 13).

B¶ng 4.12: §é chÆt cña ®Êt d−íi ¶nh h−ëng cña canh t¸c

§é chÆt (kg/cm2) CÆp quan tr¾c so s¸nh C%

§Êt ®á vµng phiÕn th¹ch

- D−íi rõng thø sinh 8,31 3,75

- Sau 2 chu kú lóa n−¬ng (15 n¨m) 2,32 9,45

- Sau 16 n¨m trång s¾n 2,20 6,76

- V−ên gia ®×nh 2,57 3,48

§Êt ®á n©u Bazan

- Cµ phª

+ C¸ch gèc 30 cm 3,69 2,10

+ Gi÷a hµng kh«ng trång xen 3,34 1,40

+ Gi÷a hµng cã xen tñ muång 4,08 0,86

- Lóa n−¬ng

+ N¨m thø 2 3,23 2,80

+ Bá hoang sau 4 n¨m lóa n−¬ng 2,43 4,53

(Nguån: NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, 1999)

88

B¶ng 4.13: Tèc ®é thÊm n−íc cña ®Êt rõng vµ ®Êt canh t¸c

ThÊm n−íc (m/s) Lo¹i ®Êt

D−íi rõng Sau 2 vô lóa Bá ho¸

§Êt ®á ®¸ v«i 7,40 3,92 2,15

§Êt ®á vµng phiÕn th¹ch 7,10 2,75 1,71

B¶ng 4.14: Mét sè tÝnh chÊt vËt lý n−íc cña ®Êt bazan tho¸i ho¸

ChØ tiªu §Êt tho¸i ho¸ §Êt ch−a tho¸i ho¸

Dung träng (g/cm3) 1,1 0,82

§é xèp (%) 66,1 69,40

Tû träng 2,76 2,68

§é Èm c©y hÐo (%) 23,2 26,2

Søc chøa Èm tèi ®a (%) 44,8 49,3

N−íc h÷u hiÖu 21,6 23,1

Kh¸c víi vïng ®ång b»ng lµ vïng cã mùc n−íc ngÇm cao vµ canh t¸c cã t−íi vïng ®åi nói c©y trång th−êng chÞu canh t¸c tèi thiÓu vµ dùa vµo nguån n−íc trêi. ViÖc gi¶m søc chøa Èm dÇn ®Õn viÖc gi¶m n¨ng suÊt c©y trång, lµm c¸c c©y hµng n¨m vµ c©y l©u n¨m trong giai ®o¹n cßn non bÞ chÕt kh« trong c¸c giai ®o¹n h¹n gay g¾t. Mét nguy c¬ lín cho m«i tr−êng lµ ®Êt gi¶m sót kh¶ n¨ng thÊm hót Èm sÏ lµ tiÒn ®Ò cho xãi mßn m·nh liÖt vµ sinh ra lò quÐt trªn miÒn cao.

4.10. ¤ nhiÔm ®Êt

§Êt bÞ « nhiÔm ë miÒn nói phÇn nhiÒu do c¸c c«ng viÖc phai tuyÓn kho¸ng vµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp.

Mét trong c¸c t¸c nh©n g©y « nhiÔm ®Êt lµ do c¸c nguån phãng x¹ t¹i c¸c vïng ph©n bè ®Êt hiÕm, kh«ng lo¹i trõ má phãng x¹. §· ph¸t hiÖn ®−îc ë Phong Thæ (Lai Ch©u), ë NËm Pung, M−êng Hem, Y TØ (Lµo Cai),..; nhiÒu khu vùc ®Êt bÞ « nhiÔm phãng x¹ do c¸c nguån bøc x¹ tù nhiªn ë trong lßng ®Êt. Cã n¬i ®· ®o møc ®é chiÕu x¹ lªn tíi 10.000 Rh/n¨m v−ît qu¸ møc giíi h¹n chÞu ®ùng cña ng−êi th−êng hµng chôc lÇn.

§Êt cßn bÞ « nhiÔm do chÊt th¶i r¾n, láng vµ c¸c chÊt th¶i kh¸c xung quanh khu tuyÓn quÆng khi thiÕt kÕ kh«ng tu©n thñ nghiªm ngÆt c¸c quy tr×nh b¶o vÖ m«i tr−êng ®· g©y ra n¹n «

89

nhiÔm nµy nh− khu má than Qu¶ng Ninh, má Ch× ë Lµo Cai, má apatit ë Cam §−êng (Lµo Cai). T×nh tr¹ng khai th¸c than thæ phØ, khai th¸c vµng, quÆng kÏm bÊt hîp ph¸p diÔn ra tíi møc b¸o ®éng ë Qu¶ng Ninh, B¾c Th¸i, Yªn B¸i, NghÖ An, Lµo Cai, L©m §ång, Cao B»ng... lµm thay ®æi dßng ch¶y s«ng suèi, sËp lß, tr−ît ®Êt, vïi lÊp ®Êt s¶n xuÊt ®Õn nay vÉn ch−a cã con sè thèng kª cô thÓ.

C¸c nguyªn nh©n « nhiÔm kh¸c tõ ®Çu thËp kû 90 còng b¾t ®Çu gia t¨ng ë c¸c vïng ®« thÞ miÒn nói do sù ph¸t triÓn cña c¸c c«ng nghiÖp chÕ biÕn kho¸ng s¶n, chÕ biÕn gç giÊy, thùc phÈm. Do ®Êt b»ng bao quanh c¸c ®« thÞ miÒn nói rÊt hÑp nªn møc ®é « nhiÔm ®· dÇn ®uæi kÞp møc « nhiÔm ®Êt ë c¸c ®« thÞ lín miÒn xu«i.

B¶ng 4.15: ¤ nhiÔm ®Êt do chÊt th¶i c«ng nghiÖp nhµ m¸y gang thÐp Th¸i Nguyªn

Hµm l−îng c¸c chÊt g©y « nhiÔm pHKCI Lo¹i ®Êt As Pb Zn Cu Phenol Cyanua TÇng ®Êt (cm) HiÖn tr¹ng sö dông ®Êt

D 0-25 Lóa 2 vô 5,00 0,95 4,39 10,10 3,16 0,48 0,12

P 0-25 Lóa 2 vô 4,76 0,14 5,05 5,10 2,60 2,60 0,72

D 0-25 Lóa 2 vô 5,12 0,53 5,3 3,42 2,61 0,82 0,68

D 0-25 Lóa 2 vô 5,80 0,35 5,46 4,34 2,56 0,53 0,68

D 0-25 Lóa 2 vô 4,66 1,02 8,89 28,22 3,60 0,50 1,45

90

Ch−¬ng 5 HÖ thèng canh t¸c

5.1. Ph©n lo¹i c¸c hÖ thèng canh t¸c

Trong lÞch tr×nh ph¸t triÓn l©u ®êi cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trªn ®Êt miÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam c¸c hÖ thèng canh t¸c ®· ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn, thay thÕ lÉn nhau. Cã nh÷ng hÖ thèng canh t¸c hiÖu suÊt rÊt thÊp nh−ng vÉn tån t¹i dai d¼ng bªn c¹nh nh÷ng hÖ thèng cã hiÖu suÊt cao h¬n. Cã nh÷ng hÖ thèng ''hiÖn ®¹i'' ®−îc ®−a vµo nh−ng do m«i tr−êng s¶n xuÊt kh«ng thÝch hîp nªn ph¶i nh−êng chç cho c¸c hÖ thèng cò. HiÖn nay c¸c hÖ thèng nµy tån t¹i xen kÏ nhau vµ mçi mét hÖ thèng tån t¹i cã lý ë tõng ®Þa ph−¬ng vµ tõng ®iÒu kiÖn thÝch hîp.

Theo møc ®é tiÕn bé cña tæ chøc s¶n xuÊt mµ ng−êi ta chia ra c¸c lo¹i hÖ thèng n«ng nghiÖp nh−: HÖ thèng n«ng nghiÖp cæ truyÒn, hÖ thèng n«ng nghiÖp chuyÓn tiÕp vµ hÖ thèng n«ng nghiÖp hiÖn ®¹i.

HÖ thèng n«ng nghiÖp cæ truyÒn lµ c¸c hÖ thèng mang nhiÒu tÝnh chÊt ®Þa ph−¬ng, bao gåm c¸c kü thuËt canh t¸c cña c¸c d©n téc ®· sèng l©u ®êi ë ®Þa ph−¬ng, mµ trªn vïng nói vµ vïng cao ®iÓn h×nh nhÊt lµ hÖ thèng n−¬ng rÉy du canh. HÖ thèng nµy nãi ®¬n gi¶n lµ sö dông nhiÒu n¨ng l−îng cña c¬ b¾p vµ sóc vËt dïng c¸c gièng c©y trång ®· qua chän läc tù nhiªn thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng; triÖt ®Ó khai th¸c ®é ph× nhiªu tù nhiªn cña ®Êt ®ai vµ cña rõng ®Ó l¹i; tËn dông n−íc trêi, kh«ng sö dông ph©n bãn hay thuèc trõ s©u; kh«ng cã c«ng tr×nh thuû lîi hay c¸c c«ng tr×nh b¶o vÖ ®Êt ®ai. Khi ®é ph× nhiªu h÷u hiÖu (®é ph× nhiªu thùc tÕ) bÞ c¹n kiÖt, n¨ng suÊt xuèng d−íi møc cã thÓ chÊp nhËn ®−îc n÷a th× bá ho¸ ®Ó cho c©y cá tù phôc håi ®Êt trong mét sè n¨m råi canh t¸c trë l¹i.

HÖ thèng n«ng nghiÖp chuyÓn tiÕp lµ hÖ thèng n«ng nghiÖp cæ truyÒn ®−îc ®−a thªm mét sè yÕu tè kü thuËt míi, c¶i tiÕn mét vµi kh©u s¶n xuÊt. §Çu t− lao '®éng, vËt t− ph©n bãn, thuèc trõ s©u, c«ng cô c¶i tiÕn vµ m¸y mãc vÉn cßn Ýt vµ ®¬n gi¶n. Nhê vËy mµ thêi gian canh t¸c trong chu kú du canh cã thÓ kÐo dµi thªm, thêi gian bá ho¸ ®−îc rót ng¾n l¹i chót Ýt. NhiÒu tr−êng hîp dÉn ®Õn viÖc chuyÓn mét phÇn diÖn tÝch n−¬ng rÉy du canh thµnh n−¬ng ®Þnh canh. Nh−ng còng do ph¶i bæ sung thªm c¸c yÕu tè míi vµo tËp qu¸n cò, t¨ng ®Çu t− lao ®éng sèng vµ vËt t− ®Çu vµo nªn t¨ng sù phô thuéc vµo bªn ngoµi. Do vËy nªn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ë ®©y kh«ng æn ®Þnh, cã lóc ®−îc, lóc mÊt, viÖc qu¶n lý khã kh¨n vµ phøc t¹p h¬n. NÕu ë trong c¸c ®iÒu kiÖn kh«ng thuËn lîi (vÒ khuyÕn n«ng, dÞch vô, tÝn dông, thÞ tr−êng, v.v.) th× hÖ thèng nµy cã xu h−íng tù ph¸ vì ®Ó trë vÒ víi c©n ®èi cò do thiªn nhiªn t¹o nªn. Th¸i ®é cña ®ång bµo nhiÒu vïng cao ®èi víi lóa lai, ng« lai lµ mét vÝ ®ô.

HÖ thèng n«ng nghiÖp ''hiÖn ®¹i'' lµ c¸c hÖ thèng cã mÉu h×nh tõ c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, thay ®æi toµn bé ®iÒu kiÖn canh t¸c kÓ c¶ mÆt ®Êt mét c¸ch nh©n t¹o, trång c¸c lo¹i c©y t¹o ra s¶n phÈm hµng ho¸, c¬ giíi ho¸ vµ tù ®éng ho¸ hÇu nh− toµn bé c¸c qu¸ tr×nh: s¶n xuÊt- chÕ biÕn-b¶o qu¶n-tiªu thô, sö dông nhiÒu ph©n bãn, thuèc trõ s©u, gièng míi n¨ng suÊt cao, sö dông n−íc t−íi, c¸c c«ng tr×nh thuû lîi. ViÖc tiÕn hµnh hÖ thèng n«ng nghiÖp ''hiÖn ®¹i'' ®ßi hái ph¶i cã nhiÒu ®iÒu kiÖn thuËn lîi nh− tËp trung vÒ ruéng ®Êt, sù thuËn tiÖn vÒ giao th«ng vµ c¸c h¹ tÇng c¬ së kh¸c, céng víi mét nÒn kinh tÕ ®−îc thÞ tr−êng ho¸.

Dùa vµo ®Æc ®iÓm cña 4 yÕu tè s¶n xuÊt: 1) c¬ cÊu c©y trång vËt nu«i; 2) ph−¬ng ph¸p trång trät vµ ch¨n nu«i. 3) c−êng ®é dïng lao ®éng, vèn ®Çu t− tr×nh ®é tæ chøc s¶n xuÊt. 4) tÝnh chÊt hµng ho¸ cña s¶n phÈm mµ nÒn n«ng nghiÖp cña vïng cao vµ miÒn nói ViÖt Nam cã thÓ ®−îc ph©n ra thµnh c¸c hÖ thèng n«ng nghiÖp nh− sau:

91

• N−¬ng rÉy du canh du c−

• Lóa n−íc vµ hoa mµu ®Þnh canh

• C©y l©u n¨m tËp trung

• Ch¨n nu«i ®¹i gia sóc

• N«ng l©m kÕt hîp

5.2. N−¬ng rÉy du canh du c−

5.2.1. Vµi nÐt vÒ du canh du c− trªn thÕ giíi

''N«ng nghiÖp du canh lµ nh÷ng hÖ thèng n«ng nghiÖp trong ®ã ®Êt ®−îc ph¸t quang ®Ó canh t¸c trong nh÷ng thêi ®o¹n ng¾n h¬n lµ thêi ®o¹n bá ho¸'' (Colkin, 1957).

Theo Srivastava (1986) th× ë ch©u ¸-Th¸i B×nh D−¬ng cã kho¶ng 28 triÖu ng−êi thùc hiÖn du canh trªn kho¶ng 74 triÖu ha, trong ®ã lín nhÊt lµ Indonesia chiÕm tíi gÇn nöa quy m« khu vùc, thø ®Õn Ê n §é. ViÖt Nam ®øng thø 3 vÒ quy m«, nh−ng vÒ tû lÖ th× ë hµng ®Çu. Con sè nµy cã thÓ lµ qu¸ lín, do t¸c gi¶ kh«ng ph©n biÖt ®−îc bao nhiªu c− d©n trùc tiÕp du canh vµ bao nhiªu lµ bÞ ¶nh h−íng bëi du canh.

B¶ng 5.1. DiÖn tÝch vµ sè d©n du canh ë ch©u ¸-Th¸i B×nh D−¬ng (1986)

N−íc D©n sè canh t¸c n−¬ng rÉy (1 000 ha) DiÖn tÝch canh t¸c n−¬ng rÉy (1 000 ng−êi)

Bangladesh 108 1 000

Brunei 20 120

Myanma 2 600 1 420

Fiji - 200

2 700 10 000 Ên ®é

Indonesia 12 000 35 000

Lµo 1 000 3 000

Malaysia 1 640 4 700

Papua New Ghinea 1 000 4 000

Philippines 830 2 000

Salomon 20 3

Sri Lanka 60 1 000

Th¸i Lan 1 000 4 000

ViÖt Nam 5 000 8 000

Tæng sè 27 978 74 443

Nguån: Srivastava, 1986

Trªn thÕ giíi hiÖn cã hai c¸ch nghÜ kh¸c nhau vÒ vÊn ®Ò du canh.

92

Thø nhÊt: Cho r»ng du canh lµ mét thµnh phÇn cña hÖ sinh th¸i ®· tån t¹i tõ x−a ®Õn nay mét c¸ch bÒn v÷ng. ViÖc can thiÖp vµo nã sÏ tæn h¹i ®Õn ®a d¹ng sinh häc vµ v¨n ho¸ ®Þa ph−¬ng. C¸ch nghÜ nµy kh¸ thÞnh hµnh trong th− tÞch quèc tÕ vµ ®−îc nhiÒu chuyªn gia ph¸t triÓn ñng hé.

Thø hai: Du canh g©y t¸c h¹i m«i tr−êng, dÉn ®Õn du c− vµ ®ãi nghÌo. Do vËy ph¶i can thiÖp vµ xo¸ bá. C¸ch nghÜ nµy gÆp nhiÒu ë c¸c chuyªn gia b¶n ®Þa cña c¸c n−íc ®ang ph¶i gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. Trong HiÕn ch−¬ng vÒ Gi÷ ®Êt gi÷ n−íc cña Trung Quèc du canh du c− bÞ cÊm triÖt ®Ó.

ë ViÖt Nam, theo chóng t«i ®èi xö víi vÊn ®Ò nµy kh«ng thÓ theo mét c¸ch tiÕp cËn cùc ®oan nµo. Mçi mét trong 2 c¸ch trªn chØ ®óng cã mét nöa. B¶o tån nã tøc lµ duy tr× m·i cuéc sèng thÊp kÐm cña nhãm ng−êi du canh du c−, m«i tr−êng ngµy cµng tåi tÖ. Xo¸ bá ngay b»ng sù cÊm ®o¸n lµ kh«ng thùc tÕ.

5.2.2. VÊn ®Ò du canh du c− ë ViÖt Nam

ë ViÖt Nam cã 50 trong sè 53 d©n téc thiÓu sè du canh. Trong h¬n 9 triÖu ng−êi miÒn nói cã 2.879.685 ng−êi gåm 482.512 hé tiÕn hµnh canh t¸c n−¬ng rÉy theo kiÓu ph¸t ®èt du canh (Côc §Þnh canh §Þnh c− & Kinh tÕ míi, 1989).

C¸c tØnh cã sè d©n du canh du c− nhiÒu tõ 300.000 ®Õn 430.000 ng−êi lµ: Hµ Giang, Tuyªn Quang, Yªn B¸i, Lµo Cai, Gia Lai, Kon Tum; tiÕp theo lµ Lai Ch©u, S¬n La, §¾c L¾c mçi tØnh cã 200-300 ngh×n ng−êi. Cao B»ng, Thanh Ho¸, NghÖ An, L©m §ång mçi tØnh cã tõ 100 ngh×n ®Òn 200 ngh×n ng−êi. Ng−êi H'm«ng du canh du c− nhiÒu h¬n c¶ (560.000 ng−êi).

TÊt c¶ c¸c d©n téc thiÓu sè ®Òu Ýt nhiÒu lµm n−¬ng theo kiÓu du canh (7% d©n sè ng−êi Tµy, 16% ng−êi Nïng, 45% ng−êi Th¸i). C¶ c¸c hé ng−êi Kinh sèng ë miÒn nói còng du canh tuy kh«ng nhiÒu. Hµng n¨m cã kho¶ng 1,4 triÖu ha ®Êt canh t¸c theo kiÓu du canh (B¶ng 5.2.), nh−ng diÖn tÝch bÞ t¸c ®éng th× ch¾c ch¾n lín h¬n.

B¶ng 5.2. DiÖn tÝch ®Êt n−¬ng rÉy ë ViÖt Nam

Vïng §Êt n«ng nghiÖp (1 000 ha) §Êt n−¬ng rÉy (1 000 ha) %

MiÒn nói phÝa B¾c 1.257,4 644,6

B¾c Trung Bé 305,3 213,4

Nam Trung Bé 195,1 176,0

T©y Nguyªn 375,9 215,7

§«ng Nam Bé 548,9 178,0

Tæng céng 2 682,6 1 427,7

Nguån: ViÖn Quy ho¹ch & ThiÕt kÕ N«ng nghiÖp, 1993

93

Lµm n−¬ng rÉy kiÓu du canh th−êng tiÕn hµnh ë ®é dèc cao trªn 250 nªn xãi mßn m¹nh. Trªn ®é dèc cao nhÊt lµ lóa n−¬ng råi ®Õn ng«, thÊp h¬n n÷a lµ s¾n, c¸c c©y trång nµy ®Òu cã kh¶ n¨ng chèng xãi mßn rÊt thÊp.

ë ViÖt Nam nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ x· héi m¹nh mÏ lµm cho du canh du c− khã cã thÓ tån t¹i mét c¸ch tù nhiªn nh− tr−íc ®©y. CÇn xem xÐt mét c¸ch kh¸ch quan t×nh tr¹ng du canh du c− ®Ó cã thÓ h−íng tíi ®Þnh canh ®Þnh c− mét c¸ch hîp lý, chän b−íc ®i thÝch hîp.

Tr−íc hÕt cÇn ph©n ®Þnh râ biÖn ph¸p ph¸t-®èt chuÈn bÞ ®Êt víi ph−¬ng thøc du canh. Lµm n−¬ng rÉy cã 2 kiÓu: n−¬ng rÉy ®Þnh canh vµ n−¬ng rÉy du canh. C¶ 2 kiÓu ®Òu cã liªn quan ®Õn biÖn ph¸p ph¸t-®èt (®ao canh ho¶ chñng hay slash-and-burn). Cho dï n−¬ng rÉy ®Þnh canh th× sau mét thêi ®o¹n bá ho¸ trong n¨m lóc canh t¸c trë l¹i còng ph¶i ph¸t-®èt míi gieo h¹t ®−îc, nã thuéc vÒ ph−¬ng ph¸p chuÈn bÞ ®Êt trång. VÊn ®Ò ë ®©y lµ h¹n chÕ t¸c h¹i cña viÖc ph¸t ®èt, t×m biÖn ph¸p ng¨n xãi mßn tr−íc vµ sau khi ph¸t ®èt.

Du canh lu©n håi thùc hiÖn trªn mét diÖn tÝch cè ®Þnh thùc chÊt lµ mét biÖn ph¸p canh t¸c c©y ng¾n ngµy dùa hoµn toµn vµo ®é ph× nhiªu s½n cã cña ®Êt, khi kiÖt mµu th× ®Êt ph¶i bá ho¸. C¸c theo dâi ®Òu cho thÊy n¨ng suÊt gi¶m dÇn, thêi gian bá ho¸ ph¶i kÐo dµi sau mçi chu kú. Khi thiÕu ®Êt, thêi gian bá ho¸ buéc ph¶i rót ng¾n l¹i th× n¨ng suÊt còng nhanh chãng tiÕn ®Õn thÊt thu. BiÖn ph¸p canh t¸c nµy th−êng dÉn ®Õn bá ho¸ hoµn toµn sau mét sè chu kú canh t¸c-bá ho¸ vµ råi dÉn ®Õn du c− nÕu nguån sèng chÝnh lµ lµm n−¬ng rÉy.

Nghiªm träng h¬n c¶ ®èi víi b¶o vÖ ®Êt lµ du canh tiÕn triÓn lu«n lu«n ®i theo viÖc chÆt h¹ rõng. Trªn ®Êt dèc vµ xÊu th× du canh tiÕn triÓn sÏ dÉn ®Õn du c− sím, thËm chÝ ngay sau chu kú ®Çu tiªn. Tuy nhiªn, ë ph¹m vi toµn quèc th× sù suy gi¶m ®é che phñ lµ do nhiÒu ho¹t ®éng kh¸c nhau, chø kh«ng thÓ chØ quy vÒ nguyªn nh©n du canh.

Tr−íc ®©y hÖ canh t¸c du canh tiÕn hµnh ë n¬i rõng cßn dµy, ®Êt cßn nhiÒu vèn rÊt phï hîp víi d©n sè th−a thít, tr×nh ®é s¶n xuÊt thÊp, ch−a chÞu ¸p lùc bªn ngoµi vµ còng kh«ng nhËn ®−îc hç trî tõ phÝa khoa häc kü thuËt, vèn hay vËt t− c«ng nghiÖp. Trong ®iÒu kiÖn x· héi kÐm ph¸t triÓn th× du canh lµ cã lý v× kh«ng cã sù lùa chän nµo h¬n lµ khai th¸c dinh d−ìng s½n cã tõ ®Êt, thùc vËt (®èt rõng). Khi n¨ng suÊt xuèng d−íi møc tíi h¹n hay thÊt thu hoµn toµn th× ph¶i bá rÉy cò, më ®Êt rõng míi mµ khai th¸c ®é ph× tù nhiªn. Khi rõng cßn trªn ng−ìng an toµn sinh th¸i (50% hoÆc h¬n) th× viÖc ph¸ rõng ®èt rÉy ch−a ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn ®êi sèng vèn rÊt thÊp cña d©n ®Þa ph−¬ng (chø kh«ng cã nghÜa lµ kh«ng nguy h¹i cho c¶ hÖ sinh th¸i). Nh−ng khi dù tr÷ ®Êt vµ rõng tù nhiªn ®· gi¶m xuèng th× du canh kh«ng thÓ duy tr× næi mét m«i tr−êng sèng tèi thiÓu cho ng−êi d©n dÉn ®Õn du c−.

NÕu n¨m 1976 cã 9,2 triÖu ng−êi th× 1990 ®· cã 17,1 triÖu ng−êi c− tró trªn trung du vµ miÒn nói vµ ®Õn nay con sè ®ã ®· lªn ®Õn kho¶ng 25 triÖu ng−êi. ë b¶n T¹t cña ng−êi Th¸i (Yªn Ch©u, S¬n La) so víi n¨m 1954 th× n¨m 1994 d©n sè t¨ng 5 lÇn mµ ®Êt ®ai vÉn thÕ. C¶ b¶n cã 606 ng−êi víi 604 ha n−¬ng rÉy chØ cã 4 ha lóa n−íc. D©n ph¶i ®i 5-7 km ®Ó ph¸t n−¬ng ë ®é cao 700-900 m ®Ó trång lóa n−¬ng, ng« råi s¾n, 75% thu nhËp cña hä lµ tõ s¾n vµ ng«. Ng«, lóa chØ trång ®−îc 2-3 n¨m th× ph¶i bá ho¸. N−¬ng rÉy bá ho¸ 2-3 n¨m trång l¹i lóa. (NguyÔn Huy Dòng, 1996).

Du canh cho n¨ng suÊt thÊp vµ gi¶m dÇn lµ ®iÒu kh«ng thÓ phñ nhËn ®−îc ë ViÖt Nam. §ã lµ lý do ®êi sèng ng−êi du canh du c− qu¸ thÊp c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn. Theo ViÖn Kinh tÕ N«ng nghiÖp th× b×nh qu©n ë 29 x· cña S¬n La mçi ng−êi chØ cã thu nhËp 62.000 ®/th¸ng. ë huyÖn Quúnh Nhai vµ Yªn Ch©u cã x· chØ cã 40.000 ®/ng−êi/th¸ng (1998). ë M−êng TÌ (Lai Ch©u) 70% ng−êi La Hñ sèng du c− th−êng xuyªn bÞ ®ãi nghÌo, tr−íc ®©y d©n sè lµ 8.000 ng−êi, trong vµi n¨m qua gi¶m xuèng 6.000 ng−êi, thùc sù lµ mét nguy c¬ ®èi víi ph¸t triÓn d©n téc (§µi THVN, 26/1/1999). Chóng ta kh«ng cã lý cÊm ®o¸n (v¶ l¹i còng ch¼ng cã hiÖu lùc) ng−êi d©n ®ãi nghÌo t×m miÕng c¬m manh ¸o tõ m¶nh ®Êt khã kh¨n, song còng kh«ng thÓ ®Ó ®ång bµo sèng thÊp kÐm m·i. Khi pháng vÊn, ®ång bµo ë miÒn nói vïng cao phÝa B¾c,

94

miÒn Trung vµ T©y Nguyªn ®Òu cho biÕt du canh du c− lµ mét lùa chän b¾t buéc, cùc nhäc ®Ó cã c¬ m−u sinh sèng, chø kh«ng sung s−íng g× cµng kh«ng ph¶i lµ nhu cÇu cña c¸i gäi lµ ''v¨n ho¸ du canh'', nh− ®«i khi nã ®−îc thi vÞ ho¸. Cßn nÐt ®Ñp v¨n ho¸ cña d©n téc cã thùc hiÖn du canh du c− l¹i lµ mét gi¸ trÞ ®Æc s¨c cña ®ång bµo ®Ó thÝch øng víi sù lùa chän ®ã. Nã lµ hÖ qu¶-ph¶n håi chø kh«ng hÒ lµ nguyªn nh©n kh¸ch quan.

N. Borlaug - ng−êi nhËn gi¶i th−ëng Nobel v× nh÷ng c«ng lao xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo trong 50 n¨m qua - còng kh¼ng ®Þnh:

''N«ng d©n s¶n xuÊt nhá ch¼ng hµo høng g× víi nhÜtng kü thuËt, ®Çu vµo th× thÊp, ®Çu ra th× kÐm''... v× hä kh«ng thÓ quªn ®−îc kiÕp ng−êi ngùa vµ n¹n ®ãi r×nh rËp'' (Borlaug, 1994).

Bëi vËy cuéc vËn ®éng ®Þnh canh ®Þnh c− ®· thùc hiÖn tõ nh÷ng n¨m 1960, dù ®Þnh hoµn thµnh n¨m 2000 nh−ng vÉn ch−a xong. Trong 5 n¨m 1991- 1995 víi 425 dù ¸n ®· vËn ®éng ®Þnh canh ®Þnh c− trªn ®Þa bµn 1913 x· (193 huyÖn, 34 tØnh) víi h¬n 500 ngh×n hé gåm 3 triÖu ng−êi. Cã rÊt nhiÒu ®iÓm ®· thµnh c«ng, nh−ng còng nhiÒu ®iÓm kh«ng thµnh c«ng.

Nguyªn nh©n cã thÓ quy vÒ mÊy ®iÓm:

• Chän vïng sinh th¸i kh«ng phï hîp;

• §Êt qu¸ xÊu vµ thiÕu n−íc;

• Hç trî ban ®Çu kh«ng ®ñ ®Ó trô l¹i tíi khi t¹o ®−îc m«i tr−êng sèng tèi thiÓu ë n¬i míi;

• ChuyÓn d©n l©u nay quen sèng dùa vµo rõng sang vïng ®Êt trèng ®åi träc;

• ThiÕu c¬ së h¹ tÇng tèi thiÓu;

• Ch−a quan t©m ®Õn ®êi sèng tinh thÇn v¨n ho¸ cña ng−êi ®Þnh c−.

N−¬ng rÉy du canh du c− lµ tËp qu¸n canh t¸c cña ®ång bµo d©n téc Ýt ng−êi tõ l©u ®êi ë vïng Trung du vµ MiÒn nói n−íc ta. HÖ thèng canh t¸c nµy ë thêi ®iÓm ph¸t sinh vèn rÊt phï hîp víi d©n sè cßn Ýt ái, tr×nh ®é s¶n xuÊt cßn thÊp. Tuy nhiªn sau nµy, víi d©n sè t¨ng lªn gÊp nhiÒu lÇn, n−¬ng rÉy du canh kh«ng cßn thÝch hîp n÷a do kh«ng cã kh¶ n¨ng nu«i sèng mét sè l−îng lín c− d©n, b×nh qu©n ®Êt thu hÑp khiÕn tèc ®é quay vßng gi÷a c¸c giai ®o¹n canh t¸c vµ giai ®o¹n bá ho¸ t¨ng lªn, ®Êt mau chãng bÞ mÊt ®é ph× nhiªu thùc tÕ vµ h¬n thÕ c¶ ®é ph× nhiªu tiÒm n¨ng (®é ph× tù nhiªn).

Vïng trung du vµ miÒn nói trong thêi gian dµi trë nªn bÞ mÊt an toµn vÒ l−¬ng thùc vµ kh«ng cã ®ñ kh¶ n¨ng tù cung tù cÊp cho c− d©n b¶n ®Þa. Trong khi ®ã d©n sè trong vïng l¹i t¨ng nhanh do sinh ®Î nhiÒu vµ do chuyÓn tõ'n¬i kh¸c tíi. N¨m 1976 míi cã 9,2 triÖu ng−êi th× n¨m 1990 ®· lªn tíi 17;1 triÖu ng−êi c− tró t¹i c¸c vïng Trung du miÒn nói. Trong nhiÒu n¨m yªu cÇu l−¬ng thùc ph¶i ®−a tõ miÒn xu«i lªn miÒn nói cø t¨ng dÇn, tõ 120.000 tÊn n¨m 1980 ®Õn 250.000 tÊn n¨m 1985 vµ 450.000 tÊn n¨m 1990. Do kh«ng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu l−¬ng thùc cho tõng n¬i, tõng vô, tõng th«n b¶n, nhÊt lµ ë vïng s©u vïng xa, ®ång bµo b¾t buéc ph¶i ph¸t n−¬ng lµm rÉy, trång lóa, ng«, s¾n ®Ó tù c©n ®èi suÊt ¨n. Ng−êi Dao ë §ån §¹c (Ba ChÏ, Qu¶ng Ninh) mçi hé cã 6-7 nh©n khÈu, cã ®Õn 39% sè hé thiÕu l−¬ng thùc quanh n¨m, 50% thiÕu ¨n 3-6 th¸ng.

N−¬ng rÉy vïng s©u phæ biÕn lµ du canh mÆc dï cho ®Õn hiÖn nay phÇn lín d©n c− ®· ®−îc ®Þnh c−. Mét nguyªn nh©n n÷a cña t×nh tr¹ng ph¸t rõng lµm rÉy lµ nh÷ng ng−êi míi tíi ®Þnh c− ë c¸c vïng miÒn nói (kÓ c¶ ng−êi Kinh ë d−íi xu«i lªn do nhiÒu tr−êng hîp kh¸c nhau) ch−a cã ®ñ ®iÒu kiÖn vËt chÊt kü thuËt ®Ó canh t¸c mét lo¹i c©y trång cã kinh tÕ cao vµ an toµn nh− lóa n−íc hoÆc c©y l©u n¨m b¾t buéc ph¶i dïng n−¬ng rÉy ®Ó tù nu«i sèng trong thêi gian ®Çu. DiÖn tÝch ®Êt n−¬ng rÉy du canh n¨m 1991 lµ 1,16 triÖu ha vµ cho tíi nay con sè ®ã vÉn dao ®éng trong kho¶ng 1,1- 1,2 triÖu ha cïng víi 3,1 triÖu ng−êi sèng phô thuéc vµo n−¬ng rÉy ë møc ®é kh¸c nhau.

95

N−¬ng rÉy du canh trªn ®Êt dèc trång c©y hµng n¨m chñ yÕu lµ hoa mµu l−¬ng thùc: ng«, lóa rÉy, s¾n... Canh t¸c b»ng kü thuËt ®¬n gi¶n, kh«ng cã c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ ®Êt g©y xãi mßn, röa tr«i cùc kú nghiªm träng. Mïa m−a hµng chôc tÊn ®Êt mµu trªn mét ha bÞ cuèn tr«i (®èi víi ®Êt trung b×nh chØ mÊt ®i 1mm bÒ mÆt ®· t−¬ng ®−¬ng víi 10 tÊn/ha). Vµo mïa kh« ®Êt ë tÇng mÆt bÞ mÊt Èm, chÆt cøng, c©y hµng n¨m rÔ c¹n rÊt hay mÊt mïa. HiÖn nay chØ sau 2-3 vô gieo trång lµ ®· ph¶i bá rÉy ®Ó råi 10 - 15 n¨m míi cã thÓ quay trë l¹i. Chu kú sau ®Êt xÊu h¬n, gieo trång chØ ®−îc 1 - 2 vô, vµ nh− vËy chØ 2 - 3 chu kú lµ ph¶i bá h¼n, ®Êt trë thµnh trèng träc mÊt kh¶ n¨ng canh t¸c. ë c¸c tØnh T©y B¾c trong nh÷ng n¨m tõ 1960 ®Õn 1990 diÖn tÝch n−¬ng rÉy du canh ë ®©y t¨ng vät lªn 342.000 ha trong tæng diÖn tÝch tù nhiªn lµ 4.620.000 ha, gãp phÇn vµo viÖc lµm cho ®é che phñ rõng ë ®©y xuèng d−íi 10%.

N−¬ng rÉy du canh cña ®ång bµo £ ®ª, Gia Rai, M'n«ng, GiÐ Triªng ë T©y Nguyªn; ng−êi V©n KiÒu, Ch©u Ro ë miÒn Trung trong thêi gian qua còng ®· ph¶i ®−¬ng ®Çu víi c¸c ¸p lùc nh− nãi trªn. Ngay c¶ trªn ®Êt bazan næi tiÕng mÇu mì còng kiÖt mÇu, tho¸i ho¸, trång kh«ng ®−îc ¨n ph¶i bá hoang. Trªn ®Êt nµy cã n¬i ph¶i t×m rÉy míi c¸ch bu«n 4-5 c©y sè. C¸c khu ®Êt hoang tËp trung quanh c¸c trôc ®−êng giao th«ng vµ nh÷ng n¬i dÔ khai ph¸ thuéc Mang Yang, An khª, Kong Chro, C− Jut, Ch− Sª, M'§r¨k còng ®· khai th¸c gÇn hÕt, kh«ng cßn dµnh riªng cho du canh truyÒn thèng n÷a, phÇn nhiÒu ®· ®−îc khai ph¸ ®Ó trång cµ phª, cao su, hå tiªu, ®iÒu c©y ¨n qu¶, lµm ®ång cá ch¨n nu«i, thùc hiÖn n«ng l©m kÕt hîp hay trång rõng. NhiÒu n¬i ®−îc coi lµ ''®Êt réng ng−êi th−a'' còng ®· bÞ ®¸nh ®éng bëi nh÷ng nhãm ng−êi di c− tù do, ®Þa bµn du canh du c− truyÒn thèng kh«ng thÓ yªn tÜnh m·i.

N. Borlaug (1994), ng−êi ®−îc gi¶i Nobel vÒ an ninh l−¬ng thùc, kh¼ng ®Þnh:

"Chóng ta kh«ng thÓ quay ng−îc chiÒu kim ®ång hå ®Ó trë vÒ víi thña vµng son ®Çu nh÷ng n¨m 1930 khi d©n sè thÕ giíi chØ míi cã 2 tû ng−êi"

Do vËy vÊn ®Ò n−¬ng rÉy du canh ph¶i ®−îc nh×n nhËn trong khung c¶nh míi, kh«ng thÓ nguþ biÖn r»ng nã tån t¹i cã lý hµng ngµn n¨m nay, nh−ng l¹i còng kh«ng thÓ nãng véi xo¸ bá theo ý chÝ ®−îc.

Canh t¸c n−¬ng rÉy vÉn sÏ dai d¼ng trªn c¸c vïng cao cña §«ng vµ T©y B¾c, miÒn nói Thanh NghÖ TÜnh, miÒn nói cña Nam Trung Bé, Gia Lai, Kon Tum vµ §¾c l¾c, c¸c vïng miÒn nói gi¸p víi T©y Nguyªn cña §«ng Nam Bé.

ë ViÖt Nam cã 3 kiÓu du canh:

• Du canh tiÕn triÓn (progressive cultivation): ph¸t rõng khai th¸c kiÖt ®Êt, bá h¼n n−¬ng cò, ph¸t rõng míi. Khi hÕt rõng th× dêi b¶n ®i n¬i kh¸c. Ph−¬ng thøc nµy th−êng thÊy ë vïng ng−êi H'm«ng.

• Du canh lu©n håi (rotation shifting cultivation): trång 2-4 n¨m, bá ho¸ 7-10 n¨m trë l¹i (th−êng gÆp ë vïng ng−êi Dao, Ba Na, £ §ª, Gia Rai...)

• Du canh bæ trî (supplementary shifting cultivation): gÆp ë c¸c vïng lÊy lóa n−íc lµm chÝnh (Th¸i, Tµy, Nïng, M−êng...), mét sè n−¬ng du canh chØ lµ hç trî thu nhËp.

CÇn nhÊn m¹nh r»ng du canh kh«ng ph¶i lµ sù lùa chän duy nhÊt cña mét d©n téc nµo, ngay c¶ c¸c d©n téc hay thùc hiÖn du canh còng cã nh÷ng phÇn ®Êt ®Þnh canh cña hä nh− lóa n−íc cña ng−êi H'm«ng, Dao, v−ên quÕ cña ng−êi Dao...

a) Du canh tiÕn triÓn: Lµ kiÓu trång trØa khai th¸c ®Êt c¹n kiÖt cho tíi khi ®é ph× nhiªu xuèng d−íi møc n¨ng suÊt cã thÓ chÊp nhËn ®−îc th× bá ho¸ vµ tiÕn vµo rõng ph¸t rÉy míi. KiÓu du canh nµy g¾n liÒn víi tËp qu¸n du c−, víi ®êi sèng thÊp kÐm vµ t¹m bî, th−êng ®−îc thùc hiÖn bëi c¸c nhãm ng−êi sèng ë vïng rÎo cao thuéc c¸c d©n téc H'm«ng, Dao, Cadong, Rôc (X¸ l¸ vµng), v.v. ¦íc tÝnh cã kho¶ng 0,8 triÖu ng−êi sèng b»ng kiÓu canh t¸c nµy.

96

Nh÷ng ghi chÐp cña chóng t«i (NguyÔn Tö Siªm, 1989) cho thÊy ng−ìng n¨ng suÊt tr−íc khi bá ho¸ lµ kho¶ng 500-700 kg/ha ®èi víi lóa n−¬ng, 600-800 kg/ha ®èi víi ng« vµ 1 500-2 500 kg/ha cñ t−¬i ®èi víi s¾n.

b) Du canh lu©n håi: Lµ kiÓu du canh trªn n−¬ng rÉy ®Þnh canh trong kho¶ng 2-5 n¨m khi n¨ng suÊt xuèng d−íi møc chÊp nhËn ®−îc th× bá ho¸ kho¶ng 7-8 n¨m ®Õn 12-15 n¨m råi quay trë l¹i. ë ViÖt Nam nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû 20 cã kho¶ng 2 triÖu ng−êi thuéc c¸c d©n téc £ ®ª, M'n«ng, Ba Na, Sª §¨ng, V©n KiÒu, sèng b»ng c¸ch nµy.

TuyÖt ®¹i ®a sè hä sèng ®Þnh c−, chØ thùc hiÖn du canh, do vËy cÇn mét diÖn tÝch nhÊt ®Þnh (kho¶ng 5-6 lÇn diÖn tÝch trång trät hµng n¨m) ®Ó sinh sèng.

c) Du canh bæ trî: §−îc thùc hiÖn bëi c¸c céng ®ång c− d©n miÒn nói vïng cao (kÓ c¶ ng−êi Kinh) sèng chñ yÕu b»ng canh t¸c lóa n−íc kÕt hîp lµm rÉy trªn ®åi l©n cËn lÊy nguån l−¬ng thùc bæ sung. C¸c d©n téc sö dông ph−¬ng thøc nµy lµ M−êng, Tµy, Th¸i, Nïng, Ja rai, £ ®ª, M'n«ng... Khã cã thÓ thèng kª diÖn tÝch vµ sè ng−êi thùc hiÖn du canh bæ trî.

Nãi r»ng mÊt rõng chØ lµ do du canh du c− lµ kh«ng hoµn toµn ®óng, v× cßn nhiÒu ho¹t ®éng tµn ph¸ kh¸c, ®Æc biÖt lµ khai th¸c gç hîp ph¸p vµ bÊt hîp ph¸p. Nh−ng biÖn minh cho mÆt tr¸i cña du canh du c− còng lµ nguþ biÖn.

BiÓu hiÖn tÝnh kh«ng bÒn v÷ng râ rµng nhÊt cña du canh lµ n¨ng suÊt thÊp. N¨ng suÊt lóa n−¬ng cña ng−êi H'm«ng ë Tña Chïa trung b×nh lµ 0,80 tÊn/ha; ng−êi Ba Na ë Kong Chro lµ 1,45 tÊn/ha, cßn cña ng−êi M'n«ng ë Dak RlÊp trªn ®Êt bazan lµ 1,60 tÊn/ha. N¨ng suÊt cña c©y trång du canh kh«ng bãn ph©n ®Òu gi¶m theo thêi gian.

N¨ng suÊt lóa n−¬ng gi¶m chËm trªn ®Êt ®á bazan mÇu mì nh−ng gi¶m rÊt nhanh trªn c¸c ®Êt kh«ng ph¶i bazan vèn cã ®é ph× nhiªu kÐm. N¨ng suÊt ng« ®Õn n¨m thø 3 ®· gi¶m 3 lÇn so víi n¨m ®Çu. N¨ng suÊt s¾n gi¶m dÇn vµ gi¶m chËm nhÊt trªn ®Êt ®á bazan còng vÉn dÉn ®Õn bá ho¸.

B¶ng 5.3. Sù gi¶m n¨ng suÊt cña c©y trång du canh

N¨ng suÊt (tÊn/ha) Nguån N¨m thø 1 N¨m thø 2 N¨m thø 3

Lóa n−¬ng (Gia Lai, ®Êt granit) 1,2 1,0 0,7 N.T.Siªm, 1977

Lóa n−¬ng (Gia Lai, ®Êt bazan) 1,8 1,5 1,4 N.T.Siªm, 1977

Lóa n−¬ng (S¬n La, ®Êt ®¸ v«i) 0,8 0,5 0,3 L.V.Khoa, 1989

Lóa n−¬ng (Hoµ B×nh, ®Êt ®¸ v«i) 1,3 0,7 0,4 T.§.Viªn, 2001

Ng« (§¾c L¾c, ®Êt ®á bazan) 3,3 2,3 1,1 N.T.Siªm, 1987

Ng« (§¾c L¾c, ®Êt ®á ®¸ v«i) 2,5 1,5 0,6 T.§.Viªn, 2001

S¾n (B¾c Th¸i, ®Êt diÖp th¹ch) 14,0 13,5 8,0 N.T.Siªm, 1978

S¾n (Kon Tum, ®Êt ®á bazan) 17,0 15,0 14,0 N.T.Siªm, 1978

S¾n (Hoµ B×nh, ®Êt ®á ®¸ v«i) 20,0 15,0 10,0 T.§.Viªn, 2001

97

Cã ý kiÕn cho r»ng canh t¸c c©y ng¾n ngµy trªn rÉy dèc cã hiÖu suÊt cao. LËp luËn nµy chØ dùa thuÇn tuý vµo c«ng lao ®éng rÎ m¹t, mµ quªn tÝnh ®Õn gi¸ trÞ cña ®é ph× nhiªu ®Êt vµ hËu qu¶ ph¶i tr¶ gi¸n tiÕp kh¸c.

Tõ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn chóng t«i ®i ®Õn nh÷ng suy nghÜ sau:

• Trong bèi c¶nh chung ®· thay ®æi, du canh tiÕn triÓn ®i ®«i víi du c− kh«ng cßn lµ thÝch hîp; cÇn cã sù hç trî tõ bªn ngoµi hiÖn t−îng nµy míi chÊm døt ®−îc;

• C¸ch lµm bÒn v÷ng lµ gióp ®ång bµo t×m n¬i thÝch hîp, tù m×nh lo ®−îc cuéc sèng. Ngoµi an ninh l−¬ng thùc th× hç trî duy tr× v¨n ho¸, ph¸t triÓn gi¸o dôc, c¬ së h¹ tÇng lµ nhÊt thiÕt ph¶i cã tr−íc. Mäi ho¹t ®éng ®Òu ph¶i cã ý kiÕn quyÕt ®Þnh cña ®ång bµo;

• Du canh lu©n håi vµ du canh bæ trî lµ mét c¸ch thøc sö dông ®Êt hîp lý trong ®iÒu kiÖn l−¬ng thùc ch−a an toµn vµ quü ®Êt cßn cho phÐp lµm. Cïng víi ph¸t triÓn n«ng th«n, ®a d¹ng ho¸ c©y trång vËt nu«i diÖn tÝch nµy sÏ thu hÑp dÇn ngoµi ý muèn chñ quan;

• §Ó h¹n chÕ mÆt tr¸i cña du canh, cÇn chuyÓn ®æi dÇn ph−¬ng thøc sö dông ®Êt th«ng qua mét hÖ thèng khuyÕn n«ng, tÝn dông, thÞ tr−êng ph¸t triÓn

• Ph¸t ®èt (slash-and-burn) lµ mét biÖn ph¸p kü thuËt b¾t buéc trong canh t¸c n−¬ng rÉy. Cã thÓ gi¶m thiÓu t¸c h¹i b»ng c¸ch ¸p dông c¸c biÖn ph¸p canh t¸c b¶o vÖ ®Êt thÝch hîp víi tõng ®Þa ph−¬ng.

5.3. Lóa n−íc vµ hoa mµu ®Þnh canh

T¹i c¸c vïng thÊp h¬n cã nguån n−íc ®Ó ph¸t triÓn lóa n−íc, t¹i c¸c thung lòng vïng nói hoÆc n¬i ®ång bµo ®· c¶i tiÕn ®ång ruéng thµnh ruéng bËc thang th× s¶n xuÊt n«ng nghiÖp t−¬ng ®èi æn ®Þnh. Lóa n−íc ®· gãp mét phÇn ®¸ng kÓ vµo khÈu phÇn l−¬ng thùc cña ®ång bµo ë ®©y vµ diÖn tÝch c¸c c©y trång c¹n vÉn cßn nh−ng ®êi sèng kh«ng cßn phô thuéc hoµn toµn vµo c¸c c©y trång nµy n÷a. Do s¶n xuÊt lóa n−íc rÊt æn ®Þnh nªn ®ång bµo kh«ng ph¶i du canh du c− ®Õn c¸c vïng ®Êt kh¸c. Hoa mµu ë vïng nµy ®−îc ch¨m bãn tèt h¬n, cã c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ ®Êt nªn cã thÓ æn ®Þnh s¶n xuÊt trong mét thêi gian dµi. Tuy nhiªn ë mét sè n¬i, mét sè vïng, do ®Êt ®ai kh«ng thuËn lîi nªn s¶n xuÊt c©y trång c¹n vÉn bÞ thu hÑp dÇn. ViÖc ph¸t triÓn c¸c thuû lîi nhá còng chuyÓn dÇn diÖn tÝch trång mµu mét vô sang ®Êt trång lóa 2 vô, hoÆc ë c¸c vïng cao nguyªn bazan ®Êt trång mµu khi cã t−íi ®−îc chuyÓn sang trång c¸c c©y sinh lîi nhÊt thêi nh− cµ phª, hå tiªu. C¸c vïng ®Êt cã ®é dèc cao kh«ng thuËn lîi cho ph¸t triÓn hoa mµu còng dÇn dÇn ®−îc chuyÓn sang c¸c c©y trång l©u n¨m nh− trång cao su, ®iÒu, d©u t»m hoÆc c©y ¨n qu¶. S¶n xuÊt lóa mµu ë ®©y còng vÉn mang tÝnh tù cung tù cÊp cao, víi møc ®é ®Çu t− lao ®éng m¹nh phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ cña tõng vïng, tuy nhiªn h¬n h¼n chÕ ®é canh t¸c n−¬ng rÉy du canh.

Tuú theo hÖ thèng c¸c c©y trång mµ trong hÖ thèng n«ng nghiÖp nµy cã thÓ cã mét sè lo¹i h×nh s¶n xuÊt sau:

5.3.1. Lo¹i sö dông trång lóa nuíc

ë c¸c vïng tròng, thung lòng hoÆc nh÷ng n¬i ®· ®−îc c¶i t¹o thµnh bËc thang ®Ó gi÷ n−íc, cã thÓ cã hÖ thèng thuû lîi t−íi n−íc ®Ó trång 2 vô lóa hoÆc trång 1 vô lóa mïa nhê n−íc trêi.

§Êt ®−îc khai th¸c sö dông ®· h×nh thµnh tÇng ®Õ cµy gi÷ n−íc vµ c¸c chÊt mµu mì trong ®Êt. C¸c hÖ thèng ®ång ruéng ®−îc san ph¼ng vµ cã bê bao quanh ®· h¹n chÕ tèi ®a xãi mßn ®Êt. NhiÒu gièng míi ®−îc ®−a vµo s¶n xuÊt cho n¨ng suÊt ngµy cµng t¨ng. Ph©n bãn ®−îc ®Çu t− do ph©n chuång tõ ch¨n nu«i gia ®×nh vµ tõ c¸c nguån ph©n v« c¬ kh¸c.

98

Cã mét mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a ®åi vµ ruéng n−íc rÊt ®¸ng l−u ý.

Nghiªn cøu so s¸nh tÝnh chÊt ®Êt ®åi phiÕn th¹ch vµ ruéng lóa n−íc d−íi ch©n ®åi (x· Ninh D©n, Phó Thä) cho thÊy: trong qu¸ tr×nh sö dông ®Êt ®åi ®Ó trång s¾n diÔn ra sù chua ho¸ rÊt m¹nh, pHKCI thÊp kho¶ng 0,5 ®¬n vÞ so víi b×nh qu©n cña ®Êt ®á vµng phiÕn th¹ch d−íi rõng (pHKCI chung quanh 4,5). Cã thÓ do sù dÞch chuyÓn c¸c kim lo¹i kiÒm xuèng ruéng lµm cho ®Êt ruéng lóa Ýt chua h¬n, ®ång thêi trong m«i tr−êng ngËp n−íc pH cña ®Êt lu«n lu«n t¨ng lªn nh− ®· kh¼ng ®Þnh trong ho¸ häc ®Êt ngËp n−íc.

Trong cÊp h¹t th× phÇn c¸t vµ limon bÞ tr«i nhiÒu h¬n sÐt chøng tá cã sù vËn chuyÓn c¬ häc h¹t ®Êt nguyªn khèi song song víi sù röa tr«i c¸c phÇn tö mÞn giÇu dinh d−ìng. Hµng n¨m ë c¸c th«n vïng nµy ®Êt lóa th−êng bÞ mÊt 1 - 2% do ®Êt ®åi trµn lÊp thung lòng.

ChÊt mïn bÞ mÊt rÊt râ ra khái phÉu diÖn ®Êt ®åi kÓ c¶ tÇng s©u vµ tÝch luü rÊt m¹nh xuèng ®Êt ruéng réc ch©n ®åi (B¶ng 5.4). §Êt lóa lÇy thôt trong ®iÒu kiÖn ngËp n−íc ë ®é s©u trªn 1m c¸cbon vÉn cßn trªn 1,7%. Trªn ®Êt ®åi cã sù gét röa silic vµ tÝch luü Fe2O3, Al2O3 lµm cho tû lÖ SiO2/R2O3 < 0,6 chøng tá qu¸ tr×nh feralit ho¸ rÊt m·nh liÖt. Trong khi ë d−íi ruéng chØ c¸ch vµi tr¨m mÐt tû lÖ SiO2/R2O3 > 3. D−íi ruéng qu¸ tr×nh gl©y ho¸ chiÕm −u thÕ, h×nh thµnh tÇng gl©y ngay tõ tÇng 40 cm thèng trÞ toµn phÉu diÖn. Cã sù tÝch luü mïn yÕm khÝ víi d¹ng Fe2+ vµ Al3+ di ®éng ®éc h¹i rÔ lóa.

Xem thÕ ta cã thÓ thÊy r»ng gi÷a ®åi vµ ruéng cã mèi t−¬ng t¸c vËt chÊt rÊt chÆt chÏ, nh©n qu¶ trùc tiÕp, mµ mäi sù bÊt cÈn trong qu¶n lý ®åi dèc sÏ cã hiÖu øng bÊt lîi cho chÝnh ®Êt dèc (hiÖu øng t¹i chç) vµ cho ®Êt ruéng (hiÖu øng ngo¹i biªn).

B¶ng 5.4. TÝnh chÊt ®Êt ®åi vµ ®Êt ruéng trªn ®Êt phiÕn th¹ch Phó Thä

TÇng ®Êt SÐt (%) Limon C¸t (%) C¸cbon pHKCI §é s©u (cm) SiO2 (%) Fe2O3 (%) Al2O3 (%) (%) (%)

§åi ®Êt ®á vµng phiÕn th¹ch trång s¾n:

0-20 A 3,9 44,4 8,5 47,1 1,8 35,6 13,2 36,4

40-80 Bf 3,9 61,8 9,0 29,2 0,5 36,0 14,0 32,0

80-120 BC 4,0 51,0 10,2 38,8 0,3 36,0 15,7 33,9

§Êt ruéng réc ch©n ®åi cÊy lóa

0-20 A 4,7 30,8 25,1 47,4 2,9 59,1 6,7 13,3

40-80 Bg 4,9 30,9 21,7 47,1 1,7 60,3 6,0 13,1

80-120 Bg 4,6 27,0 25,9 47,1 1,7 63,0 5,9 13,0

Nguån: Ph¹m Quang Hµ, NguyÔn Tö Siªm & ctv, 1987

VÒ mÆt kinh tÕ trong mét céng ®ång hay mét hé vïng ®åi nói, mèi quan hÖ ®åi ruéng còng lµ mét t−¬ng t¸c rÊt cÇn ph¶i ®iÒu chØnh. Cïng trong mét th«n x· khi ®Êt lóa qu¸ Ýt mµ kh«ng th©m canh th× cho dï cã nhiÒu ®Êt n−¬ng, vÊn ®Ò an ninh l−¬ng thùc rÊt nan gi¶i. Mµ ®·

99

kh«ng no th× kh«ng thÓ nãi g× ®Õn gi÷ rõng hay b¶o vÖ m«i tr−êng. Víi 700 m2 ®Êt ruéng mÆc dï canh t¸c 1,1 ha ®Êt n−¬ng hé Kh¬ Mó ë x· ChiÒng P»n vÉn thiÕu ®ãi. C¸c hé ng−êi Th¸i kh«ng cã nhiÒu n−¬ng, nh−ng nhê cã lu¸ ruéng nhiÒu vµ trång 2 vô nªn l−¬ng thùc thõa ¨n. C¸c hé ng−êi Kinh chØ cã chót Ýt ruéng nh− ng−êi Kh¬ Mó, nh−ng nhê th©m canh nªn thu s¶n l−îng lóa gÊp 3, diÖn tÝch n−¬ng kh«ng b»ng nöa mµ lóa g¹o vÉn d− gi¶ (B¶ng 5.5).

Tõ ®ã cã thÓ thÊy trong quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp hé gia ®×nh ph¶i cè g¾ng bè trÝ ®ñ ®Êt cho c©y l−¬ng thùc thùc phÈm, tÊt nhiªn lµ ®Êt ph¶i phï hîp, kh«ng g−îng Ðp. N¬i cã nguån n−íc th× tËn kh¶ n¨ng më ruéng lóa n−íc hay lµm bËc thang lóa n−íc. ViÖc th©m canh d−íi ruéng gãp phÇn to lín vµo viÖc b¶o ®¶m l−¬ng thùc, gi¶m ¸p lùc tÊn c«ng lªn ®åi rõng ®Ó trång g−îng Ðp c©y ng¾n ngµy.

B¶ng 5.5. Ruéng vµ n−¬ng ë 1 n«ng hé miÒn nói (x· ChiÒng P»n, Yªn Ch©u, S¬n La)

D©n téc Lóa n−íc (m2) §Êt n−¬ng (m2) Sö dông ®Êt n−¬ng N¨ng suÊt lóa (tÊn/ha/n¨m) DT n−¬ng/ DT ruéng

Kinh 5 : 1 4000 850 10,0 N−¬ng cè ®Þnh ®éc canh (ChiÒng Phó) (2 vô)

Th¸i 3 : 1 8000 2500 8,0 N−¬ng cè ®Þnh lu©n canh (B¶n Ph¸t) (2 vô)

Kh¬ Mó 11000 N−¬ng du canh 15 : 1 700 3,0

(B¶n Thµn) (1 vô)

Nguån: Lª V¨n TiÒm, 1996

GÇn ®©y, víi sù hç trî cña c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn, tõ ViÖt B¾c ®Õn T©y Nguyªn ta cã thÓ gÆp rÊt nhiÒu hé ®ång bµo d©n téc trång lóa n−íc thµnh c«ng dï r»ng truyÒn thèng cña hä lµ canh t¸c c¹n chø tõ ®êi cha «ng ch−a hÒ lµm ruéng n−íc bao giê. VÝ dô ë bu«n LÐ Bª (x· Kr«ng Pa, Phó Yªn) 365 hé £ §ª lÇn ®Çu tiªn ng¨n suèi trång lóa n−íc ®· tho¸t ®−îc t×nh tr¹ng ®ãi triÒn miªn do tr−íc ®©y chØ du canh trªn ®åi.

KÕt qu¶ trång ng« trªn ®Êt lÇy thôt ë VÜnh Phó (cò) nh÷ng n¨m qua lµ mét vÝ dô sinh ®éng vÒ sù s¸ng t¹o trong viÖc sö dông ®Êt, gi¶i quyÕt an toµn l−¬ng thùc ë vïng nhiÒu ®åi Ýt ruéng. §Ò tµi do ®ång chÝ Ph¹m Thøc, Gi¸m ®èc Së N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n chñ tr×.

Cho ®Õn nh÷ng n¨m 1980 d©n c¸c huyÖn miÒn nói VÜnh Phó ch−a bao giê ®−îc ¨n no, ®ãi nghÌo nhÊt tØnh. Trªn ®åi träc s¾n kh«ng qu¸ 9 tÊn/ha, n¨ng suÊt mçi ngµy mçi sôt. D−íi ruéng tròng 2 vô lóa gép l¹i kh«ng qu¸ 4-5 tÊn/ha. Víi 400 m2 ®Êt mét ng−êi, b÷a ¨n phÇn nhiÒu lµ s¾n thay c¬m. Víi c¬ cÊu gièng cò: lóa xu©n sím (cÊy th¸ng 15/1) gièng dµi ngµy, tiÕp theo lµ lóa mïa còng lµ gièng dµi ngµy (thu ho¹ch cuèi th¸ng 9), vô ®«ng chØ cßn l¹i 105 ngµy l¹i bÞ lÇy thôt, nªn ®µnh bá ho¸ hoµn toµn. ViÖc t¨ng thªm mét vô ng« ®«ng trªn diÖn tÝch réng lín nµy (kho¶ng 15.000 ha) lµ mét ®ãng gãp cã tÝnh quyÕt ®Þnh ®−a n¨ng suÊt l−¬ng thùc tõ 4-5 tÊn lªn 7-8 tÊn/ha/n¨m. MÊu chèt cña gi¶i ph¸p lµ dïng gièng lóa xu©n trung vµ ng¾n ngµy (115 - 165 ngµy nh− C70, C71, CR203...) ®Ó gieo muén ®i 15 ngµy, dïng lu¸ mïa ng¾n ngµy ( l05 - 110 ngµy nh− KD 18) gieo sím lªn 15 ngµy ®Ó thêi gian d·n c¸ch ë vô ®«ng t¨ng lªn 130 ngµy ®ñ ®Ó bè trÝ mét vô ng« (ë ®©y lµ gièng Pacific-11 cã thêi gian sinh tr−ëng 110-120 ngµy trong vô ®«ng B¾c Bé). §Ó tr¸nh c¨ng th¼ng thêi vô ng« ®−îc gieo bÇu 10 - 15 ngµy ®Ó cã thÓ mäc tèt trªn ®Êt −ít. Bãn ph©n ®¹m võa ph¶i 100 kg N do ®Êt rÊt giÇu h÷u c¬, 150-200 kg P2O5 do ®Êt rÊt nghÌo P vµ 50 kg K2O/ha.

100

Nhê th©m canh ®Êt ruéng ®ñ vµ d− l−¬ng thùc, ngµy nay ng−êi d©n ë ®©y ®· tr¸nh ®−îc ®éc canh s¾n, cã ng« ruéng nªn ch¨n nu«i ph¸t triÓn h¬n, cã c¬ héi th©m canh ®a d¹ng ho¸ c©y trång trªn ®åi, phôc håi ®Êt tho¸i ho¸.

5.3.2. Lo¹i sö dông lóa - mµu

Cã lo¹i h×nh s¶n xuÊt 2 mïa, 1 lóa hiÖn cã ë ViÖt B¾c Hoµng Liªn S¬n, Trung du B¾c Bé vµ Duyªn h¶i B¾c Trung Bé. C¸c c«ng thøc lu©n canh th−êng lµ 2 c©y mµu vô ®«ng vµ vô xu©n, lóa mµu.

ë c¸c ch©n ®Êt t−íi tiªu kh«ng chñ ®éng cã thÓ trång 1 vô lóa, 1 vô mµu (mïa ®«ng xu©n, lóa mïa).

ë c¸c lo¹i h×nh s¶n xuÊt nµy ®ång ruéng ®−îc x©y dùng tèt, c¬ cÊu lu©n canh lóa mµu gióp cho ®Êt ®ai thay ®æi m«i tr−êng sau mçi vô canh t¸c, lµm cho ®Êt huy ®éng tèt h¬n c¸c chÊt dinh d−ìng vµ lo¹i trõ bít s©u bÖnh.

5.3.3. Lo¹i sö dông chuyªn mµu

C¸c c©y mµu ®−îc trång trªn c¸c lo¹i ®Êt tho¸t n−íc cã ®Þa h×nh bËc thÒm cao ven s«ng suèi hoÆc ë c¸c v¹t ®Êt dèc tô. C¸c khu trång mµu ®Þnh canh nµy ph©n bè gÇn víi khu thæ c− h¬n lµ so víi c¸c n−¬ng rÉy du canh, viÖc ®Çu t− ch¨m bãn thuËn lîi h¬n. C¸c v¹t ®Êt trång cÊy hoa mµu æn ®Þnh th−êng lµ c¸c v¹t ®Êt tèt, Ýt dèc, cã nguån chÊt dinh d−ìng tõ trªn ®åi xuèng nªn mÆc dï l−îng ®Çu t− ph©n bãn vµo ®©y rÊt Ýt nh−ng ®Êt vÉn ®ñ ®é ph× nhiªu ®Ó ®¶m b¶o ®−îc n¨ng suÊt cho c©y trång.

5.4. HÖ thèng trång c©y l©u n¨m tËp trung

HÖ thèng trång c©y l©u n¨m lµ mét hÖ thèng ®ßi hái ph¶i cã tr×nh ®é tæ chøc s¶n xuÊt cao, ®Çu t− tho¶ ®¸ng, s¶n phÈm hµng ho¸ cã tÝnh c¹nh tranh cao vÒ chÊt l−îng. HÖ thèng trång c©y l©u n¨m tËp trung nµy b¾t ®Çu ph¸t triÓn tõ thêi Ph¸p thuéc, khi c¸c nhµ t− b¶n lËp c¸c ®ån ®iÒn ®Çu tiªn ë n−íc ta trång cµ phª, cao su, chÌ... Sau nµy, trªn c¬ së c¸c ®ån ®iÒn cò vµ dùa trªn c¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra ®Êt lËp c¸c dù ¸n quy ho¹ch, chóng ta ®· x©y dùng nhiÒu n«ng tr−êng, c¸c vïng chuyªn canh, c¸c khu kinh tÕ míi cã môc ®Ých chuyªn m«n ho¸ cao vµ s¶n xuÊt hµng ho¸. Trong ph¹m vi Trung du miÒn nói cho tíi nay chóng ta ®· cã 18 vïng chuyªn canh cao su, 13 vïng chuyªn canh cµ phª, 16 vïng chuyªn canh c©y ¨n qu¶, 11 vïng chuyªn canh c©y ®Æc s¶n nh− vïng chÌ Méc Ch©u, vïng chÌ Yªn B¸i, vïng cao su T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé, vïng quÕ Yªn B¸i... ë c¸c vïng nµy ®Êt ®åi ®· ®−îc sö dông cã hiÖu qu¶ ®¸ng kÓ. Nhê cã c¸c t− liÖu ®iÒu tra chi tiÕt, cã vèn ®Çu t− tho¶ ®¸ng vµ cã nh÷ng tiÕn bé kü thuËt thÝch hîp nªn c¸c vïng nµy ®· cho ra mét l−îng hµng ho¸ ®¸ng kÓ.

Tuy nhiªn do sù thóc Ðp cã tÝnh chÊt nãng véi vµ ¸p ®Æt, do thiÕu c¸c ®iÒu tra chi tiÕt hoÆc thiÕu vèn ho¹t ®éng, thiÕu c¸c c¬ së h¹ tÇng cÇn thiÕt mµ nhiÒu dù ¸n kh«ng thµnh c«ng. C©y l©u n¨m nh− cµ phª, chÌ, cao su, hå tiªu m¬ mËn, mÝa ®−êng... ®Òu ®· lÇn l−ît chÞu hËu qu¶. Trong khi nÒn kinh tÕ ®· chÊp nhËn quy luËt thÞ tr−êng th× kÕ ho¹ch s¶n xuÊt vÉn nh»m vµo nh÷ng con sè môc tiªu s¶n phÈm s¬ cÊp.

101

5.5. HÖ thèng ch¨n nu«i ®¹i gia sóc

HÖ thèng ch¨n nu«i ®¹i gia sóc ë n−íc ta kh«ng ph¶i lµ hÖ thèng ch¨n nu«i tËp trung trªn quy m« lín mµ chñ yÕu vÉn theo quy m« gia ®×nh. Tr©u ®−îc nu«i chñ yÕu ë miÒn nói B¾c Bé vµ B¾c Trung Bé, n¬i cã c¸c b·i cá ch¨n th¶ réng cã c©y rõng hay cá tranh. Vïng d©n téc Tµy cã mËt ®é tr©u trªn diÖn tÝch canh t¸c cao nhÊt. C¸c vïng nói B¾c Bé tr−íc ®©y ch¨n nu«i tr©u chñ yÕu sö dông lµm søc kÐo, ®Õn nay do nhu cÇu thÞ tr−êng nªn tû lÖ tr©u lÊy thÞt ®· t¨ng lªn. §µn tr©u ë §«ng Nam Bé, Phó Yªn vµ Kh¸nh Hoµ còng Ýt ái do nhu cÇu vÒ søc kÐo tr©u ë c¸c vïng nµy kh«ng cao vµ kh«ng cã thÞ tr−êng thuËn lîi vÒ thÞt tr©u nh− ë Qu¶ng TrÞ hoÆc Yªn B¸i.

ViÖc nu«i bß chñ yÕu lµ ®Ó lÊy søc kÐo vµ b¸n thÞt, ch¨n nu«i ®Ó lÊy s÷a chØ míi b¾t ®Çu ph¸t triÓn. C¸c vïng ch¨n nu«i bß s÷a ®¸ng kÓ lµ chung quanh c¸c ®« thÞ lín. Ng−êi d©n miÒn nói vïng cao ch−a khai th¸c ®−îc thÕ m¹nh hµng ho¸ nµy.

5.6. HÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp

N«ng l©m kÕt hîp lµ hÖ thèng canh t¸c ®· ®−îc nhiÒu d©n téc Ýt ng−êi ë Trung du miÒn nói n−íc ta tiÕn hµnh tõ l©u ®êi. Tuú theo tõng ®Þa ph−¬ng mang ph−¬ng thøc canh t¸c, c¬ cÊu lu©n canh c©y trång ®−îc thay ®æi kh¸c nhau. §ã lµ hÖ thèng th¶o qu¶ d−íi t¸n rõng cña ng−êi H'm«ng ë vïng nói cao phÝa B¾c, trång quÕ d−íi t¸n rõng cña ng−êi Dao ë Yªn B¸i, lóa c¹n vµ s¾n xen víi xoan cña ng−êi M−êng ë Thanh Ho¸, lóa n−¬ng xen víi quÕ cña ®ång bµo d©n léc Cµ Tu ë Trµ My, c¸c c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy xen víi c¸c c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy (chÌ, cä, s¬n...) c©y gç che bãng (trÈu, keo...) vµ c¸c c©y chÞu bãng d−íi t¸n (døa, gõng...) ë Trung du B¾c Bé. §Æc ®iÓm cña h×nh thøc n«ng l©m kÕt hîp lµ thµnh phÇn c©y trång ®a d¹ng, tËn dông ®−îc kh«ng gian gieo trång, t¹o ra nhiÒu tÇng nhiÒu t¸n che nªn cã t¸c dông b¶o vÖ tèt.

Cã rÊt nhiÒu hé n«ng-l©m kÕt hîp, song c¸c hÖ sau ®©y ®−îc coi lµ vÝ dô thµnh c«ng:

• M« h×nh håi-tr¸m-rõng t¸i sinh (®iÓn h×nh ë V¨n Quan, L¹ng S¬n):

§Ønh ®åi ®Ó rõng t¸i sinh. Tõ gi÷a ®åi trë xuèng trång håi theo mËt ®é 5 m x 5 m (400 c©y/ha), tr¸m trång xen víi håi víi kho¶ng c¸ch 6 m x 7 m (250 c©y/ha). §é che phñ ®¹t trªn 60%. M« h×nh nµy t−¬ng ®èi l©u (sau 10 n¨m) míi cho thu ho¹ch nh−ng cã lîi Ých l©u dµi.

• M« h×nh trång chÌ xen håi (®iÓn h×nh ë B×nh Gia, L¹ng S¬n).

§Êt dèc 20-300, ®Ønh ®åi ®Ó rõng t¸i sinh hoÆc trång c©y rõng. Tõ l−ng ®åi trë xuèng trång håi theo mËt ®é 5 m x 5 m, gi÷a hµng håi cã thÓ trång 2-3 hµng chÌ chiÕm kho¶ng 20% diÖn tÝch. C¶ hai c©y ®Òu trång vµo vô xu©n.

Trong thêi kú ch¨m sãc (3 n¨m ®èi víi chÌ, 9 n¨m ®èi víi håi) cã thÓ trång xen cèt khÝ lµm ph©n xanh, hoÆc ®Ëu xanh, ®Ëu Cao B»ng lÊy h¹t. §é che phñ cã thÓ ®¹t 50-60%.

• M« h×nh tróc sµo-c©y l−¬ng thùc (Cao B»ng, B¾c K¹n, Hµ Giang):

Tróc sµo trång víi kho¶ng c¸ch 2 m x 3 m (1.600 c©y/ha), cÇn 3-4 n¨m míi b¾t ®Çu cho thu ho¹ch khi c©y cao 15-20 m. Trong thêi gian ®ã cã thÓ trång lóa n−¬ng hoÆc s¾n xen gi÷a c©y chÝnh. Tróc sµo trång vô ®«ng xu©n (th¸ng 12-1). Lóa n−¬ng gieo vµo vô hÌ

102

thu (th¸ng 5-6 hµng n¨m). Sau 1 - 2 n¨m lóa n−¬ng cã thÓ ®−îc thay thÕ b»ng s¾n, trång 1 hµng s¾n gi÷a 2 hµng tróc. Tõ n¨m thø t− th× ngõng trång xen b¾t ®Çu chÆt tØa tróc ®Ó b¸n.

• M« h×nh chÌ San-c©y l−¬ng thùc (Hµ Giang):

ChÌ San lµ ®Æc s¶n cña vïng nói cao trång mét lÇn ®Ó thu ho¹ch hµng tr¨m n¨m, cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh cao lµ gi¶i ph¸p thay thÕ rÊt tèt khi triÖt ph¸ c©y thuèc phiÖn. ChÌ thÝch hîp víi ®Êt dèc, chua vµ kh«ng s©u dµy l¾m, cã thÓ mäc r¶i r¸c trªn c¸c hèc ®Êt ph©n t¸n, do vËy ®Êt dèc trªn 250 kh«ng cã trë ng¹i lín. MÆc dï Ýt ch¨m sãc, n¨ng suÊt vÉn ®¹t trªn 3 tÊn bóp t−¬i/ha.

Khi trång míi ®Ó l¹i c©y rõng r¶i r¸c lµm c©y che bãng hoÆc trång xen c©y lÊy gç (100 - 200 c©y/ha). ChÌ trång víi mËt ®é 1500 c©y/ha, kho¶ng c¸ch cã thÓ kh«ng ®Òu l¾m. Kho¶ng trèng gi÷a c©y chÌ cã thÓ trång ®Ëu ®ç, ng«, lóa hoÆc c©y ph©n xanh trong 3 - 4 n¨m ®Çu. M« h×nh nµy thÝch hîp víi c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c nh− S¬n La, Yªn B¸i, Hµ Giang, Lao Cai.

• M« h×nh c©y lÊy gç xen c©y n«ng nghiÖp (Taungya)

Lµ m« h×nh kh¸ phæ biÕn. VÝ dô ë Yªn B×nh n«ng d©n trång xen lóa n−¬ng hoÆc s¾n trong bå ®Ò. N¨m ®Çu sau khai hoang rõng tre nøa lóa n−¬ng trång thuÇn. Sau khi gÆt lóa n−¬ng (th¸ng 12 - 1) cuèc hè bá h¹t bå ®Ò víi mËt ®é 2.500-3.300 c©y/ha. §Çu th¸ng 5 gieo thªm 1vô lóa n−¬ng d−íi t¸n bå ®Ò. S¾n thuÇn cã thÓ trång vô ®Çu. Thu s¾n xong gieo bå ®Ò mËt ®é cao 5.000 c©y/ha, tØa th−a b¸n dÇn ®Õn n¨m thø 4 cßn 2.000 c©y. Lóc nµy cã thÓ trång xen cä.

• M« h×nh v−ên rõng vÇu xen c©y th©n gç

Th−êng gÆp ë Yªn B¸i, Phó Thä, Tuyªn Quang. VÇu ngoµi viÖc cung cÊp nguyªn liÖu cßn cho m¨ng lµ nguån thu nhËp sím quan träng. Cã 3 lo¹i vÇu: vÇu ngät (m¨ng ngät), vÇu ®¾ng (m¨ng ®¾ng) vµ vÇu sÆt (m¨ng nhá).

VÇu ®−îc trång xen víi nhiÒu c©y gç vµ c©y qu¶ nh− rµng rµng, lim xÑt, m¸n ®×a, mì lµ c¸c loµi mäc nhanh nh− c¸ng lß, h«ng; dÎ h−¬ng, kh¸o cho gç tèt, mÝt, v¶i thiÒu, tr¸m tr¾ng ngoµi gç cßn cho qu¶.

Trªn ®Êt xÊu th× c¸c loµi th©n gç trång xen trong vÇu th−êng lµ sßi, thõng mùc, xoan, lim xÑt... vµ kÕt hîp trång døa ta nh− ë S¬n D−¬ng (Tuyªn Quang).

• M« h×nh quÕ - døa - mì (Phó Thä, Yªn B¸i)

Vá quÕ cã thÓ cho dÇu, cßn gç dïng lµm bét giÊy hoÆc cñi. QuÕ non cÇn che bãng, nªn ng−êi ta trång xen víi mì vµ chÌ. Trong 2 n¨m ®Çu trång xen s¾n cho ®Õn lóc t¸n quÕ vµ mì ®· lín (huyÖn Yªn LËp, Phó Thä).

• M« h×nh quÕ-cèt khÝ lµm b¨ng ch¾n

ë Th¸c Bµ cã thÓ gÆp nhiÒu v−ên ®åi trång khoai sä, khoai lang, chÌ, cam, cµ phª... dïng quÕ vµ cèt khÝ lµm c©y b¨ng xanh. Cèt khÝ che bãng cho quÕ non vµ ®−îc ®èn phít 4 lÇn trong n¨m ®Ó lµm ph©n xanh. Sau 3 n¨m cèt khÝ ®èn lµm cñi vµ trång l¹i. Mét gia

103

®×nh thùc hiÖn kiÓu canh t¸c nµy ®· chÊm døt du canh lóa n−¬ng trªn 7 ha vµ trë thµnh hé giÇu trong x·.

Ngoµi ra mét sè c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m víi c©y trång xen vÒ b¶n chÊt còng lµ h×nh th¸i n«ng l©m kÕt hîp. VÝ dô: cµ phª cã thÓ trång xen c©y ng¾n ngµy trong 3-4 n¨m. HÖ c©y che bãng cµ phª gåm c©y che bãng t¹m thêi (muång sîi, cèt khÝ), bãng m¸t tÇng trung (kho¶ng 280-330 c©y muång l¸ nhän hoÆc keo dËu kho¶ng c¸ch 4 x 6 m hay 5 x 7 m), c©y bãng tÇm cao (kho¶ng 60 c©y muång ®en kho¶ng c¸ch 24 x 7 m) t¹o mét sinh th¸i kh«ng kh¸c g× rõng th−a, s¶n l−îng gç cña c©y bãng m¸t còng ®¸ng kÓ. B¶n th©n c©y cao su (trªn 300 c©y/ha) ë cuèi nhiÖm kú khai th¸c mñ sÏ lµ c©y lÊy gç. GÇn ®©y mét sè gièng cao su ®−îc t¹o ra víi môc ®Ých lµm c©y lÊy gç h¬n lµ lÊy nhùa.

5.7. HiÖu qu¶ kinh tÕ cña canh t¸c

NÕu xÐt vÒ mÆt l·i suÊt thu vÒ cho ng−êi n«ng d©n th× c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m vµ c©y ®Æc s¶n cã l·i suÊt cao h¬n c©y l−¬ng thùc. C©y ®Æc s¶n, c©y thuèc vµ c©y qu¶ b¶n ®Þa (håi, quÕ, v¶i, nh·n, na...) cã møc sinh lîi vµ an toµn h¬n. Trång c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m cã møc ®é an toµn thÊp. Víi c¸c c©y kh«ng ph¶i lµ truyÒn thèng cña hä hoÆc c¸c gièng míi (cao su, cµ phª, mÝa, ng« lai, lóa lai) th× møc ®é rñi ro lµ rÊt cao, nhiÒu khi thua lç nÆng nÒ.

Canh t¸c c¸c c©y l−¬ng thùc vµ c©y mµu cã thÓ cho thu nhËp cao ë c¸c vïng th©m canh. C¸c lo¹i ®Êt mét vô ®Òu cho thu nhËp thÊp do n¨ng suÊt c©y trång trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch kÐm. Tuy nhiªn còng ph¶i thÊy lµ c¸c vïng th©m canh cao ®é lµ c¸c vïng cã ®«ng d©n c−, lùc l−îng lao ®éng dåi dµo, ph−¬ng thøc canh t¸c nµy mÆc dï cho thu nhËp cao nh−ng còng chØ nh»m ®Ó gi¶i quyÕt l−îng lao ®éng d− thõa hoÆc ®¸p øng nhu cÇu l−¬ng thùc cho ®Þa ph−¬ng chø Ýt cã gi¸ trÞ cho xuÊt khÈu vµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt.

Møc l·i thuÇn thu vÒ trªn 1 ha th−êng chØ ë møc trung b×nh ®Õn thÊp chØ ®ñ ®¸p øng c¸c nhu cÇu sinh ho¹t thay ®æi hÖ thèng canh t¸c. Tû suÊt lîi nhuËn còng kh«ng cao do s¶n xuÊt th©m canh ph¶i cã c¸c ®Çu t− ®¸ng kÓ vµo s¶n xuÊt.

C¸c lo¹i h×nh s¶n xuÊt qu¶ng canh nh− c©y trång mét vô, ®Êt n−¬ng rÉy Ýt ph¶i ®Çu t− nªn mÆc dÇu thu nhËp thÊp nh−ng l¹i cã tû suÊt lîi nhuËn biÓu kiÕn cao h¬n nÕu bá qua sù tr¶ gi¸ vÒ ®é ph× ®Êt bÞ mÊt. Râ rµng lµ kh«ng thÓ chØ dùa vµo th«ng sè nµy ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ canh t¸c. Lo¹i h×nh s¶n xuÊt nµy nhanh chãng bãc lét ®é ph× tù nhiªn cña ®Êt vµ vÒ mÆt x· héi vµ m«i tr−êng lµ kh«ng bÒn v÷ng.

104

B¶ng 5.5. DiÖn tÝch ®Êt hoang ®åi nói trong c¬ cÊu ®Êt trèng ®åi träc

TØnh §Êt trèng ®åi träc (1 000 ha) §Êt hoang ®åi nói (1 000 ha)

I. Trung du miÒn nói B¾c Bé 5 958 5 163

1. Lai Ch©u 1 400 1 293

2. S¬n La 1 018 945

3. Hoµ B×nh 162 120

4. Hµ Giang 428 335

5. Tuyªn Quang 245 227

6.Lµo Cai 456 403

7. Yªn B¸i 378 343

5.9 BiÕn ®æi ®é ph× nhiªu cña ®Êt theo c¸c ph−¬ng thøc canh t¸c kh¸c nhau

5.9.1 Gi¶m ®é ph× vµ tho¸i ho¸ ®Êt ë canh t¸c n−¬ng rÉy

B¶ng 5.7 Xãi mßn ®Êt trªn n−¬ng rÉy

ChØ tiªu theo dâi §Êt n©u ®á bazan §Êt n©u ®á bazan §Êt x¸m trªn granit

Lóa rÉy Lóa rÉy C©y trång Cµ phª

§é dèc (®é) 10 15 12

Sè n¨m canh t¸c Cµ phª 15 tuæi Vô 2 sau 8 n¨m bá ho¸ 3 n¨m sau khi khai hoang

§é dµy tÇng ®Êt Trªn 2m Trªn 2m 1,5

65 88 48 L−îng ®Êt bÞ xãi mßn (tÊn/ha/n¨m)

1,8 1,1 3,5 N¨ng suÊt (tÊn/ha)

§Êt n−¬ng rÉy bÞ xãi mßn, röa tr«i m¹nh nªn tho¸i ho¸ toµn diÖn gi¶m hµm l−îng mïn vµ chÊt dinh d−ìng; chua dÇn; kh¶ n¨ng trao ®æi cation thÊp; c¸c ®Æc tÝnh vËt lý n−íc bÞ suy tho¸i, trë nªn chai cøng mÊt cÊu tróc. Sau n−¬ng rÉy th−êng lµ c¸c ®Êt trèng ®åi träc tho¸i ho¸ kh«ng thÓ canh t¸c tiÕp tôc ®−îc n÷a.

105

B¶ng 5.8 Suy tho¸i cña ®Êt n−¬ng rÉy (0-20 cm) §Êt ®á vµng phiÕn th¹c, Na R×, B¾c K¹n

me/100g ®Êt Tæng sè (%) pHKCI Ph−¬ng thøc sö dông ®Êt CEC Ca N P2O5 K2O P dÔ tiªu ChÊt h÷u c¬

- §Êt rõng giµ 4,43 18,5 15,6 9,7 6,15 0,26 0,09 1,32

5,15 13,6 19,6 16,9 3,18 0,11 0,09 1,83 - §Êt rÉy n¨m ®Çu ph¸t ®èt

4,00 8,1 6,5 3,8 2,17 0,07 0,06 0,75 - §Êt rÉy tr−íc khi bá ho¸

4,11 10,4 5,4 4,2 2,30 0,07 0,07 0,85 - §Êt rÉy bá ho¸ 3 n¨m

(Nguån: NguyÔn Tö Siªm, 1994)

5.9.2. BiÕn ®éng ®é ph× cña ®Êt trång c©y hµng n¨m vµ c©y l©u n¨m

C©y l©u n¨m khi ®· ®Þnh h×nh t¹o ra t¸n l¸ che phñ tèt, cã rÔ ¨n s©u nªn hót ®−îc n−íc vµ c¸c chÊt dinh d−ìng kho¸ng tõ d−íi c¸c tÇng s©u, ®Êt ®ai th−êng kh«ng bÞ xíi x¸o liªn tôc nªn t¸c dông b¶o vÖ ®Êt tèt. HÖ canh t¸c c©y l©u n¨m t¹o ra mét hÖ sinh th¸i gÇn gièng nh− rõng. §Êt d−íi c©y l©u n¨m do h¹n chÕ ®−îc xãi mßn, röa tr«i vµ ch¨m bãn ®Çy ®ñ sÏ gi÷ ®−îc ®é ph× vµ ®¶m b¶o cho canh t¸c ®−îc bÒn v÷ng. §Êt trång cao su, cµ phª sau 6 n¨m vÉn cã hµm l−îng mïn, ®¹m cao kh«ng thua kÐm ®Êt ph¸t triÓn d−íi t¸n rõng lµ bao nhiªu trong khi ®Êt trång c©y ng¾n ngµy sau 10 vô hµm l−îng chÊt h÷u c¬ chØ cßn l¹i 1,53%. §Êt rõng bå ®Ò ®Òu kh«ng bÞ chai cøng, hµm l−îng mïn ®¹m vÉn cao, ®é xèp kh«ng gi¶m. ChÌ trång trªn ®Êt ®á vµng macma axit mét lo¹i ®Êt chua vµ dinh d−ìng kÐm vÉn gi÷ ®−îc hµm l−îng mïn ®¹m cao h¬n lµ ®Êt hoang nhê trång trong r·nh.

106

B¶ng 5.9. §Æc ®iÓm ®Êt ®á vµng sö dông kh¸c nhau (0-30cm)

C¸c chØ tiªu ph©n tÝch §Êt d−íi rõng thø cÊp §Êt n−¬ng n¨m thø 2 (lóa + ng«) §Êt qua 3-4 n¨m võa lµm rÉy, võa ph¶i bá

Sè mÉu ®iÒu tra 14 11 16

TÇng ®Êt mÆt 35 Kh«ng cã 12

Hµm l−îng mïn (%) 6,5 2,4 5,2

5,8 4,0 4,8 PHKCI

Al+++ (mg/100g ®Êt) 0,0 62,0 10,5

N tæng sè (%) 0,21 0,06 0,16

0,17 0,04 0,16 P2O5 tæng sè (%)

1,58 0,71 1,23 K2O tæng sè (%)

Th¸ng 2 (mïa kh«) 25,4 14,2 16,4

Th¸ng 8 (mïa m−a) 33,2 21,5 29,4

(Nguån: Bïi Quang To¶n, 1967)

107

B¶ng 5.10. DiÔn biÕn ®é ph× ®Êt bazan d−íi c¬ cÊu c©y trång kh¸c nhau

Sè liÖu ®iÒu tra n¨m 1994 ChØ tiªu ®¸nh gi¸

Cao su trång 1988 Cµ phª trång 1988 C©y ng¾n ngµy sau 10 vô Rõng t¹p sau 10 n¨m

Lo¹i ®Êt Bazan Bazan Bazan Bazan

§é dµy tÇng canh t¸c Trªn 1m Trªn 1m Trªn 1m Trªn 1m

Thµnh phÇn c¬ giíi ThÞt + sÐt ThÞt + sÐt ThÞt + sÐt ThÞt + sÐt

4,95 5,90 4,75 4,65 PHKCI

H÷u c¬ (%) 4,20 3,37 1,53 5,55

N (%) 0,19 0,16 0,11 0,17

0,22 0,12 0,12 0,20 P2O5 tæng sè (%)

0,04 0,03 0,05 0,05 K2O tæng sè (%)

2,00 2,00 1,85 9,25 P2O5 dÔ tiªu (mg/100g)

5,00 23,50 5,00 13,25 K2O dÔ tiªu (mg/100g)

Ca++ (me/100g) 0,40 7,20 0,80 6,80

Mg++ (me/100g) 1,20 2,00 1,20 9,20

4-50 2-30 §é dèc B»ng ph¼ng B»ng ph¼ng

108

B¶ng 5.11. DiÔn biÕn ®é ph× ®Êt ®á bazan (Kr«ng buk, §¨k L¨k)

Sè liÖu ®iÒu tra n¨m 1994 ChØ tiªu ®¸nh gi¸

Lóa rÉy 6 n¨m §Ëu + lóa 4 Cµ phª 25 tuæi Cµ phª 8 tuæi n¨m liÒn

Lo¹i ®Êt Bazan Bazan Bazan Bazan

§é dµy tÇng canh t¸c Trªn 1m Trªn 1m Trªn 1m Trªn 1m

H¬i chÆt T¬i xèp ChÆt chai cøng Chai cøng §é xèp

4,75 5,15 5,10 4,75 PHKCI

H÷u c¬ (%) 3,75 2,75 2,66 2,87

N (%) 0,19 0,18 0,14 0,12

0,16 0,16 0,16 0,17 P2O5 tæng sè (%)

0,03 0,03 0,03 0,06 K2O tæng sè (%)

3,50 3,00 1,25 1,00 P2O5 dÔ tiªu (mg/100g)

32,50 19,25 2,50 5,25 K2O dÔ tiªu (mg/100g)

Ca++ (me/100g) 1,6 3,20 1,18 1,60

Mg++ (me/100g) 1,60 2,40 1,00 0,40

109

B¶ng 5.12. DiÔn biÕn ®é ph× ®Êt trång chÌ trªn ®Êt ®á vµng macma axit Phong Thæ, Lai Ch©u)

Lo¹i sö dông ®Êt ChØ tiªu ®¸nh gi¸

ChÌ 8 tuæi ChÌ 20 tuæi §ång hoang

Lo¹i ®Êt Fa Fa Fa

N¨ng suÊt 4,8 2,6

4,18 4,57 4,02 pHH2O

3,52 3,59 3,24 pHKCI

Mïn tæng sè (%) 3,23 2,26 2,04

N tæng sè (%) 0,17 0,09 0,08

0,048 0,025 0,041 P2O5 tæng sè (%)

2,70 2,85 1,72 K2O tæng sè (%)

Ca++ (mg/100g) 2.49 2.11 1.52

Mg++ (mg/100g) 0.96 0.56 0.19

H+ (mg/100g) 5.40 4.43 4.68

C©y hµng n¨m nÕu ®−îc trång trªn ®Êt b»ng th× vÉn gi÷ ®−îc ®é ph× sau mét thêi gian dµi. Cßn nÕu canh t¸c trªn ®Êt dèc nÕu kh«ng cã c¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn, röa tr«i vµ bãn ph©n bæ sung ®Êt sÏ b¹c mµu dÇn. Lu©n canh ®Ëu vµ lóa gi÷ hµm l−îng mïn, ®¹m trong ®Êt trong khi lóa c¹n trång chay th× hµm l−îng mïn vµ ®¹m gi¶m sót rÊt nhanh. ChØ sau 1 - 3 n¨m trång lóa n−¬ng kh«ng bãn ph©n ®· gi¶m l−îng h÷u c¬ ®¸ng kÓ so víi cã bãn ph©n.

5.10. C¸c hÖ thèng canh t¸c cã triÓn väng

C¸c hÖ thèng canh t¸c cã triÓn väng ë vïng nói vµ vïng cao n−íc ta ph¶i tho¶ m·n ®−îc c¸c yªu cÇu vÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ, sù æn ®Þnh vÒ x· héi vµ sù bÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng.

HiÖu qu¶ kinh tÕ cao bao giê còng lµ ®éng lùc ph¸t triÓn s¶n xuÊt, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng nh− n−íc ta hiÖn nay, ®©y lµ mét trong c¸c c¬ chÕ tù ®iÒu khiÓn c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt. Mét lo¹i c©y trång, vËt nu«i cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao, ®−îc thÞ tr−êng ®ßi hái sÏ ®−îc ph¸t triÓn réng r·i, kh«ng cÇn cã khuyÕn c¸o hoÆc chØ thÞ ph¶i ph¸t triÓn nh− tr−íc ®©y. Tuy nhiªn nÕu chØ theo h−íng hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt mµ kh«ng chó ý tíi c¸c ®iÒu kiÖn rµng buéc kh¸c nh− ®iÒu kiÖn tù nhiªn ®Êt ®ai, t×nh h×nh nh©n lùc vµ vèn ®Çu t−, c¸c tiÕn bé kü thuËt vµ c«ng nghÖ s¶n xuÊt th× sÏ bÞ thÊt b¹i hoÆc g©y hËu qu¶ xÊu cho m«i tr−êng th× còng sÏ bÞ lo¹i trõ. Do ®ã, hiÖu qu¶ kinh tÕ cña hÖ thèng n«ng nghiÖp vµ c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt ph¶i ®−îc ®Æt trong c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cô thÓ.

110

HiÖu qu¶ kinh tÕ ph¶i g¾n liÒn víi hiÖu qu¶ vÒ x· héi vµ m«i tr−êng th× s¶n xuÊt míi bÒn v÷ng.

C¸c c¨n cø ®Ó lùa chän c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt tiªn tiÕn lµ:

1. C¸c môc tiªu kinh tÕ, x· héi bao gåm c¸c nhãm vÊn ®Ò nh− gia t¨ng lîi Ých ng−êi n«ng d©n, phï hîp víi c¸c chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña Nhµ n−íc, ®¸p øng ®−îc nhu cÇu vµ tiÒm n¨ng ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Þa ph−¬ng.

- Lîi Ých cña ng−êi n«ng d©n bao gåm nhu cÇu ®¸p øng ®−îc l−¬ng thùc ®¶m b¶o cho ®êi sèng hµng ngµy, nhu cÇu gi¶i quyÕt tèt nhÊt lao ®éng s½n cã, n©ng cao thu nhËp vµ n©ng cao ®êi sèng.

- Lîi Ých cña quèc gia nh»m ®¹t ®−îc sù æn ®Þnh vÒ kinh tÕ vµ ®êi sèng c¸c vïng cao, xa vïng biªn giíi, thu hÑp sù kh¸c biÖt gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ, miÒn nói vµ miÒn xu«i, ®¹t ®−îc c¸c chØ tiªu vÒ n«ng l©m thæ s¶n ®¸p øng cho ngµnh c«ng nghiÖp trong n−íc vµ xuÊt khÈu.

- Sù ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Þa ph−¬ng t¹o ®iÒu kiÖn cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ph¸t triÓn nh− cung cÊp ph©n bãn, thuèc trõ s©u, cung cÊp ph−¬ng tiÖn chÕ biÕn vËn chuyÓn nh−ng còng chÝnh ®Þa ph−¬ng l¹i cã c¸c nhu cÇu vÒ nguyªn vËt liÖu ®Ó s¶n xuÊt mµ n«ng nghiÖp ph¶i ®¸p øng. Nhãm c©y trång hoÆc ph−¬ng h−íng s¶n xuÊt cña n«ng d©n bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu bëi s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ møc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Þa ph−¬ng.

2. C¸c môc tiªu vÒ m«i tr−êng còng mang mét tÇm quan träng ®Æc biÖt v× theo c¸c ph©n tÝch ë phÇn suy tho¸i m«i tr−êng ®Êt, canh t¸c kh«ng hîp lý trªn ®Êt dèc sÏ kh«ng nh÷ng lµm gi¶m n¨ng suÊt, mÊt ®Êt canh t¸c mµ cßn g©y ra c¸c th¶m ho¹ cña m«i tr−êng kh«ng nh÷ng ë ®Þa ph−¬ng mµ cßn cho miÒn xu«i, ph¸ huû vµ lµm gi¶m tuæi thä c¸c c«ng tr×nh cã tÇm quan träng quèc gia.

Trong tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ cña tõng vïng ph¶i c©n nh¾c c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn, tµi nguyªn ®Êt, nguån lao ®éng, kh¶ n¨ng ®Çu t− vèn, tËp qu¸n canh t¸c cña ®Þa ph−¬ng, hoµn c¶nh kinh tÕ hiÖn t¹i ®Ó s¶n xuÊt c¸c hÖ thèng n«ng nghiÖp vµ lo¹i h×nh sö dông ®Êt cã hiÖu qu¶ cao.

a) Vïng nói cao, d©n c− th−a thít, tr×nh ®é d©n trÝ thÊp, s¶n xuÊt cßn ë møc th« s¬, c¸c c¬ së s¶n xuÊt h¹ tÇng ®Òu thiÕu, vÊn ®Ò an toµn l−¬ng thùc ®ang lµ vÊn ®Ò cÊp b¸ch, hÖ thèng s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao lµ: trång c¸c c©y ®Æc s¶n, c©y ¨n qu¶, c©y d−îc liÖu kÕt hîp víi b¶o vÖ rõng ®Çu nguån, kÕt hîp trång xen c©y l−¬ng thùc d−íi t¸n rõng hoÆc c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m, h¹n chÕ du canh, du c−, chuyÓn ®æi n−¬ng rÉy du canh thµnh n−¬ng rÉy ®Þnh canh víi c¸c c©y trång hä ®Ëu c¶i t¹o ®Êt.

C¸c hÖ thèng canh t¸c n«ng nghiÖp b¾t buéc ph¶i kÕt hîp víi l©m nghiÖp víi thµnh phÇn tuú theo tõng vïng sinh th¸i. §ång bµo d©n téc th−êng kh«ng cã v−ên nhµ nªn n«ng l©m kÕt hîp nh− ®Ó l¹i rõng tù nhiªn trªn ®Ønh nói phßng hé gi÷ n−íc, ®ång thêi cung cÊp cñi ®un, c¸c c©y hä ®Ëu th©n gç trång lµm c©y che bãng m¸t, trång thµnh c¸c b¨ng theo ®−êng b×nh ®é ®Ó b¶o vÖ n−¬ng.

Do ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai réng nªn cã thÓ thùc hiÖn hÖ thèng l©m - môc ch¨n nu«i ®¹i gia sóc d−íi t¸n rõng. Ngoµi ra, nªn chän c¸c khu vùc cã ®é dèc d−íi 200 ®Ó x©y dùng c¸c b¨ng rõng, gi÷a c¸c b¨ng nµy x©y ®ùng c¸c th¶m cá ®Ó ch¨n th¶ lu©n phiªn ®ång thêi cã c¸c « cá th©m canh dïng lµm n¬i s¶n xuÊt thøc ¨n kh« dù tr÷.

ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn nªn ph¸t triÓn lo¹i h×nh ruéng bËc thang ®Ó s¶n xuÊt l−¬ng thùc æn ®Þnh. Nh−ng viÖc bè trÝ c¸c ruéng bËc thang còng nªn chØ ë gi÷a s−ên nói trë xuèng ®Õn ch©n nói. H×nh thµnh hÖ thèng thuû lîi nhá dïng c¸c phai, ®Ëp n−íc nhá lÊy n−íc tõ trªn cao t−íi cho c¸c ruéng ë triÒn nói hoÆc d−íi ch©n nói.

111

ë vïng cã thÓ ph¸t triÓn nu«i ong. Nh−ng do ë ®©y nguån hoa r¶i r¸c vµ nhÊt lµ giao th«ng khã kh¨n nªn kh«ng ph¸t triÓn ®µn ong quy m« lín mµ chØ nu«i ong gia ®×nh lµ phï hîp.

Nhê cã yÕu tè khÝ hËu ¸ nhiÖt ®íi nªn vïng cao cã ®iÒu kiÖn trång c©y ¨n qu¶ nhiÖt ®íi vµ ¸ «n ®íi nh− m¬, ®µo, mËn, lª... ®ång thêi ph¸t triÓn c¸c c©y d−îc liÖu nh− s©m, tam thÊt, th¶o qu¶, ý dÜ, sa nh©n, thôc ®Þa, ®ç träng... tr«ng c¸c lo¹i rau «n ®íi nh− su hµo, sóp l¬, ®Ëu c« ve, ®Ëu c« b¬...c¸c lo¹i chÌ chÊt l−îng cao nh− chÌ suèi Giµng, chÌ Tµ Th¶ng... Ngoµi ra ë tõng khu vùc cßn cã nh÷ng loµi c©y ®Æc s¶n nh− quÕ ë Yªn B¸i, Trµ My, Trµ Bång, håi ë L¹ng S¬n, c¸nh kiÕn ë S¬n La, Lai Ch©u...

b) Vïng trung du vµ ®åi nói thÊp h×nh thµnh nªn mét d¶i bao quanh c¸c ®ång b»ng, t¸ch biÖt vïng ®ång b»ng phï sa båi víi vïng nói cao. D©n sè vïng nµy ®«ng h¬n, nhÊt lµ ë vïng trung du B¾c Bé mËt ®é ng−êi lªn tíi 240 ng−êi/km2. HÖ thèng ®−êng x¸ cña vïng nµy còng ph¸t triÓn. §©y lµ vïng ®−îc khai th¸c tõ l©u ®êi nªn còng lµ vïng bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ nhÊt víi c¶nh t−îng cu¶ c¸c ®åi träc b¸t óp bÞ xãi mßn nghiªm träng. Nh×n chung ruéng n−íc vµ v−ên nhµ vÉn cßn chu tr×nh dinh d−ìng cã hiÖu qu¶, mïa mµng ®−îc n©ng cao v× ®−îc ch¨m bãn tèt, cã nhiÒu nguån ph©n bãn ®−îc ®Çu t−. Nh−ng ë trªn ®åi th× t×nh h×nh kh¸c h¼n do chÊt xanh ë ®©y ®· bÞ bãc mÊt ®Ó lµm ph©n bãn cho ruéng v−ên, bÞ trång khoai s¾n mét c¸ch bãc lét ®Êt dÉn ®Õn xãi mßn tr¬ sái ®¸ vµ cá mäc lªn bÞ tr©u bß ¨n vµ ®Én ®¹p hoÆc c¾t vÒ nhµ lµm chÊt ®èt.

ë ®©y nªn khuyÕn khÝch trång rõng ®Ó gi÷ ®Êt vµ gi÷ n−íc trªn ®Ønh ®åi, phÇn s−ên ®åi trång c¸c c©y ¨n qu¶, c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m.

- Vïng trung du B¾c Bé cã thÓ trång c¸c lo¹i gç cung cÊp cho c¸c ngµnh c«ng nghiÖp (gç trô má, nguyªn liÖu giÊy sîi) c¸c c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy (cä, chÌ, s¬n, trÈu, keo) xen víi c¸c c©y n«ng nghiÖp nh− lóa n−¬ng, l¹c ®åi, võng ®en, s¾n, c¸c lo¹i c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy nh− døa, gõng, khai th¸c c¸c d©y leo cã cñ d−íi t¸n rõng nh− cñ mì, cñ mµi.

- Vïng trung du cña B¾c Trung Bé ¸p dông c¸c hÖ thèng l©m-môc ch¨n nu«i bß d−íi t¸n rõng, ch¨n nu«i h−¬u ë gia ®×nh ®· cã kinh nghiÖm ®Ó tËn dông chÊt xanh cña rõng vµ c¸c s¶n phÈm phô n«ng nghiÖp. Trång chÌ, l¹c lµ c¸c c©y n«ng nghiÖp cã truyÒn thèng cña ®Þa ph−¬ng. Ngoµi ra ë mét sè ®Þa ®iÓm cã ®Êt ®á bazan cã thÓ trång c¸c c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy nh− cµ phª chÌ, cao su, hå tiªu theo ph−¬ng thøc n«ng l©m kÕt hîp.

- Vïng ®åi nói thÊp cña Nam Trung Bé cÇn trång rõng theo b¨ng, kÕt hîp c¸c loµi c©y che bãng víi c¸c lêi c©y b¶n ®Þa nh»m gi÷ v÷ng vµ n©ng chÊt l−îng cña rõng. Ph¸t triÓn c©y lÊy h−¬ng liÖu nh− bêi lêi. Ph¸t triÓn ®iÒu ë v−ên nhµ, v−ên rõng trång xen víi c¸c c©y c«ng nghiÖp kh¸c nh− hå tiªu, ®ç t−¬ng vµ trång c¸c lo¹i c©y ¨n qu¶ nhiÖt ®íi. Ch¨n nu«i bß theo hé gia ®×nh ®Ó cung cÊp søc kÐo vµ thÞt.

- Vïng ®åi vµ cao nguyªn ë T©y Nguyªn cã diÖn tÝch ®Êt tèt, b»ng ph¼ng rÊt lín, diÖn tÝch cßn nhiÒu, mËt ®é cßn thÊp. Tuy nhiªn vïng cã h¹n chÕ lµ mét mïa kh« khèc liÖt, thiÕu nguån n−íc t−íi. D©n c− sèng ë T©y Nguyªn tËp trung tõ nhiÒu miÒn cña ®Êt n−íc vµ hiÖn nay cã hiÖn t−îng nhËp c− tù do vµo T©y Nguyªn tõ c¸c vïng cao phÝa B¾c g©y c¸c x¸o trén vÒ kinh tÕ, sö dông ®Êt vµ g©y c¸c hËu qu¶ nghiªm träng nh− thiÕu ®ãi, ph¸ rõng lÊy ®Êt canh t¸c, huû ho¹i m«i sinh. §©y lµ vïng cã tiÒm n¨ng lín vµ phong phó, cÇn thiÕt ph¶i khai th¸c mét c¸ch cÇn kiÖm. Lµ vïng tèt cho ph¸t triÓn c¸c c©y l©u n¨m nh− cao su, cµ phª, hå tiªu, b«ng v¶i, d©u t»m...c¸c lo¹i c©y ng¾n ngµy nh− ®Ëu t−¬ng, ng«, l¹c, lu¸... ®Òu cã kh¶ n¨ng cho n¨ng suÊt cao v× ®Êt rÊt mµu mì. Cã thÓ ch¨n nu«i ®¹i gia sóc vµ ch¨n nu«i kÕt hîp d−íi t¸n rõng.

C¸c vïng ®Êt bazan kh«ng cã t−íi, c¸c vïng ®Êt x¸m nªn ®Ó dµnh ph¸t triÓn cao su võa lµ c©y kinh tÕ, võa lµ c©y phñ xanh ®Êt trèng, ®åi träc, b¶o vÖ m«i tr−êng.

112

ë c¸c vïng nãng vµ l−îng m−a thÊp Easoup nªn trång ®iÒu. C¸c vïng cã l−îng m−a lín h¬n vµ khÝ hËu m¸t mÎ cã thÓ trång chÌ, trång d©u nu«i t»m, trång c¸c c©y ¨n qu¶ nh− b¬, hång, sÇu riªng, c¸c lo¹i rau ¸ nhiÖt

D−íi c¸c c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m cã thÓ trång xen lóa, c¸c c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy nh− ®Ëu t−¬ng, l¹c, ®ç xanh ®Ó thu håi s¶n phÈm khi c¸c c©y trång chÝnh ch−a cho s¶n phÈm.

C¸c vïng rõng khép, c¸c vïng cã l−îng m−a cao nh−ng tÇng ®Êt máng h¹n chÕ cho c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m ®Òu cã thÓ ph¸t triÓn trång cá, ch¨n th¶ gia sóc tù nhiªn hoÆc ®ång cá th©m canh.

Ph¸t triÓn c¸c dù ¸n thuû lîi lín lÊy n−íc t−íi cho c¸c vïng ®Êt b»ng ph¼ng ®Ó trång lóa n−íc trång cµ phª.

B¶o vÖ c¸c khu rõng khép, rõng th«ng cã gi¸ trÞ ®Ó lµm khu b¶o tån thiªn nhiªn, t¹o dùng c¸c c¶nh quan ®Ñp ®Ó phôc vô du lÞch.

Vïng §«ng Nam Bé còng cã diÖn tÝch ®Êt ®á bazan lín phï hîp cho nhiÒu lo¹i c©y trång. H¬n n÷a ®Þa h×nh ë ®©y b»ng ph¼ng h¬n, ®iÒu kiÖn giao th«ng thuËn tiÖn h¬n cho phÐp ph¸t triÓn c¸c lo¹i c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy nh− cao su, cµ phª, hå tiªu...c¸c lo¹i c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy nh− l¹c ®Ëu t−¬ng, mÝa, ®ay, cä dÇu. §©y còng lµ vïng c©y ¨n qu¶ lín thø hai ë miÒn Nam sau §ång b»ng s«ng Cöu Long nªn còng cã thÓ ph¸t triÓn c©y ¨n qu¶ nhiÖt ®íi lµm nguån hµng ho¸ trao ®æi. Rõng trång kinh tÕ ph¸t triÓn m¹nh c¸c c©y cho gç lín, ®Æc biÖt lµ TÕch theo ph−¬ng thøc n«ng l©m kÕt hîp víi c¸c c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy vµ trång hçn giao víi c¸c c©y hä ®Ëu th©n gç hoÆc c¸c c©y hä dÇu víi c¸c c©y che bãng ban ®Çu.

113

Ch−¬ng 6 §Ò XUÊT Sö DôNG §ÊT MIÒN NóI, VïNG CAO

DiÖn tÝch tù nhiªn 201 huyÖn miÒn nói h¬n 21 triÖu ha, chiÕm 63% diÖn tÝch tù nhiªn toµn quèc, nh−ng d©n sè theo thèng kª ®iÒu tra d©n sè n¨m 1989 chØ cã 12,53 triÖu d©n (chiÕm kho¶ng 23,45% d©n sè toµn quèc). B×nh qu©n mét huyÖn miÒn nói diÖn tÝch tù nhiªn kho¶ng chõng 100 ngh×n ha, trªn 62 ngh×n d©n, lµ vïng th−a d©n nhÊt n−íc ta.

VÒ tµi nguyªn ®Êt ®· ph©n tÝch chi tiÕt trong phÇn ph©n lo¹i ®Êt, nh−ng vÒ sö dông ®Êt th× ®Þa h×nh vµ chÕ ®é n−íc, ®é ph× nhiªu ®Êt ®ai lµ nh÷ng yÕu tè gÇn nh− quyÕt ®Þnh ®Õn chÕ ®é canh t¸c. XÐt vÒ tæng thÓ toµn miÒn nói ®Êt dèc d−íi 150 chØ chiÕm 25,5% diÖn tÝch ®Êt miÒn nói, ®Êt dèc 15-250 chiÕm 12% vµ 63,5% ®Êt dèc trªn 250. Víi ®Êt dèc chiÕm diÖn tÝch lín ë miÒn nói, canh t¸c n«ng nghiÖp v« cïng khã kh¨n. §é dµy ®Êt còng gi¶m theo ®é dèc, ë ®é dèc d−íi 150 do tËp trung nhiÒu ®Êt båi lô vµ ®Êt bazan nªn tû lÖ ®Êt cã tÇng ®Êt mÞn dµy trªn 100cm chiÕm 64% ë ®é dèc 15-250 chiÕm 38% ®é dèc trªn 250 tÇng ®Êt dµy chØ cßn 27% diÖn tÝch.

Vïng miÒn nói ®iÒu kiÖn giao th«ng rÊt khã kh¨n, tõ nh÷ng n¨m 60 ®Õn nay ®èi víi miÒn B¾c vµ sau n¨m 1970 ®Õn nay ®èi víi miÒn Nam Nhµ n−íc ®· tËp trung ®Çu t− lín ®Ó khai th¸c ®Êt ®ai miÒn nói. §· h×nh thµnh nh÷ng vïng s¶n xuÊt tËp trung trång c©y dµi ngµy, khai hoang më réng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp, nh÷ng vïng cao su, cµ phª ë T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé, vïng chÌ ë Trung du miÒn nói B¾c Bé, cµ phª vµ cao su ë Thanh Ho¸ NghÖ An ®· h×nh thµnh, ®iÒu chØnh d©n sè vµ lao ®éng trong ph¹m vi toµn quèc. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y di d©n do gi÷a c¸c vïng miÒn nói tõ ®ång b»ng lªn miÒn nói ®· khai th¸c diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp ®· ph¸t triÓn diÖn tÝch rõng kh«ng nhá. Theo sè liÖu thèng kª vµo nh÷ng n¨m 1940 toµn quèc cã 19 triÖu ha rõng, ®é che phñ 60%, hiÖn nay diÖn tÝch rõng chØ cßn 9,65 triÖu ha, ®é che phñ 29. Trong 10 n¨m 1981 - 1991 ®· ph¸ 184.5 ngh×n ha rõng ®Ó lµm rÉy, 229.3 ngh×n ha rõng bÞ ch¸y. §Ó x©y dùng l¹i 5 triÖu ha rõng, ngµnh l©m nghiÖp cÇn 12 n¨m 1998-2010 víi sè tiÒn ®Çu t− kh«ng nhá.

Nh×n chung ®ång bµo c¸c d©n téc sèng ë miÒn nói ph¶i s¶n xuÊt l−¬ng thùc ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng, trong ®iÒu kiÖn ®Êt ruéng n−íc cã h¹n ph¶i lµm rÉy trång l−¬ng thùc. LÊy vÝ dô 558 ngh×n ng−êi H'm«ng c− tró th−êng ë ®é cao 700-800 m ë c¸c tØnh phÝa B¾c, diÖn tÝch ®Êt ë ®é cao nµy gÇn 2,5 triÖu ha nh−ng chØ cã 162 ngh×n ha ë ®é dèc d−íi 250 (chiÕm 5% diÖn tÝch ®Êt). V× vËy ph¶i lµm n−¬ng rÉy trªn ®Êt dèc, n¨ng suÊt c©y c«ng nghiÖp thÊp nªn ph¶i lµm n−¬ng rÉy nhiÒu diÖn tÝch. Canh t¸c l©u n¨m ®é ph× nhiªu ®Êt ®ai gi¶m sót vµ nguån n−íc c¹n kiÖt ®· di chuyÓn ®i n¬i kh¸c sinh sèng, tõ cuèi th¸ng 2 n¨m 1994 ®a cã 5,2 ngh×n ng−êi H'm«ng tõ S¬n la, Lµo Cai, Yªn B¸i di chuyÓn ®Õn sinh sèng ë huyÖn Quan Ho¸, tØnh Thanh Ho¸, chuyÓn tõ Cao B»ng, Hµ Giang xuèng Chî §ån tØnh B¾c K¹n.

HiÖn nay ngoµi viÖc thùc hiÖn ®iÒu chØnh d©n sè vµ lao ®éng ë ph¹m vi toµn quèc ®Ó x©y dùng c¸c vïng kinh tÕ míi nh»m khai th¸c tiÒm n¨ng ®Êt ®ai më réng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp, di d©n tù do ®ang lµ thùc tr¹ng ®¸ng lo ng¹i vÒ khai th¸c kh«ng cã kÕ ho¹ch tµi nguyªn ®Êt. Di d©n tù do hiÖn nay ®a sè thuéc ®ång bµo d©n téc miÒn nói phÝa B¾c vµo T©y Nguyªn vµ vïng nói phÝa Nam, tù khai hoang lËp nghiÖp. Khã cã thÓ thèng kª chÝnh x¸c ®Õn nay Ýt nhÊt ®· cã h¬n nöa triÖu ng−êi di d©n tù do ®Õn T©y Nguyªn.

Nh÷ng nghiªn cøu c¬ b¶n vÒ ®Êt ®ai vµ sinh th¸i n«ng nghiÖp ®· kh¼ng ®Þnh ë miÒn nói tiÒm n¨ng sö dông ®Êt ®ai, sö dông s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lín, hiÖn t¹i míi sö dông mét phÇn diÖn tÝch, cßn nhiÒu diÖn tÝch ®Êt më réng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp c¶ lóa n−íc, c©y trång c¹n ng¾n ngµy, c©y dµi ngµy. VÊn ®Ò bao qu¸t chung lµ tæ chøc s¶n xuÊt, tiªu thô s¶n phÈm vµ cã

114

ph−¬ng ¸n gi¶i quyÕt l−¬ng thùc ®èi víi miÒn nói, nhÊt lµ vïng s©u, vïng cao giao th«ng khã kh¨n.

6.1. C¸c vïng ®Êt n«ng nghiÖp ë miÒn nói vµ sö dông ®Êt

Dùa trªn c¬ së ®· nghiªn cøu c¸c vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp vµ thùc tiÔn s¶n xuÊt cã thÓ ph©n chia nh− sau:

6.l.1. Vïng trung b×nh vµ vïng nói cao trªn 700-900m

DiÖn tÝch toµn quèc 3433.3 ngh×n ha. C¸c tØnh phÝa B¾c 2478.7 ngh×n ha, c¸c tØnh phÝa Nam 954.6 ngh×n ha. DiÖn tÝch kh«ng lín nh−ng cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu ®Æc biÖt thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, rÊt khã kh¨n trång c©y l−¬ng thùc vµ nÕu cã lµm chØ ®−îc mét vô vµo mïa m−a nãng. Nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng:

§©y lµ vïng trång thuèc phiÖn cña ®ång bµo d©n téc phÝa B¾c. Vô 1985 - 1986 ë 11 tØnh phÝa B¾c ®· trång kho¶ng 20 ngh×n ha, s¶n l−îng kho¶ng 5 tÊn nhùa kh«. Nhµ n−íc ®· tËp trung gi¶i quyÕt triÖt ph¸ c©y anh tóc, phßng chèng vµ kiÓm so¸t ma tuý, hç trî s¶n xuÊt cho vïng triÖt ph¸ c©y anh tóc 2 n¨m võa qua ®· tµi trî 50 tû ®ång/ trªn n¨m nh−ng hiÖu qu¶ cßn thÊp. Khã kh¨n nhÊt lµ tæ chøc s¶n xuÊt ®Ó ®¶m b¶o ®êi sèng.

Lµ vïng thÝch hîp víi nhiÒu c©y cã gi¸ trÞ: l©m s¶n cã p¬mu, th¶o qu¶. C©y d−îc liÖu cã tam thÊt, ®ç träng, c©y ¨n qu¶: mËn, lª, t¸o...§· h×nh thµnh c¸c vïng s¶n xuÊt ®Æc s¶n vïng nói cao nh− chÌ vïng cao Hµ Giang, Suèi Giµng (Yªn B¸i) , Tµ Sïa (B¾c S¬n, S¬n La), Méc Ch©u (S¬n La). D−îc liÖu rau qu¶: Sapa, B¾c Hµ (Lµo Cai), §ång V¨n - MÌo V¹c (Hµ Giang), Méc Ch©u, Ngäc Linh (Kon Tum), §µ L¹t (L©m §ång). Kh¶ n¨ng më réng s¶n xuÊt cßn lín, nh−ng khã kh¨n vÒ chÕ biÕn, vËn chuyÓn s¶n phÈm.

6.1.2. Vïng nói thÊp vµ cao nguyªn ®é cao d−íi 700-900m

KhÝ hËu nãng Èm, tµi nguyªn vµ ®Êt rõng chiÕm nhiÒu diÖn tÝch. TiÒm n¨ng ®Êt n«ng nghiÖp lín vµ ®· khai th¸c cã hiÖu qu¶, chÌ vµ cµ phª chÌ ë c¸c tØnh phÝa B¾c, cao su, cµ phª, hå tiªu, c©y ¨n qu¶ nhiÖt ®íi lµ thÕ m¹nh cña vïng nói thÊp vµ cao nguyªn.

Nh÷ng n¨m vïa qua nhiÒu c©y n«ng nghiÖp ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh trªn ®Þa bµn míi: c©y v¶i thiÒu ë vïng Lôc Ng¹n (Hµ B¾c), c©y nh·n ë T©y b¾c B¾c Bé, c©y ®iÒu ë T©y Nguyªn vµ Duyªn h¶i Nam Trung Bé... lµ c¬ së ®Ó më réng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ®a d¹ng ë miÒn nói.

Ch¨n nu«i ®¹i gia sóc ë miÒn nói thÊp vµ cao nguyªn cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cßn lín, ®ang ®−îc më réng.

6.1.3 Thung lòng vµ ®Êt b»ng ë miÒn nói vµ kh¶ n¨ng trång lóa n−íc gi¶i quyÕt l−¬ng thùc

Nh÷ng vïng ®Êt b»ng vµ thung lòng ë miÒn nói rÊt quý gi¸ ®Ó trång lóa gi¶i quyÕt l−¬ng thùc cho miÒn nói.

Thung lòng vµ ®Êt b»ng ë c¸c tØnh phÝa B¾c ®· ®−îc khai th¸c l©u ®êi, hiÖn t¹i n¨ng suÊt cßn thÊp. Thêi gian tíi cÇn tiÕn hµnh song song c¶ th©m canh t¨ng n¨ng suÊt trªn ®Êt thuéc vµ tiÕp tôc më réng diÖn tÝch ë nh÷ng vïng ®Êt hoang cã thÓ diÖn tÝch b»ng ph−¬ng thøc x©y dùng c¸c c«ng tr×nh thuû lîi nhá. Kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt hç trî l−¬ng thùc tõ ®ång b»ng lªn

115

miÒn nói cã thÓ thùc hiÖn nh−ng chi phÝ vËn chuyÓn cao, tr−íc m¾t cÇn th©m canh ë miÒn nói ®Ó s¶n xuÊt ®−îc nhiÒu l−¬ng thùc h¬n hiÖn nay.

T©y Nguyªn vµ miÒn nói Duyªn h¶i Trung Bé cßn tiÒm n¨ng më réng ®Êt lóa ë c¸c vïng ®Êt b»ng vµ thung lòng. Mét sè vïng ®· ®−îc kh¶o s¸t x©y dùng c«ng tr×nh thuû lîi ®ang më réng diÖn tÝch: Easoup, Kr«ng Ana - L¨k (§¨k L¨k), Ajunpa (Gia Lai), §a TÎh (L©m §ång), S«ng Quao (B×nh ThuËn)... Mét sè vïng kh¸c cÇn ®−îc kh¶o s¸t tiÕp nh−: Thung lòng An Khª, vïng phÝa Nam huyÖn Ch− P¶ tiÕp gi¸p víi Easoup thuéc tØnh Gia Lai vµ cßn nhiÒu vïng diÖn tÝch nhá kh¸c thuéc T©y Nguyªn, c¸c huyÖn miÒn nói Duyªn h¶i MiÒn Trung n¬i mµ ®ång bµo c¸c d©n téc sèng chñ yÕu vÒ ph¸t rÉy trång c©y l−¬ng thùc.

ChØ khi nµo gi¶i quyÕt tèt vÊn ®Ò l−¬ng thùc cho miÒn nói míi cã thÓ ®a d¹ng ho¸ s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp ®Ó ph¸t huy hiÓu qu¶ kinh tÕ cña ®Êt n−íc.

116

B¶ng 6.1 HiÖn tr¹ng sö dông ®Êt ë 14 tØnh vïng cao vµ miÒn nói

(§¬n vÞ: ha)

TT TØnh Ghi chó DiÖn tÝch tù nhiªn DT ®Êt ®ang dïng vµo NN DT ®Êt ®ang dïng vµo LN DT ®Êt chuyªn dïng §Êt khu d©n c− DT ®Êt trèng ®åi nói träc

% ®Êt NN % ®Êt trèng

Hµ Giang 1 783110 130435 212100 4118 9646 428000 16,6 54,6

Cao B»ng 2 844465 72933 91046 7979 13553 572000 8,6 67,7

Lai Ch©u 3 1713304 109980 174644 6695 4967 1400000 6,4 81,7

S¬n La 4 1421000 174365 152057 14065 9257 1018000 12,3 71,6

Lµo Cai 5 804954 80781 161396 7514 5022 456000 10,0 56,6

Kon Tum 6 993440 107692 671565 6288 6800 350000 11,5 37,5

Gia Lai 7 1621223 181928 790663 51627 10910 570000 12,2 35,2

§¨k L¨k 8 1980000 180120 1267502 14942 32437 408000 9,1 20,6

L©m §ång 9 1017260 102996 564255 10948 7528 236000 10,1 23,2

L¹ng S¬n 10 818725 84303 151134 7025 12125 535000 10,3 65,3

B¾c Th¸i 11 650288 74803 133286 20026 37025 268000 11,5 41,2

12 Tuyªn Quang 580087 71023 178050 8106 15689 245000 12,2 42,2

13 Yªn B¸i 680806 78063 158721 22519 10361 378000 11,5 55,5

14 Hoµ B×nh 461183 72131 147693 10692 17419 162000 15,6 35,1

Tæng céng 14369845 1521553 4854058 192544 192739 7026000

117

B¶ng 6.2 Kh¶ n¨ng sö dông ®Êt trèng ®åi nói träc cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vïng cao vµ miÒn nói ë 14 tØnh (§¬n vÞ: ha) TT TØnh Sö dông cho n«ng nghiÖp D©n sè (1000 ng−êi) DT ®Êt trèng ®åi nói träc + Thµnh phè N«ng th«n + Lóa n−íc C©y dµi ngµy C©y ng¾n ngµy

Hµ Giang 1 428000 9100 1000 1000 7100 535.2 47,6 487,6

Cao B»ng 2 572000 18700 800 3500 14400 638,0 64,6 573,4

Lai Ch©u 3 1400000 19400 100 1100 18200 520,6 74,3 446,3

S¬n La 4 1018000 22950 200 2550 20200 802,0 103,2 698,8

Lµo Cai 5 456000 16800 800 3100 12900 552,1 72,7 479,4

Kon Tum 6 350000 71100 800 21000 48500 255,8 55,5 200,3

Gia Lai 7 570000 115100 2400 35000 77700 763,3 170,5 592,8

§¨k L¨k 8 408000 89900 3200 24100 62600 1210,5 201,6 1008,9

L©m §ång 9 236000 37700 1600 14000 22100 769,1 259,1 510,0

L¹ng S¬n 10 535000 30250 1300 9650 19300 689,6 89,6 600,0

B¾c Th¸i 11 268000 23900 300 3000 20600 1168,0 219,6 948,4

12 Tuyªn Quang 245000 26350 600 96500 16100 645,3 64,3 581,0

13 Yªn B¸i 378000 20150 1100 2350 16700 651,5 115,6 535,9

14 Hoµ B×nh 162000 28000 200 1000 26800 729,1 117,6 600,5

Tæng céng 7026000 529400 14400 131800 383200 9930,1 1655,8 8274,3

118

6.2. Kh¶ n¨ng më réng ®Êt n«ng nghiÖp ë miÒn nói

6.2.1. Kh¶ n¨ng më réng ®Êt n«ng nghiÖp ë 14 tØnh vïng cao vµ miÒn nói

§Ó më réng ®Êt ®ai n«ng nghiÖp ë miÒn nói ph¶i trªn c¬ së ph¸t triÓn kinh tÕ tæng hîp n«ng - l©m nghiÖp. Nh÷ng n¨m qua ViÖn Quy ho¹ch vµ ThiÕt kÕ N«ng nghiÖp, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n, ®· thùc hiÖn c¸c ch−¬ng tr×nh ®¸nh gi¸ ®Êt trèng ®åi nói träc, ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai vµ ®Ò xuÊt sö dông ®Êt n«ng nghiÖp toµn quèc. Sè liÖu tæng qu¸t ®Õn cÊp tØnh. Do ranh giíi miÒn nói ngoµi 14 tØnh vïng cao vµ miÒn nói cßn 68 huyÖn thuéc 23 tØnh cã vïng cao vµ miÒn nói nªn viÖc t¸ch sè liÖu sö dông ®Êt rÊt phøc t¹p ch−a thùc hiÖn ®−îc.

Qua sè liÖu hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt ë 14 tØnh vïng cao vµ miÒn nói nhËn thÊy víi diÖn tÝch tù nhiªn 14,4 triÖu ha, chiÕm 69% diÖn tÝch miÒn nói vµ vïng cao. N¨m 1993 theo thèng kª cña Tæng côc §Þa chÝnh míi sö dông 1521,5 ngh×n ha cho n«ng nghiÖp (chiÕm 10,6% diÖn tÝch tù nhiªn), ®Êt l©m nghiÖp ®ang sö dông 4 854 ngh×n ha (33,8%). Cßn 7 triÖu ha ®Êt ch−a sö dông (chiÕm 49%).

Trªn thùc tÕ ®êi sèng ®ång bµo 14 tØnh miÒn nói vµ vïng cao ®−a vµo 10,6% diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp lµ chÝnh vµ 2,7% ®Êt thæ c− - chuyªn dïng phôc vô ®êi sèng, sinh ho¹t, ë c¸c tØnh vïng cao vµ miÒn nói diÖn tÝch rõng vµ ®Êt rõng hiÖn t¹i còng nh− trong t−¬ng lai chiÕm phÇn lín diÖn tÝch, v× vËy cÇn nghiªn cøu ph−¬ng h−íng tíi ®−a nghÒ rõng lµ nghÒ sèng chÝnh cña ®ång bµo c¸c tØnh d©n téc.

Theo Niªn gi¸m Thèng kª 1994 d©n sè ë 14 tØnh vïng cao vµ miÒn nói 9.930, 1 ngh×n ng−êi. D©n sèng ë thµnh thÞ 1.655,8 ngh×n ng−êi (chiÕm 16,7%), d©n sèng ë n«ng th«n 8.274,3 ngh×n ng−êi (chiÕm 83,3%). GÇn 8,3 triÖu ng−êi sèng ë n«ng th«n ®êi sèng ph¶i dùa vµo n«ng - l©m nghiÖp. Theo sè liÖu thèng kª hiÖn l¹i:

• §Êt n«ng nghiÖp b×nh qu©n: 1840m2/ng−êi d©n n«ng th«n

• §Êt ®ang dïng cho l©m nghiÖp: 5 866m2/ng−êi n«ng th«n

• §Êt trèng ®åi nói träc: 8500m2/ng−êi n«ng th«n.

Trong thêi gian tíi sö dông ®Êt trèng ®åi nói träc ®Ó s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp lµ chÝnh. HiÖn t¹i b×nh qu©n sö dông ®Êt n«ng l©m nghiÖp lín h¬n b×nh qu©n ®Çu ng−êi sèng ë n«ng th«n toµn quèc nh−ng n¨ng suÊt thÊp vµ ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt khã kh¨n nªn ®êi sèng ®ång bµo c¸c d©n téc cßn thÊp.

Trªn c¬ së rµ so¸t l¹i tµi nguyªn ®Êt vµ hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt chÝnh, ®Ó xuÊt sö ®ông ®Êt dùa trªn c¬ së x¸c ®Þnh diÖn tÝch tù nhiªn ®Êt ®ai thuéc ®Êt trèng ®åi nói träc cã thÓ më réng ®Êt n«ng nghiÖp; ®èi víi lóa n−íc do khã kh¨n vÒ x©y dùng c«ng tr×nh thuû lîi nªn chØ xuÊt sö dông kho¶ng 20% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn, cã kh¶ n¨ng më réng diÖn tÝch c©y trång c¹n ng¾n ngµy kho¶ng 40-50%, c©y dµi ngµy kho¶ng 35-40% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cã kh¶ n¨ng më réng diÖn tÝch.

Tæng diÖn tÝch cã kh¶ n¨ng më réng trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y 529,4 ngh×n ha ë 14 tØnh. Trong ®ã lóa n−íc kho¶ng 14,4 ngh×n ha. NÕu tÝnh c¶ ®Êt chuyªn dïng vµ thæ c− theo hÖ sè hiÖn t¹i sÏ sö dông gÇn 700 ngh×n ha cho më réng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp (kho¶ng 10% ®Êt trèng ®åi nói träc).

Theo sè liÖu ®Ò xuÊt ban ®Çu nµy, 4 tØnh T©y nguyªn kh¶ n¨ng më réng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp lín nhÊt, chiÕm gÇn 60% diÖn tÝch më réng n«ng nghiÖp trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y.

119

6.2.2. TiÒm n¨ng më réng ®Êt n«ng nghiÖp ë miÒn nói vïng cao nãi chung

Khã cã thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c tiÒm n¨ng më réng ®Êt n«ng nghiÖp, n«ng l©m kÕt hîp ë miÒn nói khi ch−a tiÕn hµnh kh¶o s¸t chi tiÕt ë c¸c tØnh. Dï vËy, dùa vµo tµi liÖu tæng quan toµn quèc vÒ kh¶ n¨ng bè trÝ sö dông ®Êt cho mét sè c©y chÝnh, chóng t«i chän ra c¸c tØnh cã nhiÒu huyÖn miÒn nói ®Ó tæng hîp l¹i theo vïng. Vïng Duyªn h¶i B¾c vµ Nam Trung Bé ch−a thÓ t¸ch riªng c¸c huyÖn miÒn nói, chóng t«i lÊy sè liÖu toµn vïng; vïng §«ng Nam Bé lÊy tØnh §ång Nai vµ S«ng BÐ cò. Nh÷ng sè liÖu nµy ch−a chÝnh x¸c cho ranh giíi vïng cao vµ miÒn nói, chØ ®Ó tham kh¶o vÒ kh¶ n¨ng më réng diÖn tÝch mét sè c©y trång chÝnh.

B¶ng 6.3. Kh¶ n¨ng më réng ®Êt n«ng nghiÖp

(§¬n vÞ: 1 000 ha)

Vïng c©y trång Tæng diÖn tÝch T©y Nguyªn §ång Nai S«ng BÐ Trung du miÒn nói B¾c Bé Duyªn h¶i miÒn nam Trung Bé Duyªn h¶i miÒn b¾c Trung Bé

1. Cµ phª 145,7 57,0 5,2 22,5 1,0 60,0

2. Cao su 356,7 25,3 30,4 11,0 290,0

3. ChÌ 35,5 18,7 0,1 4,3 12,4

4. §iÒu 59,0 25,0 17,0 17,0

89,4 35,9 11,4 25,8 5. C©y ¨n qu¶ 6,0 10,3

52,5 63,7 58,6 6. C©y trång c¹n 303,2 50,0 78,4

6,4 7. Lóa n−íc 36,4 30,0

Céng 1025,9 170,5 130,7 141,6 489,0 85,0

Qua sè liÖu trªn nhËn thÊy kh¶ n¨ng më réng ®Êt trång c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy cßn lín. Tæng sè sö dông kho¶ng 1026 ngh×n ha cho nhãm c©y trång chÝnh, c©y ng¾n ngµy chØ kho¶ng 340 ngh×n ha, c©y dµi ngµy 686 ngh×n ha. Trong c©y dµi ngµy cao su vµ cµ phª chiÕm nhiÒu diÖn tÝch.

NÕu sö dông h¬n 1 triÖu ha më réng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp, trong diÖn tÝch trång rõng dµnh ra mét phÇn diÖn tÝch s¶n xuÊt n«ng l©m kÕt hîp d¹ng trang tr¹i th× ®Êt trèng ®åi nói träc sÏ ®−îc phñ xanh mét phÇn diÖn tÝch ®¸ng kÓ.

6.3. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn quan t©m gi¶i quyÕt dÓ sö dông cã hiÖu qu¶ ®Êt ®ai miÒn nói

MiÒn nói th−a d©n, ®Êt ®ai vµ khÝ hËu ®a d¹ng thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i c©y n«ng - l©m nghiÖp vµ d−îc liÖu. Cã nhiÒu c©y con ®Æc s¶n gi¸ trÞ kinh tÕ cao, nh−ng ®Ó sö dông ®Êt ®ai bÒn

120

v÷ng, hîp lý, hiÖu qu¶ kinh tÕ l¹i kh«ng ®¬n gi¶n. Theo chóng t«i, nhiÒu vÊn ®Ò quan t©m gi¶i quyÕt ®Ó biÕn tiÒm n¨ng ®Êt ®ai thµnh hiÖn thùc:

6.3.1. Gi¶i quyÕt l−¬ng thùc cho miÒn nói, vïng cao

MÆc dï n−íc ta cã thø h¹ng cao vÒ xuÊt khÈu g¹o; l−¬ng thùc ®· an toµn trªn ph¹m vi quèc gia, nh−ng ë cÊp th«n b¶n vµ cÊp hé gia ®×nh th× thiÕu ®ãi vÉn lµ vÊn ®Ò ph¶i gi¶i quyÕt l©u dµi nh− sÏ tr×nh bµy ë phÇn sau.

6.3.2. C¬ së h¹ tÇng ë miÒn nói cßn thÊp kÐm

ChØ cã c¸c thµnh phè, thÞ x·, thÞ trÊn cã c¬ së h¹ tÇng kh¸ h¬n, h¬n 83% d©n sè c¸c tØnh miÒn nói vµ vïng cao sèng ë n«ng th«n do ®iÒu kiÖn giao th«ng khã kh¨n, thiÕu tr¹m x¸ vµ tr−êng häc, thiÕu ®iÖn vµ n−íc s¹ch (nhiÒu vïng thiÕu n−íc sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt). Sè ng−êi mï ch÷ qu¸ lín tØnh Yªn B¸i ë vïng cao 80% d©n mï ch÷ (b¸o Nh©n d©n 12.3.1993), huyÖn Mï C¨ng Ch¶i 95% (b¸o Nh©n d©n 10.1.1992). Sè liÖu ®iÒu tra mï ch÷ trong ®ång bµo mét sè d©n téc: H'm«ng 88%, Bana 72%. C'ho 67%, Dao 64% (b¸o Nh©n d©n 4.3.1993)... chøng tá r»ng tr×nh ®é d©n trÝ thÊp, tiÕp thu khoa häc kü thuËt vµ ®æi míi kinh tÕ gÆp khã kh¨n.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y nhµ n−íc ®· chó ý kÕt hîp lùc l−îng bé ®éi biªn phßng gióp ®ång bµo d©n téc xãa mï ch÷, vËn ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kÕt hîp b¶o vÖ rõng... nh−ng miÒn nói vµ vïng cao víi 201 huyÖn th× kÕt qu¶ ®· lµm míi lµ khëi ®Çu.

6.3.3. Tiªu thô s¶n phÈm ë miÒn nói cßn khã kh¨n

NhiÒu s¶n phÈm n«ng - l©m nghiÖp vµ d−îc liÖu cã gi¸ trÞ, cã thÓ s¶n xuÊt khèi l−îng lín ë miÒn nói nh−ng do giao th«ng khã kh¨n nªn c−íc vËn chuyÓn lín kh«ng tiªu thô ®−îc s¶n phÈm ®· s¶n xuÊt, nhÊt lµ s¶n phÈm rau qu¶ t−¬i, khèi l−îng vËn chuyÓn lín. VÊn ®Ò nµy cÇn ®−îc nghiªn cøu ®Ó cã gi¶i ph¸p hîp lý thóc ®Èy s¶n xuÊt.

6.4. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc nghiªn cøu chi tiÕt vÒ bè trÝ sö dông ®Êt ë miÒn nói vµ vïng cao

Nh÷ng sè liÖu ®−a ra trong tµi liÖu lµ kÕt qu¶ tæng hîp cña nhiÒu ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra kh¶o s¸t ë nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau. Nh×n chung ë nh÷ng vïng träng ®iÓm s¶n xuÊt nh− vïng ®Êt bazan T©y Nguyªn ®· tiÕn hµnh kh¶o s¸t kü h¬n phôc vô ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn cµ phª, cao su. Nh÷ng c¸nh ®ång lín ë miÒn nói vµ T©y Nguyªn còng ®· ®−îc kh¶o s¸t ®Êt phôc vô ch−¬ng tr×nh më réng diÖn tÝch trång c©y l−¬ng thùc. PhÇn lín diÖn tÝch vïng nói vµ vïng cao ch−a ®−îc kh¶o s¸t kü vÒ ®Êt nªn nh÷ng sè liÖu ®−a ra møc ®é chÝnh x¸c cã h¹n .

§Ó tiÕn tíi bè trÝ sö dông ®Êt hîp lý nh»m ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ æn ®Þnh, n©ng cao ®êi sèng ®ång bµo c¸c d©n téc ë vïng cao vµ miÒn nói, chóng t«i ®Ò nghÞ nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc nghiªn cøu kü h¬n, cã thÓ h×nh thµnh c¸c ch−¬ng tr×nh:

6.4.1. §Êt n«ng nghiÖp ë miÒn nói vµ vïng cao

§¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt, kh¶ n¨ng më réng ®Êt n«ng nghiÖp vµ bè trÝ sö dông ®Êt hîp lý phï hîp víi môc tiªu ph¸t triÓn c¸c lo¹i c©y, con.

121

6.4.2. §Êt s¶n xuÊt n«ng - l©m kÕt hîp

Nh÷ng m« h×nh s¶n xuÊt n«ng - l©m kÕt hîp phï hîp víi ®ång bµo d©n téc, ®Þa h×nh vµ vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp.

6.4.3. Bè trÝ sö dông ®Êt c¸c vïng c©y ®Æc s¶n

• C©y ¨n qu¶

• C©y d−îc liÖu: s©m, tam thÊt vµ c¸c c©y d−îc liÖu kh¸c

• C©y xuÊt khÈu: quÕ, trÇm h−¬ng.

• P¬ mu, giã trÇm vµ c¸c l©m s¶n cã gi¸ trÞ

6.4.4. Ph−¬ng ¸n gi¶i quyÕt l−¬ng thùc cho nh÷ng huyÖn vïng cao vµ miÒn nói thiÕu l−¬ng thùc

Nghiªn cøu mét sè huyÖn ®iÓn h×nh cã nhiÒu ®ång bµo d©n téc di c− ®i n¬i kh¸c.

6.4.5. Kh¶o s¸t mét sè vïng cã kh¶ n¨ng më réng diÖn tÝch trång lóa

Do Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ®Ò xuÊt c¨n cø vµo kh¶ n¨ng ®Êt ®ai vµ kh¶ n¨ng x©y dùng c«ng tr×nh thuû lîi.

Nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn nh»m gi¶i quyÕt bè trÝ sö dông ®Êt hîp lý vµ cã hiÖu qu¶ k×nh tÕ, sö dông ®Êt bÒn v÷ng. Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ kinh tÕ x· héi vµ d©n téc cÇn ®−îc nghiªn cøu kü lµm c¬ së cho bè trÝ sö dông ®Êt phï hîp cho tõng ®Þa bµn cô thÓ.

122

Ch−¬ng 7 QU¶N Lý Vµ CANH T¸C BÒN V÷NG §ÊT DèC ë MIÒN NóI Vµ VïNG CAO

7.1. Lùa chän c¸c biÖn ph¸p canh t¸c b¶o vÖ ®Êt

ThuËt ng÷ b¶o vÖ ®Êt bao hµm chèng xãi mßn vµ c¶i thiÖn ®é ph× nhiªu ®Êt. Môc tiªu b¶o vÖ ®Êt chung quy l¹i lµ gi÷ ®Êt, gi÷ n−íc vµ hÖ qu¶ cña nã lµ thiÕt lËp ®−îc hÖ thùc vËt thÝch hîp ®Ó tù hÖ thèng ®Êt-c©y cã thÓ duy tr× mét c©n b»ng ®éng l©u dµi mµ con ng−êi cµng Ýt ph¶i can thiÖp cµng tèt (bãn ph©n, t−íi n−íc, trõ s©u bÖnh...).

§Ó dÔ nhËn dÝÖn, ng−êi ta chia c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ ®Êt thµnh c¸c nhãm:

• Nhãm c¸c biÖn ph¸p c«ng tr×nh;

• Nhãm c¸c biÖn ph¸p sinh häc;

• Nhãm c¸c biÖn ph¸p canh t¸c.

Song khã cã thÓ ph©n biÖt mét c¸ch r¹ch rßi v× chóng cã cïng môc ®Ých vµ b¶n chÊt lµ ng¨n dßng ch¶y, chØ kh¸c nhau vÒ c¸ch thùc thi. Ch¼ng h¹n trång chÌ vµo r¹ch hay trång cµ phª trong hè võa lµ biÖn ph¸p c«ng tr×nh võa lµ biÖn ph¸p canh t¸c; xen canh còng cã thÓ coi lµ biÖn ph¸p canh t¸c hay biÖn ph¸p sinh häc. Trong thùc tÕ lu«n lu«n cã sù kÕt hîp chóng l¹i thµnh c¸c biÖn ph¸p tæng hîp.

7.1.l. Lùa chän c¸c biÖn ph¸p c«ng tr×nh

C¸c biÖn ph¸p c«ng tr×nh trong ph¹m vi n«ng nghiÖp ®−îc hiÓu nh− nh÷ng biÖn ph¸p c¬ lý ng¨n chÆn dßng trªn ch¶y mÆt vµ do ®ã gi¶m thiÓu ®Êt vµ n−íc bÞ tr«i theo dèc. BiÖn ph¸p c«ng tr×nh kh«ng cã t¸c dông ng¨n t¸c ®éng trùc tiÕp sù x©m kÝch cña giät m−a tõ trªn xuèng vµ kh«ng bæ sung thªm dinh d−ìng cho ®Êt.

C¸c biÖn ph¸p thuéc lo¹i nµy cã rÊt nhiÒu: trång theo ®−êng ®ång møc, lµm bËc thang dÇn hoÆc bËc thang ngay, m−¬ng dµi, m−¬ng côt, bê vïng, bê thöa, t¹o bån hay hè vÈy c¸, bê ®¸, ... C¸c c«ng tr×nh thuû lîi lín nh− hå, ®Ëp lµ ®èi t−îng nghiªn cøu riªng, kh«ng xÐt ®Õn ë ®©y.

Th«ng th−êng ng−êi ta ph©n chia ®é dèc thµnh c¸c cÊp sau: + §Êt b»ng (0-50): xÐt vÒ mÆt n«ng häc th× ®é dèc nµy cã thÓ xem lµ b»ng, kh«ng g©y trë ng¹i ®¸ng kÓ cho viÖc trång trät, kh«ng cÇn ph¶i lµm ruéng bËc thang ngay. ViÖc chèng xãi mßn chñ yÕu b»ng c¸c biÖn ph¸p sinh häc vµ canh t¸c.

+ §Êt Ýt dèc (6-150): ë cÊp ®é dèc nµy ®èi víi c¸c lo¹i ®Êt mÉn c¶m víi xãi mßn (thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, søc kh¸ng xãi thÊp, m−a tËp trung, s−ên dèc dµi...) cÇn lµm ruéng bËc thang ngay. Trªn ®Êt s©u dµy cã søc kh¸ng xãi tèt nh− ®Êt ®á bazan vµ s−ên dèc qu¸ dµi th× lµm bËc thang réng, bËc thang dÇn. Ph−¬ng thøc n«ng l©m kÕt hîp ®−îc ¸p dông phæ biÕn. + §Êt dèc (16-250): cÇn lµm ruéng bËc thang ngay cã mÆt ruéng hÑp. Gia cè bê ph¶i rÊt ch¾c ch¾n, tr¸nh tr−ît ®Êt. Cho n−íc tõ bËc nä sang bËc kia ®i dÝch d¾c, ®−êng dÉn chç réng chç hÑp tuú ®Þa h×nh vµ bÒ réng mÆt trµn ®Ó sao cho tèc ®é ch¶y bÞ khèng chÕ tèi ®a khi cã m−a lín.

123

+ §Êt dèc m¹nh (26-350): viÖc trång c©y n«ng nghiÖp rÊt h¹n chÕ, nÕu trång chØ trång trong c¸c bån ®Êt kÝn kiÓu nh− trång ng« trªn hèc ®Êt ®¸ v«i. §Êt chñ yÕu dïng cho viÖc khoanh nu«i vµ g©y rõng. Ph¹m vi ®é dèc nµy trë lªn ®· ®−îc coi lµ vïng phßng hé nghiªm ngÆt. ViÖc t¹o bËc thang rÊt tèn ®Êt lµm bê, mÆt ruéng qu¸ hÑp, chªnh gi÷a 2 mÆt ruéng rÊt cao, khã bÒn v÷ng. Lµm ruéng bËc thang côc bé còng rÊt h¹n chÕ. + Dèc rÊt m¹nh (trªn 350): kh«ng trång c©y n«ng nghiÖp, mµ t¸i sinh vµ b¶o vÖ rõng. §©y lµ vïng phßng hé rÊt nghiªm ngÆt. NÕu trång c©y g©y rõng chØ lµm ®Êt tèi thiÓu, ch¨m sãc côc bé, rong d−ìng, tr¸nh xíi x¸o.

VÒ lý thuyÕt cã thÓ dÔ dµng tÝnh c¸c th«ng sè h×nh häc cña ruéng bËc thang theo ®é dèc vµ chiÒu dµi s−ên dèc (B¶ng 7.1).

Song mäi tÝnh to¸n chØ ®Ó tham kh¶o, trªn thùc tÕ chän d¹ng h×nh bËc thang phøc t¹p h¬n nhiÒu vµ mÆt n«ng häc chø kh«ng ph¶i to¸n häc quyÕt ®Þnh vÊn ®Ò. VÒ mÆt n«ng häc quan träng nhÊt lµ ®é dµy tÇng ®Êt vµ thµnh phÇn c¬ giíi: ®Êt qu¸ máng (< 50-60 cm) vµ ®Êt nhÑ nhiÒu c¸t th« (sÐt < 20%) th× ruéng tÇng kh«ng thÓ bÒn v÷ng ®−îc. Trªn thùc ®Þa ®Êt rÊt kh«ng ®ång nhÊt vÒ ®Þa h×nh, ®é dèc, ®é dµy, chÊt ®Êt ... khi lµm ruéng tÇng ®Òu ph¶i chiÕu cè ®Õn c¶. Bëi vËy sau khi xÐt thÊy nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cã thÓ cho phÐp lµm ruéng tÇng th× cÇn sö dông ph−¬ng ph¸p chuyªn gia (theo nghÜa réng) ®Ó thiÕt kÕ. C¸n bé kü thuËt, ng−êi cã kinh nghiÖm ®Þa ph−¬ng cïng víi n«ng d©n cã thÓ kÕt hîp hµi hoµ, uyÓn chuyÓn c¸c th«ng sè sao cho ruéng tÇng ®¹t ®−îc yªu cÇu: tÇng ®Êt Ýt bÞ x¸o trén, bê kh«ng bÞ dßng n−íc ph¸, kh«ng g©y ra tr−ît ®Êt, søc s¶n xuÊt cña ®Êt mÆt kh«ng gi¶m ®ét ngét.

B¶ng 7.1. Mét sè th«ng sè kÝch th−íc ruéng bËc thang

§é dèc ChiÒu cao ChiÒu dµi ®Êt dèc BÒ ngang ruéng + bê BÒ ngang ruéng ®Ó canh t¸c DT ®Êt kh«ng sö dông (%) Khèi l−îng ®Êt ®µo ®¾p (m3/ha)

100 1 5,8 m 5,3 m 4,7 m 18 1500

2 11,5 m 10,2 m 9,6 m 16 2170

150 1 3,9 m 3,8 m 2,7 m 28 1650

2 7,7 m 6,3 m 5,7 m 26 2730

200 1 4,4 m 3,4 m 2,8 m 36 2265

2 7,3 m 5,1 m 4,5 m 38 3360

Ghi chó: sè liÖu ®· lµm trßn

Trªn ®ång ruéng th× th−íc ch÷ A lµ c«ng cô ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó ®¸nh dÊu c¸c ®−êng ®ång møc mµ ruéng bËc thang, m−¬ng bê, vµ c¸c b¨ng ch¾n ph¶i ®i theo. Th−íc gåm 3 thanh (tre, gç hoÆc kim lo¹i) vµ 1 d©y däi mµ n«ng d©n cã thÓ tù t¹o vµ thùc hiÖn dÔ dµng. ChiÒu cao cña th−íc 140 cm; kho¶ng c¸ch gi÷a 2 ch©n ch÷ A 200 cm.

a) Ruéng bËc thang san ngay: ViÖc canh t¸c æn ®Þnh trªn ruéng bËc thang cña ®ång bµo miÒn nói dÔ g©y Ên t−îng th«i thóc chóng ta chuyÓn nhanh ®Êt dèc thµnh bËc thang. Sù n«n nãng

124

bËc thang ho¸ b»ng c¬ giíi nÆng vµo nh÷ng n¨m 1960, thËm chÝ trªn ®é dèc > 350, ®· biÕn nhiÒu diÖn tÝch ®Êt rõng trë thµnh ®åi träc mµ ngµy nay cßn thÊy trªn vïng ®åi nói. Ruéng bËc thang (canh t¸c c¹n hoÆc lóa n−íc) ®Òu cã −u thÕ næi bËt: triÖt tiªu dßng ch¶y, gi÷ n−íc gi÷ ®Êt, dÔ canh t¸c... Song ®ã lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh l©u dµi æn ®Þnh ®é ph× nhiªu thùc tÕ míi cã ®−îc.

Khi t¹o ruéng bËc thang san ngay kh«ng tr¸nh khái x¸o trén c¸c tÇng ®Êt s¾p xÕp cã quy luËt tõ hµng ngµn n¨m, ph¸ vì cÊu tróc, trén tÇng ®Êt canh t¸c víi ®Êt c¸i Ýt mÇu mì bËt tõ d−íi lªn, c¾t c¸c lç hæng mao qu¶n vµ phi mao qu¶n vèn lµ mét hÖ thèng liªn tôc, mïn vµ dinh d−ìng dÔ tiªu gi¶m thÊp, v.v... Tãm l¹i lµ ®é ph× nhiªu h÷u hiÖu ch¾c ch¾n bÞ gi¶m xuèng. Dï gi¶m nhÑ còng cÇn thêi gian dµi míi håi phôc ®−îc ®é ph× nhiªu, nÕu gi¶m nÆng th× nguy c¬ háng ®Êt lµ ch¾c ch¾n.

ViÖc quyÕt ®Þnh lµm bËc thang san ngay lµ c¶ mét viÖc hÖ träng cã quan hÖ ®Õn nhiÒu yÕu tè mµ ng−êi ®Þa ph−¬ng cã kinh nghiÖm th−êng kh«ng m¾c sai lÇm. YÕu tè quan träng lµ ®Êt ph¶i ®ñ dµy, kÕt von vµ ®¸ ong ë s©u mµ khi san kh«ng bÞ lé ra trªn mÆt ®Êt. Nãi chung ng−êi ta kh«ng lµm ruéng bËc thang trªn ®Êt máng d−íi 50-60 cm, trõ vµi tr−êng hîp ®Æc biÖt h×nh thµnh dÇn rÊt l©u ®êi. §é dèc vµ ®é dµy tÇng ®Êt quyÕt ®Þnh bÒ réng bËc thang. §Êt cµng dèc vµ máng líp th× bÒ ngang ruéng cµng ph¶i hÑp, sao cho ë phÇn san s©u nhÊt còng kh«ng bãc ®i qu¸ 2/3 bÒ dµy tÇng canh t¸c (tÇng A). L−u ý r»ng ®èi víi c©y l©u n¨m hµng réng (v¶i, nh·n, cam, cao su…) nªn lµm bËc thang c¸ch dèc tøc lµ bËc thang côc bé cho hµng ngang cña c©y ®ñ ®Ó h¹n chÕ dßng ch¶y, cßn kho¶ng gi÷a 2 hµng c©y th× ®Ó nguyªn dèc, tr¸nh ®−îc x¸o trén kh«ng cã lîi ®èi víi toµn bé l« trång.

§iÒu tra ë c¸c vïng bËc thang næi tiÕng Lai Ch©u, Lµo Cai, Phó Thä (Cï Xu©n §ång, 1985, NguyÔn Tö Siªm, 1997) cho thÊy n«ng d©n cã nh÷ng nh÷ng kinh nghiÖm tèt trong viÖc chän lùa lo¹i h×nh vµ c¸ch thøc lµm ruéng bËc thang.

ë Tña Chïa (Lai Ch©u), Sa Pa (Lµo Cai) ruéng tÇng kh¸ liªn tiÕp, cã n¬i t¹o tíi 160 mÆt tÇng trªn mét qu¶ ®åi. BËc thang ®−îc lµm tõ ®Ønh ®åi tr−íc, ch©n ®åi sau. Sau khi ®èt n−¬ng (th¸ng 2-3) ®Êt dèc ®−îc cµy lËt óp vÒ d−íi dèc, ph¬i ¶i. Cµy theo ®−êng ®ång møc chõa l¹i bê 0,5 m. Th¸ng 4 - 5 b¾t ®Çu san ®Êt. Dïng tr©u kÐo bµn trang kÕt hîp víi cµy MÌo g¹t ®Êt ë 2/3 diÖn tÝch mÐ trªn xuèng 1/3 mÐ d−íi, cµy vµ g¹t lu©n phiªn cho ®Õn khi t−¬ng ®èi b»ng råi lµm bê. NÕu tÇng canh t¸c máng 50-60 cm th× cÇn gom líp ®Êt mÆt sang 2 bªn tr−íc khi san, san xong th× tr¶ trë l¹i. ë nh÷ng chç ®Êt yÕu dÔ s¹t lë cÇn gia cè bê b»ng cäc tre, cµnh c©y, xÕp ®¸.

Lµm ruéng tÇng ngay kh¸ tèn c«ng, ë B¾c Hµ (Lµo Cai) trªn dèc m¹nh san 1 ha ruéng bËc thang ngay b»ng tr©u mÊt 400 - 500 c«ng, san b»ng tay tèn 1.000 c«ng.

BËc thang san ngay ®ßi hái ph¶i phôc håi ®é ph× nhiªu ®Êt, nÕu cã thÓ th× gieo ®¹i trµ ph©n xanh n¨m ®Çu råi cµy vïi. CÇn bãn nhiÒu ph©n h÷u c¬ nh− ph©n xanh, ph©n chuång, bãn v«i vµ ph©n kho¸ng ®Æc biÖt lµ trong nh÷ng n¨m ®Çu. Tµn d− c©y trång cÇn ®Ó l¹i tèi ®a trªn ruéng. Nãi chung ruéng bËc thang san ngay chØ nªn ¸p dông cho ®Êt cßn tèt, ®ñ s©u (trªn 70 cm), Ýt sái s¹n, kÕt von, kh«ng cã ®¸ ong vµ ®¸ lé ®Çu. Lµm ruéng bËc thang ngay ®Ó cÊy lóa n−íc sÏ tr¸nh ®−îc c¸c mÆt tiªu cùc nãi trªn h¬n lµ lµm ®Ó canh t¸c c¹n. §èi víi lóa n−íc cã thÓ lµm trªn c¸c ®é dèc kh¸c nhau, miÔn lµ bê tèt gi÷ ®−îc n−íc.

b) Ruéng bËc thang san dÇn: ë ViÖt Nam còng nh− nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi Èm ruéng bËc thang dÇn ®−îc thõa nhËn lµ c¸ch lµm tèt nhÊt ®èi víi canh t¸c c¹n. ë Lai Ch©u, S¬n La, Lµo Cai, Yªn B¸i vµ T©y Nguyªn n«ng d©n ¸p dông ph−¬ng ph¸p nµy phæ biÕn ®èi víi c©y ng¾n ngµy vµ dµi ngµy. §Æc ®iÓm chung cña ph−¬ng ph¸p lµ kÕt hîp san ñi nhÑ víi viÖc t¹o ra c¸c b¨ng ch¾n ®Ó ®Êt tÝch luü mÐ d−íi l« trång.

Th«ng th−êng ng−êi ta cµy s©u kÕt hîp víi cuèc ®Ó ®µo c¸c m−¬ng réng 0,5 m ch¹y däc theo ®−êng ®ång møc víi ®é s©u tuú theo ®é dµy ®Êt nh−ng kh«ng v−ît qu¸ 2/3 tÇng canh t¸c tÝch

125

lòy mïn (tÇng A). §Êt ®−îc hÊt lªn phÝa trªn (bê trªn m−¬ng d−íi). Trªn bê gieo c©y ph©n xanh ®Ó gia cè vµ gi÷ ®Êt tr«i tõ trªn xuèng. §Êt phÝa d−íi m−¬ng san dÇn vÒ phÝa d−íi, lµm nh− vËy sau vµi vô m−¬ng sÏ n«ng dÇn vµ mÆt ruéng tÇng ngang víi ®¸y m−¬ng. NÕu thÊy mÆt ruéng h·y cßn dèc th× l¹i tiÕp tôc vÐt cho m−¬ng s©u h¬n vµ san tiÕp. Víi c¸ch lµm nµy trong n¨m ®Çu kh«ng tèn qu¸ 100 c«ng/ha.

ë nhiÒu n¬i san ruéng bËc thang dÇn cßn ®−îc lµm chËm h¬n vµ kÐo dµi h¬n n÷a nh− ë Qu¶n B¹, MÌo V¹c, Hoµng Su Ph× (Hµ Giang), Qu¶ng Uyªn, Trïng Kh¸nh (Cao B»ng)... §Ó t¹o bê ng−êi ta xÕp ®¸ theo ®−êng ®ång møc, ®¸ lín phÝa d−íi, ®¸ nhá chÌn vµo kÏ phÝa trªn. Cµnh c©y ®−îc gom l¹i däc theo bê ®¸. NÕu kh«ng ®ñ v÷ng ch¾c th× gia cè thªm b»ng cäc. Sau mçi vô m−a, ®Êt tr«i sÏ bÞ chÆn l¹i vµ båi tô nªn ruéng tÇng. Trång c©y gç vµ c©y ph©n xanh thµnh b¨ng ch¾n còng cã t¸c dông t−¬ng tù.

ViÖc bãn v«i, ph©n h÷u c¬, ph©n kho¸ng tiÕn hµnh nh− trªn nh−ng bãn nÆng cho nöa trªn cña ruéng tÇng, n¬i ®Êt bÞ bãc bít ®i. Nãi chung ruéng bËc thang dÇn tr¸nh ®−îc c¨ng th¼ng vÒ c«ng x©y dùng vµ ®Çu t− nÆng ban ®Çu.

c) Ruéng bËc thang lóa n−íc: Ruéng bËc thang lóa n−íc lµ mét kiÓu canh t¸c l©u ®êi vµ kh¸ bÒn v÷ng xÐt vÒ c¶ 3 tiªu chÝ: kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr−êng.

• Lµ mét ph−¬ng thøc ®Þnh canh trªn mÆt b»ng, cã kh«ng gian khÐp kÝn tr¸nh ®−îc xãi mßn, tiÕp nhËn vËt liÖu röa tr«i tõ xung quanh, h¹n chÕ tèc ®é dßng ch¶y tõ trªn cao xuèng thung lòng;

• Trong m«i tr−êng n−íc, qu¸ tr×nh ho¸ häc cã lîi cho viÖc duy tr× ®é ph× nhiªu h÷u hiÖu: ph©n gi¶i h÷u c¬ chËm l¹i, cã sù tÝch luü mïn, cè ®Þnh ®¹m céng sinh cña rong t¶o, dung tÝch hÊp thu cao h¬n;

• Trong ®iÒu kiÖn khö lµ −u thÕ, cã sù chuyÓn ho¸ c¸c oxyt ®a ho¸ trÞ sang 2 ho¸ trÞ (Fe3+ sang Fe2+, Mn4+ sang Mn2+...), Al3+ gi¶m, Ca2+ vµ Mg2+ t¨ng lªn lµm cho ®é chua gi¶m ®i vµ ®é b·o hoµ baz¬ t¨ng lªn.

• Lîi thÕ lín vÒ dinh d−ìng dÔ tiªu lµ sù cè ®Þnh l©n bÞ h¹n chÕ, P dÔ tiªu vµ K trao ®æi t¨ng lªn ®¸ng kÓ, nhê l−íi tinh thÓ më NH4+ vµ K+ cã thÓ thay thÕ nhau dÔ dµng.

• C¸c bËc thang dÇn dÇn h×nh thµnh tÇng ®Õ cµy tÝch sÐt t−¬ng tù nh− luéng lóa ®ång b»ng, nhê vËy tuy trªn thÕ dèc nh−ng phÇn lín c¸c phÇn tö ®Êt mÞn l¾ng ®äng, kh«ng bÞ tr«i tuét nh− trªn ®Êt dèc.

• Nhê thiÕt kÕ th«ng minh hÖ thèng bê lín nhá, cao thÊp kh¸c nhau, sù ®iÒu tiÕt n−íc kh¸ chñ ®éng cho tõng thöa ruéng, t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc dïng gièng míi vµ ph©n kho¸ng dÔ dµng.

• Ng−êi H'm«ng, ng−êi Dao vèn næi tiÕng vÒ du c−, nh−ng c¸c b¶n trång lóa n−íc trªn bËc thang th× hoµn toµn ®Þnh c−.

ë Tña Chïa (ng−êi H'm«ng chiÕm 73% d©n sè) cã tíi 3.173 ha lóa n−¬ng, nh−ng chØ cã 24 ha lóa n−íc, bËc thang lóa n−íc lµ mong muèn kh¸t khao cña hä vµ ng−êi miÒn nói nãi chung. GÇn ®©y víi viÖc giao ®Êt l©u dµi, ng−êi d©n vïng cao ë nhiÒu n¬i ®ang më réng viÖc lµm bËc thang ®Ó trång c¶ lóa n−íc vµ c©y trång c¹n, më ra kh¶ n¨ng t¨ng vô.

§iÒu tra ë Lai Ch©u vµ Lµo Cai cho thÊy kÝch th−íc ruéng bËc thang thay ®æi tuú theo ®é dèc vµ ®é dµy tÇng ®Êt (B¶ng 7.2; 7.3; 7.4). §Êt ®Ó lµm ruéng bËc thang lóa n−íc kh«ng ®ßi hái tÇng dµy nh− ruéng bËc thang c¹n, nh−ng ph¶i b¶o ®¶m cã nguån n−íc ®Ó dÉn vµo ruéng trong hay sau khi thi c«ng.

126

B¶ng 7.2. KÝch th−íc ruéng tÇng trªn ®Êt < 120, dµy 30-40 cm (Tña Chïa)

§é ®èc (®é) Ghi chó Chªnh lÖch cao gi÷a 2 mÆt ruéng (cm) BÒ réng mÆt ruéng sau khi san (m)

3 50 10,0 M¸i bê tõ 1:1 ®Õn 2:3

5 50 5,2 ChiÒu cao bê gi÷ n−íc 30 - 40 cm 7 50 3,7

9 60 2,5 ChiÒu dµi ruéng 60 - 100 cm tuú theo ®Þa h×nh 11 60 1,8

B¶ng 7.3 KÝch th−íc ruéng tÇng trªn ®Êt dèc 5-300, dµy >50 cm (Tña Chïa)

§é dèc (0) Ghi chó Chªnh ®é cao gi÷a 2 mÆt ruéng (cm) BÒ réng mÆt ruéng sau khi san (m)

5 70 11,3 M¸i bê 1:2 ®Õn 2:3

11 80 4,0 ChiÒu cao bê 25- 35cm 17 80 2,7

23 90 1,6 ChiÒu dµi mÆt ruéng 60-100cm

30 100 1,0

ë B¾c Hµ ®Ó lµm 1 ha ruéng bËc thang ®· dïng hÕt 240 c«ng ng−êi vµ 80 c«ng tr©u. N¨ng suÊt lóa th−êng cao gÊp 2 lÇn so víi kh«ng lµm ruéng bËc thang. §iÒu tra ë Phó Thä (Cï Xu©n §ång, 1985) cho thÊy lµm ruéng tÇng kh¸ tèn c«ng vµ tèn ®Êt, n¨ng suÊt nh÷ng n¨m ®Çu kÐm nÕu kh«ng ®Çu t− nhiÒu ph©n, nh−ng cã thÓ kiÓm so¸t xãi mßn vµ æn ®Þnh n¨ng suÊt l©u dµi.

127

B¶ng 7.4. Sè liÖu vÒ ruéng bËc thang ë Phó Thä

Sè c«ng/ha §é dèc (®é) BÒ réng mÆt ruéng Chªnh ®é cao mÆt ruéng Tû lÖ chiÕm ®Êt (%) Khèi l−îng ®µo ®¾p (m3)

10 4,7 1,0 18,1 1465 374

7,2 1,5 16,5 1970 499

9,6 2,0 16,5 2169 568

15 2,7 1,0 28,1 1595 410

4,3 1,5 25,5 2138 535

5,7 2,0 26,0 2720 679

20 2,8 1,0 35,9 2258 565

3,7 1,5 36,0 2978 694

4,5 2,0 38,0 3351 837

- Lµm m−¬ng bê:

M−¬ng, bê hay kÕt hîp c¶ hai th−êng dïng ®Ó gi÷ ®Êt, ng¨n vµ dÉn dßng ch¶y ®i theo h−íng thÝch hîp, tr¸nh tÝch ®äng n−íc. M−¬ng bê lín th−êng dïng ®Ó bao c¶ khu ruéng, c¸c m−¬ng bê nhá ng¨n c¸c kho¶nh ®Êt trong néi bé khu ®Êt. Thùc chÊt ®©y còng lµ h×nh thøc t¹o bËc thang dÇn nÕu tu©n thñ ®−êng ®ång møc vµ bê ®−îc gia cè. Trong c¸c l« c©y l©u n¨m (cµ phª, cao su, cam) ®Ó gi÷ n−íc vµ ng¨n gia sóc ng−êi ta còng dïng c¸c m−¬ng ng¾n hay hè côt cã t¸c dông ph©n t¸n dßng n−íc. NÕu c¸ch 15-20m ®µo 1 m−¬ng réng 0,5 m, ®¸y 0,3 m, s©u 0,5 m th× th«ng th−êng cÇn 14-20 c«ng/ha.

Trung b×nh ë nhiÒu n¬i kho¶ng c¸ch m−¬ng hoÆc bê theo ®é dèc nh− sau:

§é dèc (0) Kho¶ng c¸ch m−¬ng (m)

5- 8 25-30

8-15 20-25

15-20 10-20

20-25 8-10

MËt ®é m−¬ng cµng dµy tû lÖ chiÕm ®Êt cµng cao, biÕn ®éng tõ 5% diÖn tÝch (dèc <80)) ®Õn 15% diÖn tÝch (dèc >200). Do ®ã ®èi víi dèc > 200 th× ng−êi ta chuyÓn sang lµm ruéng bËc thang h¬n lµ ®µo m−¬ng.

- Bê ®¸:

Bê ®¸ lµ biÖn ph¸p chèng xãi mßn ®¬n gi¶n vµ h÷u hiÖu. Bê ®¸ ch¾c h¬n bê ®Êt, võa gi÷ ®−îc ®Êt, võa cho n−íc ®i qua ë møc ®é nhÊt ®Þnh nªn Ýt khi tô n−íc lµm vì bê. §¸ lín n»m phÝa

128

d−íi, ®¸ nhá xÕp chÌn vµo kÏ ë phÝa trªn. Lo¹i h×nh nµy rÊt phæ biÕn ë c¸c miÒn nói phÝa B¾c vµ r¶i r¸c trªn c¸c ®Êt nhiÒu ®¸ lé ®Çu, sái cuéi ë miÒn Trung vµ miÒn Nam. §èi víi c¸c huyÖn vïng cao cã khÝ hËu kh« vµ l¹nh, ®Êt máng líp, nhiÒu ®¸ lÉn th× kiÓu b¨ng ch¾n nµy tá ra thÝch hîp h¬n c¶.

- Hè v¶y c¸:

Lµ mét lo¹i bån më réng vÒ mét phÝa d−íi dèc bao quanh c¸c gèc c©y l©u n¨m lín nh− cao su, v¶i, nh·n, b¬, xoµi, chÌ... Trªn n−¬ng chÌ ë Phó Thä lµm hè v¶y c¸ víi kho¶ng c¸ch tõ 6 x 6 m ®Õn 2 x 2 m cho t¨ng n¨ng suÊt chÌ 10- 12%, nÕu kho¶ng c¸ch hè 6 x 6 m kÕt hîp víi tñ nilon n¨ng suÊt chÌ t¨ng ®Õn 37% (NguyÔn V¨n B¶n, 1995).

7.1.2. Lùa chän c¸c biÖn ph¸p canh t¸c

C¸c h×nh thøc chèng xãi mßn röa tr«i kÕt hîp trong qu¸ tr×nh canh t¸c ®Òu ®−îc xÕp vµo biÖn ph¸p canh t¸c. Cã rÊt nhiÒu biÖn ph¸p cã thÓ lµm lång ghÐp trong suèt qu¸ tr×nh tõ ph¸t hoang, lµm ®Êt ®Õn ch¨m sãc, thu ho¹ch.

- Canh t¸c theo ®ång møc:

Canh t¸c ®ång møc lµ nguyªn t¾c xuyªn suèt mäi ho¹t ®éng sö dông ®Êt dèc, cÇn tu©n thñ tõ khi khai hoang, cµy bõa ®Õn trång trät, ch¨m sãc. Tuy vËy trong thùc tÕ còng cã lóc nguyªn t¾c nµy kh«ng thÓ ¸p dông cøng nh¾c ®−îc. Ch¼ng h¹n trªn ®Êt cÊu tróc kÐm, qu¸ dèc c¸c phÇn tö mÞn lÊp h¹t hoÆc chåi lµm c©y bÞ nghÑt mÇm kh«ng thÓ mäc ®−îc (lóa, ng«, døa...), n«ng d©n ®µnh ph¶i trång däc dèc. Trong tr−êng hîp ®ã cÇn dïng c¸c biÖn ph¸p c«ng tr×nh ë ph¹m vi réng h¬n míi kh¾c phôc ®−îc.

- Trång trong r·nh:

Mét sè c©y (nh− chÌ, mÝa, døa...) ®−îc trång míi theo r·nh (r¹ch) lµ biÖn ph¸p chèng xãi mßn rÊt hiÖu qu¶.

- Trång trong hè.

BiÖn ph¸p nµy cÇn ®−îc vËn dông triÖt ®Ó khi trång míi c©y th©n gç: cµ phª, cao su, ®iÒu, cam, v¶i, nh·n, cµ phª, cao su, b¬, c©y rõng. Tõ kho¶ng 400-500 ®Õn hµng ngµn c©y trªn 1 ha còng chÝnh lµ hµng tr¨m ®Õn hµng ngµn hè gi÷ ®Êt, gi÷ n−íc, gi÷ mµu. HiÖu qu¶ b¶o vÖ ®Êt sÏ t¨ng thªm nÕu ®Êt ®¾p lªn hai bªn bê vµ phÝa d−íi hè. C¸c c©y bè trÝ kh«ng th¼ng hµng mµ theo kiÓu nanh sÊu cã t¸c dông tèt h¬n. BiÖn ph¸p nµy ®Æc biÖt quan träng ®Ó kiÓm so¸t xãi mßn trong thêi kú kiÕn thiÕt c¬ b¶n.

- T¹o bån:

Mét sè c©y l©u n¨m mËt ®é th−a (cµ phª, cam, cao su, cËy qu¶) cÇn ®−îc t¹o bån. Bån lµ bê nhá d¹ng vµnh kh¨n bao quanh gèc øng víi mÐp t¸n c©y, ®−îc t¹o ra khi ch¨m sãc, lµm cá, bãn ph©n. ChÊt l−îng ®Êt trong ph¹m vi bån cao h¬n h¼n ®Êt ngoµi bån, cã thÓ thÊy qua quan tr¾c sau ®©y ®èi víi bån cµ phª:

129

§Êt trong bån §Êt ngoµi bån

§é xèp (%) 56 43

§é Èm (%) 38 29

ChÊt h÷u c¬ (%) 3,45 2,87

N (%) 0,22 0,17

11,6 5,8

13,3 10,0 P2O5 dÔ tiªu (mg/100g ®Êt) K2O trao ®æi (mg/100 g ®Êt)

- Phñ ®Êt

Nh− ®· tr×nh bµy trªn, t¸c nh©n quan träng g©y xãi lµ n¨ng l−îng x©m kÝch h¹t m−a chø kh«ng ph¶i chØ lµ ®éng n¨ng dßng ch¶y. H¬n h¼n biÖn ph¸p c«ng tr×nh nh− m−¬ng bê, ... viÖc phñ ®Êt b»ng c©y xanh hay vËt liÖu chÕt (r¬m, r¹, cá...) cã t¸c dông ng¨n chÆn c¶ giät m−a trùc tiÕp vµ dßng ch¶y ph¸t sinh trªn mÆt ®Êt, lµm gi¶m ®¸ng kÓ xãi mßn vµ t¨ng ®é Èm ®Êt. §©y còng lµ biÖn ph¸p tèt chèng cá tranh kh¸ triÖt ®Ó. ë n«ng tr−êng T©n Trµo (1966- 1967) phñ ®Êt cho chÌ dµy 10 cm n¨ng suÊt t¨ng 15,7%, cßn ë Méc Ch©u (1964- 1965) phñ dµy 15 cm t¨ng n¨ng suÊt 46,5% chÌ bóp. §Ó phñ ®Êt dµy 15-20 cm cÇn dïng 800- 1.000 m3 cá vµ 200-300 c«ng/ha.

- Tñ gèc:

§Êt quanh gèc lµ ph¹m vi ho¹t ®éng quan träng cña hÖ rÔ. Tñ gèc lµ biÖn ph¸p chèng x©m kÝch trùc tiÕp cña h¹t m−a vµ dßng ch¶y tõ t¸n c©y, gi÷ cho nhiÖt ®é, Èm ®é æn ®Þnh. Khi vËt liÖu h¹n chÕ th× cÇn −u tiªn phñ ®Êt quanh gèc. VËt liÖu h÷u c¬ tñ gèc ®em l¹i l−îng dinh d−ìng bæ sung cho c©y vµ gi÷ g×n ph©n kho¸ng bãn vµo gèc.

- Xíi x¸o lµm cá:

BiÖn ph¸p nµy nÕu lµm theo ®−êng ®ång møc rÊt cã t¸c dông gi÷ ®Êt, tr¸nh t¹o ra r·nh kh¬i ®Çu cho dßng ch¶y ph¸t sinh. C«ng viÖc nµy cÇn tr¸nh lµm vµo thêi kú m−a to, nÕu kh«ng sÏ lµm xãi mßn trÇm träng thªm. Mét líp cá xanh cã kiÓm so¸t duy tr× trong thêi kú m−a d«ng rÊt cã lîi cho viÖc chèng mÊt ®Êt. C¸c hé n«ng d©n cã kinh nghiÖm ë miÒn nói vµ T©y Nguyªn kh«ng bao giê lµm cá tr¾ng vµo thêi kú m−a d«ng.

- S¾p xÕp c¬ cÊu c©y trång:

XÐt vÒ mÆt b¶o vÖ ®Êt th× nguyªn t¾c chung lµ bè trÝ sao cho vµo vô m−a c©y trång hiÖn diÖn liªn tôc trªn mÆt ®Êt th«ng qua trång xen, trång gèi... phèi hîp c©y dµi ngµy vµ ng¾n ngµy.

- LÞch gieo trång, thu ho¹ch:

Liªn quan trùc tiÕp cña 2 c«ng ®o¹n nµy ®Õn xãi mßn lµ viÖc cµy vì vµ thu ho¹ch c©y cã cñ. Gieo trång ®−¬ng nhiªn ph¶i lµm vµo vô m−a, cßn lµm ®Êt (nhÊt lµ cÇy vì) th× cÇn ph¶i tiÕn hµnh sím ngay ®Çu vô khi ch−a cã m−a lín. Nh− trªn ®· nãi râ, c¸c trËn m−a d«ng ®Çu mïa cã søc x©m kÝch rÊt lín nªn cµy lËt ®Êt ®óng lóc ®ã sÏ rÊt tai h¹i. T−¬ng tù nh− vËy nªn tr¸nh ®µo bíi ®Êt thu ho¹ch cñ (nh− s¾n, dong, khoai ...) vµo thêi kú cao trµo m−a.

130

7.1.3. Lùa chän c¸c biÖn ph¸p sinh häc

BiÖn ph¸p sinh häc cã thÓ vµ cÇn ph¶i ¸p dông trªn tÊt c¶ c¸c lo¹i ®é dèc. C¸c biÖn ph¸p c«ng tr×nh dï lµm tèt ®Õn mÊy còng chØ cã thÓ ng¨n chÆn sù mÊt ®Êt, mÊt dinh d−ìng, chø kh«ng ®em l¹i g× thªm, trong khi c¸c biÖn ph¸p sinh häc ngoµi t¸c dông ®ã cßn cã thÓ lµm cho ®Êt tèt thªm vµ thu thªm ®−îc s¶n phÈm.

Cã rÊt nhiÒu c¬ héi ®Ó vËn dông biÖn ph¸p nµy. Khi khai hoang ®· cã ý chõa l¹i chám rõng trªn ®Ønh ®åi, chõa l¹i c¸c c©y r¶i r¸c trong l« trång.

Trªn ®åi träc nhÊt thiÕt ph¶i trång rõng trªn chám ®åi. DiÖn tÝch s¶n xuÊt cÇn ph¶i ®−îc chia ra thµnh vïng lín cã ®ai c©y rõng chÝnh vµ khu ®Êt nhá h¬n bëi c¸c ®ai phô. Theo kinh nghiÖm, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ®ai c©y ch¾n giã lín gÊp 15-20 lÇn chiÒu cao c©y lµm ®ai lµ thÝch hîp.

Trong néi bé mçi khu ®Êt c©y trång ®−îc trång theo ®−êng ®ång møc trong gi¶i ®Êt gi÷a c¸c b¨ng c©y ch¾n (c©y ph©n xanh, thøc ¨n gia sóc, hoÆc c©y trång ng¨n ®−îc xãi mßn). ViÖc phèi hîp gi÷a c¸c c©y t¹o thµnh hÖ thèng canh t¸c b¶o vÖ ®Êt ë nhiÖt ®íi Èm lµ rÊt phong phó, mét phÇn ®· ®−îc tr×nh bµy cô thÓ ë c¸c ch−¬ng trªn, mét phÇn sÏ ®Ò cËp d−íi ®©y.

Kinh nghiÖm t¹o b¨ng ph©n xanh vµ canh t¸c theo b¨ng:

GÇn ®©y c¸c ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng vµ dù ¸n ®Çu t− rÊt nhiÒu vµo viÖc thö nghiÖm c¸c hÖ thèng canh t¸c theo b¨ng, c¸c m« h×nh SALT 1, SALT 2 vµ SALT 3. ë miÒn B¾c cèt khÝ (Tephrosia candida) th−êng dïng lµm b¨ng chñ yÕu. Tuy nhiªn hiÖu qu¶ rÊt kh¸c nhau ë c¸c vïng, nhÊt lµ gi÷a trung du vµ miÒn nói phÝa B¾c. Qu¶ thËt nhê mét sè ®Æc tÝnh tèt, c©y nµy ®· ®−îc sö dông mÊy thËp kû qua, nh−ng cÇn nhÊn m¹nh r»ng nã thÝch hîp h¬n c¶ ®èi víi vïng trung du kh«ng bÞ l¹nh. §¸nh gi¸ cña Ch−¬ng tr×nh PTNT MiÒn nói ViÖt Nam - Thôy §iÓn cho thÊy thang ®iÓm nh− sau ®èi víi kü thuËt b¨ng xanh b»ng cèt khÝ:

C¸c huyÖn trung du §iÓm C¸c huyÖn vïng cao §iÓm

Hµm Yªn 7,5 Nµ Hang 5,7

Yªn S¬n 7,7 Sa Pa 5,1

Thanh S¬n 7,0 B¾c Hµ 4,5

§oan Hïng 7,2 M−êng Kh−¬ng 5,0

B¾c Quang 7,4 Qu¶n B¹ 6,0

VÞ Xuyªn 7,0 Mï Cang Ch¶i 4,7

Lý do chÝnh cña hiÖu qu¶ kÐm cña kü thuËt b¨ng xanh ë vïng cao lµ kh«ng phï hîp víi ®iÒu kiÖn qu¶ng canh cña ®ång bµo H'm«ng vµ Dao (Sa Pa, Mï Cang Ch¶i); vµo thêi kú bá ho¸ kh«ng b¶o vÖ ®−îc bÞ gia sóc ph¸; kh«ng cã ®ñ lao ®éng ®Ó duy tu ®−êng b¨ng vµ c©y cèt khÝ tá ra kh«ng chÞu ®iÒu kiÖn l¹nh vïng cao. C¸c hÖ thèng SALT thµnh c«ng h¬n ë nh÷ng n¬i thÊp, ®«ng d©n, cã tr×nh ®é th©m canh kh¸; trong khi bê ®¸ tá ra phï hîp víi vïng cao, Ýt m−a vµ qu¶ng canh (nh− ë B¾c Hµ, Qu¶n B¹, Qu¶ng Uyªn, Trïng Kh¸nh).

Trªn c¸c ®Êt tèt, khÝ hËu nãng, m−a nhiÒu tõ Khu 4 cò trë vµo T©y Nguyªn, c¸c loµi muång chñng Crotalaria ®−îc d©n rÊt −a chuéng nhê −u thÕ mäc khoÎ, t¸i sinh m¹nh, th©n mÒm vµ rÊt nhiÒu h¹t.

B¨ng cá tù nhiªn ®¸ng ®−îc coi lµ mét biÖn ph¸p h÷u hiÖu vµ dÔ lµm, nhÊt lµ ë vïng ¸p lùc gia sóc cao, trong ®ã cá th©n ngÇm tá ra −u thÕ nhÊt (nh− cá chØ, cá l¸ tre, cá gõng...).

131

Nh− vËy viÖc chän lo¹i b¨ng ch¾n vµ c©y t¹o b¨ng xanh ®ßi hái ng−êi lµm khuyÕn n«ng ph¶i cã th«ng tin, kinh nghiÖm vµ tri thøc ®Þa ph−¬ng tèt míi cã thÓ thµnh c«ng, kh«ng nªn ¸p dông mét gi¶i ph¸p ®ång lo¹t cho c¸c t×nh thÕ kh¸c nhau.

Tæng kÕt kinh nghiÖm trung khu vùc, M¹ng l−íi B¶o vÖ §Êt dèc ch©u ¸ (ASOCON) cho r»ng:

''Kh«ng cã mét kü thuËt tuyÖt vêi nµo ®Ó gi¶i quyÕt tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò gi÷ ®Êt gi÷ n−íc. CÇn ph¶i xem xÐt nhu cÇu vµ hoµn c¶nh mçi ®Þa ph−¬ng ®Ó quyÕt ®Þnh gi¶i ph¸p nµo lµ phï hîp.'' (Contour, Vol.2, No. 1, 1990).

ThËt vËy, mét hÖ thèng canh t¸c b¶o vÖ vµ c¶i t¹o ®Êt hîp lý lµ kÕt hîp ®−îc tèi ®a biÖn ph¸p c«ng tr×nh vµ biÖn ph¸p sinh häc trong canh t¸c dùa vµo tri thøc thÊu ®¸o cña chuyªn gia kÕt hîp víi kinh nghiÖm b¶n ®Þa.

7.2. VÊn ®Ò an toµn l−¬ng thùc ë miÒn nói vµ vïng cao

MÆc dï tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1990 chóng ta ®· ®¹t ®−îc an toµn l−¬ng thùc ë cÊp quèc gia vµ cã thø h¹ng cao trong c¸c n−íc xuÊt khÈu g¹o víi khèi l−îng b×nh qu©n 4 triÖu tÊn/n¨m, nh−ng ch−a ®¹t ®−îc an loµn l−¬ng thùc ë cÊp hé gia ®×nh, ®Æc biÖt lµ ë miÒn nói vïng cao. ViÖc sö dông ®Êt tr−íc hÕt ph¶i ®¹t ®−îc môc tiªu mµ B¸c Hå ®· ®Æt ra 55 n¨m tr−íc. §ã lµ:

''®ång bµo ta ai còng cã c¬m ¨n, ai còng cã ¸o mÆc, ai còng ®−îc häc hµnh'' (Hå ChÝ Minh, 1945).

N. Borlaug, ng−êi ®−îc gi¶i Nobel vÒ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò l−¬ng thùc cho c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, cho r»ng: "kh«ng cã mét nÒn n«ng nghiÖp b¶n ®Þa cung cÊp ®ñ vµ ch¾c ch¾n l−¬ng thùc th× c«ng nghiÖp vµ c¸c ngµnh kh¸c kh«ng tr¸nh khái tr× trÖ''.

ý kiÕn cña t¸c gi¶ øng rÊt ®óng víi t×nh h×nh vïng ®åi nói ViÖt Nam n¬i n«ng nghiÖp ®Þa ph−¬ng ph¸t triÓn chËm vµ n«ng d©n cßn nghÌo, thiÕu ¨n, muèn tho¸t khái ®ãi nghÌo ph¶i qu¶n lý sö dông tèt ®Êt ®ai, n©ng cao ®é ph× nhiªu, c¶i thiÖn m«i tr−êng míi cã c¬ së cho c«ng nghiÖp ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸.

Trªn ph¹m vi toµn quèc vµ c¶ toµn cÇu, cã thÓ s¶n xuÊt l−¬ng thùc ®ñ ®Ó nu«i sèng sè d©n ngµy mét t¨ng, nh−ng kh«ng ph¶i ë ®©u còng cã thÓ chuyÓn l−¬ng thùc ®Õn nh÷ng n¬i cÇn nhÊt. Nh÷ng n¬i s¶n xuÊt ra thõa l−¬ng thùc th−êng gÆt h¸i ®−îc mïa mµng béi thu, cã c¬ héi sö dông nhiÒu ph©n bãn, n−íc t−íi, gièng c©y trång tèt, nhÞp ®é canh t¸c khÈn tr−¬ng h¬n.

Nh−ng ë miÒn nói vïng xa liÖu ng−êi d©n cã thÓ s¶n xuÊt trªn ®Êt ®· tho¸i ho¸, n¨ng suÊt d−íi møc ®ñ sèng, mµ cßn lo gi÷ g×n m«i tr−¬ng cho c¶ céng ®ång. §èi diÖn víi nh÷ng th¸ch thøc trªn ë trong m«i tr−êng ®Êt kh«ng cßn bÒn v÷ng, mµ tr−íc tiªn lµ thiÕu l−¬ng thùc, nhiÒu ng−êi lao ®éng ®· rñ nhau ra thµnh phè kiÕm ¨n hay kÐo c¶ gia ®×nh ®i t×m n¬i cßn ®Êt mµ ë ®ã kh«ng tr¸nh khái sù tranh giµnh ®Êt ®ai víi ng−êi ®Þa ph−¬ng vµ x©m lÊn ®Êt rõng. ViÖc di d©n tù do lµ dÊu hiÖu hiÓn nhiªn vÒ sù sö dông kh«ng bÒn v÷ng ®Êt ®åi nói tõ tr−íc, ®Õn nay cã c¬ héi nã míi bét ph¸t.

Do vËy, ë mét møc thÊp nhÊt th× sù sö dông bÒn v÷ng ®Êt ®ai ë miÒn nói ph¶i b¶o ®¶m ®−îc an toµn l−¬ng thùc ë cÊp hé gia ®×nh. Trong quy ho¹ch ®Êt tr−íc tiªn ph¶i bè trÝ tèi ®a cã thÓ ®−îc diÖn tÝch trång c©y l−¬ng thöc ®ñ cho nhu cÇu n«ng hé. §èi víi miÒn nói kh«ng ph¶i chØ cã lóa mµ c¶ rau mµu còng lµ hîp phÇn quan träng cña b÷a ¨n. CÇn thiÕt ph¶i kÕt hîp víi ch−¬ng tr×nh an toµn dinh d−ìng, h−íng dÉn viÖc chÕ biÕn, nÊu n−íng hiÖn cßn rÊt ®¬n s¬ ë vïng nói. Cã nh− vËy míi cã thÓ lµm cho b÷a ¨n ®¹m b¹c hiÖn thêi thµnh b÷a ¨n ®ñ chÊt, gi¶m tû lÖ suy dinh d−ìng hiÖn cßn rÊt cao ë vïng s©u vïng xa (45-55%).

132

Nh− vÝ dô sau ®©y chØ râ, nÕu lµm tèt c«ng t¸c khuyÕn n«ng th× chØ víi kü thuËt th«ng th−êng ®· cã trong khoa häc n«ng nghiÖp n−íc ta, viÖc t¹o ra chuyÓn biÕn an toµn l−¬ng thùc ë cÊp n«ng hé lµ hoµn toµn kh¶ thi.

ë H−íng Ho¸ (Qu¶ng TrÞ) ®ång bµo V©n KiÒu, Pahy, Pa C« cã tËp qu¸n kiªng kh«ng bãn ph©n nªn n¨ng suÊt rÊt thÊp: lóa n−íc 1,4 - 1,9 tÊn/ha, lóa n−¬ng 0,5 - 0,8 tÊn, ng« 0,45 - 0,85 tÊn/ha. §−îc h−íng dÉn chØ víi kü thuËt th«ng th−êng (®æi gièng, mËt ®é ®óng, cã bãn ph©n chuång vµ 600 kg NPK/ha) n¨ng suÊt lóa n−íc ®· tõ 2,5 lªn 4,5 tÊn/ha, ®Ëu xanh gièng míi §X-044 cho 1,32 tÊn trong khi gièng ®Þa ph−¬ng chØ 0,5 tÊn/ha.

7.3. DÞch vô hç trî n«ng nghiÖp vµ c«ng t¸c khuyÕn n«ng ë miÒn nói vµ vïng cao

MÆc dï kü thuËt c¶i tiÕn ®· ®−îc x©y dùng bëi nhiÒu tæ chøc nghiªn cøu, nh−ng v× nhiÒu lý do ®· kh«ng truyÒn b¸ ®−îc tíi n«ng d©n.

ë Ch©u Phi, trong 8 n¨m Ch−¬ng tr×nh Kasasawa ®· lµm 200.000 ®iÓm thö nghiÖm s¶n xuÊt cì 0,5 ha mçi hé víi kü thuËt trän gãi gåm 5 kh©u:

• Sö dông gièng tèt nhÊt cã thÓ cã t¹i ®Þa ph−¬ng;

• Lµm ®Êt vµ gieo ®óng;

• TËn dông nguån ph©n vµ bãn ®óng;

• Lµm cá ®óng lóc; vµ

• Gi÷ Èm hoÆc sö dông n−íc tèt h¬n.

ChØ míi vËy mµ kÕt qu¶ kh«ng cã ngo¹i lÖ lµ n¨ng suÊt t¨ng gÊp 2-3 thËm chÝ 4 lÇn so víi kü thuËt truyÒn thèng cña n«ng d©n.

Cã thÓ nãi r»ng khu vùc n«ng th«n miÒn nói lµ n¬i ®−îc h−ëng Ýt nhÊt c¸c thµnh tùu cña c«ng cuéc ph¸t triÓn cña hÇu hÕt c¸c quèc gia trong ®ã cã ViÖt Nam. MiÒn nói chiÕm phÇn lín trong sè h¬n 2.200 x· nghÌo nhÊt n−íc.

Sù so s¸nh ngay trong ®Þa ph−¬ng hÑp cña mét tØnh còng thÊy râ vïng s©u vïng xa cã nh÷ng khã kh¨n gay g¾t vµ møc ®é ph¸t triÓn chËm h¬n h¼n vÒ c¸c mÆt (B¶ng 7.5).

133

B¶ng 7.5. So s¸nh gi÷a c¸c huyÖn ®ång b»ng vµ miÒn nói (1997)

ChØ sè Quèc Oai (Hµ T©y) B¶o Th¾ng (Lµo Cai) Sa Pa (Lµo Cai)

DiÖn tÝch (ha) 12.400 64.046 67.905

D©n sè (ng−êi) 130.800 72.081 33.017

Sè x· 20 15 18

Sè th«n 101 151

Sè hé 27.000 14.887 4.691

Sè d©n téc 2 4 8

Kinh: 99,5% Dao + Tµy: 35% Dao + H'mong: 45%

% sè x· cã ®iÖn 100 50 0

320 156 148 L−¬ng thùc kg/ng/n¨m

§Õn x· xa nhÊt 15 30 67

Thêi gian ®i 1 l−ît 1 giê 1-3 giê 2 ngµy

C¸n bé khuyÕn n«ng 12 8 4

Ngay trong mét huyÖn, mét x· sù chªnh lÖch gi÷a c¸c nhãm d©n téc còng ®¸ng kÓ (B¶ng 7.6).

B¶ng 7.6. Ph©n lo¹i hé giÇu nghÌo ë huyÖn Léc B×nh (L¹ng S¬n) (1996)

Nhãm d©n téc Hé giÇu (%) Hé nghÌo (%)

Kinh 24,1 14,5

Hoa 6,7 6,6

Tµy 5,6 23,8

Nïng 1,4 26,9

Trung b×nh tØnh L¹ng S¬n 6,3 24,0

134

Tõ thùc tr¹ng trªn cã thÓ thÊy r»ng chÝnh s¸ch chung cho toµn quèc vÒ khuyÕn n«ng khã cã thÓ ph¸t huy ®−îc hiÖu lùc nÕu kh«ng ®−îc cô thÓ ho¸ ®Ó cã thÓ thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng vµ tÝnh ®a d¹ng cña c¸c céng ®ång d©n téc vÒ phong tôc, tËp qu¸n, ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸.

ViÖc giao ®Êt lµ tiÒn ®Ò quan träng, nh−ng ch−a ®ñ, ®iÒu quan träng h¬n ë b−íc theo lµ gióp ng−êi vïng cao sö dông hiÖu qu¶ quü ®Êt. Kh«ng Ýt tr−êng hîp ng−êi d©n téc ®· nhËn ®Êt råi chuyÓn nh−îng hoÆc cho thuª quyÒn sö dông vµ lµm c«ng cho chÝnh ng−êi thuª ®Êt do thiÕu hiÓu biÕt kü thuËt vµ kh«ng biÕt kÕ ho¹ch lµm ¨n. Trong c¸c dÞch vô hç trî ph¸t triÓn n«ng th«n th× khuyÕn n«ng lµ yªu cÇu bøc thiÕt v× ngay c¶ khi nhËn ®−îc vèn nhiÒu hé n«ng d©n miÒn nói còng kh«ng biÕt lµm g× víi nã. Víi 3824 x· miÒn nói vµ vïng cao gåm hµng v¹n th«n b¶n, c«ng t¸c khuyÕn n«ng cÇn dùa trªn mét hÖ thèng c¬ së ®−îc x· héi ho¸ cao ®é.

HiÖn thêi m¹ng l−íi khuyÕn n«ng c¬ së miÒn ®åi nói cßn rÊt yÕu hoÆc ch−a ®−îc h×nh thµnh. C¸n bé khuyÕn n«ng lµm nßng cèt rÊt thiÕu vÒ sè l−îng vµ kh«ng ®ång bé vÒ ngµnh nghÒ. HuyÖn B¶o Léc (Cao B»ng) cã diÖn tÝch b»ng c¶ tØnh Th¸i B×nh, tõ huyÖn vÒ tØnh xa 140 km ®i vµ vÒ mÊt 1 tuÇn lÔ nh−ng chØ míi cã 1 kü s− trång trät ho¹t ®éng trªn 25 x· (1998). TÝnh ®a d¹ng cña quü ®Êt vµ hÖ thèng canh t¸c miÒn nói ®ßi hái c¸c gi¶i ph¸p sö dông ®Êt mang tÝnh ®Þa ph−¬ng cao ®é. Sù hoµn chØnh cña ®Êt ®ai nh− mét ®¬n vÞ ®Þa lý - nh©n v¨n l¹i ®ßi hái tÝnh ®ång bé cña c¸c gi¶i ph¸p, kh«ng ph¶i chØ chuyÓn giao kü thuËt theo ph−¬ng ph¸p cung cÊp mµ ph¶i tÝnh ®Õn c¸c yÕu tè phi kü thuËt lµ m«i tr−êng ®Ó n«ng d©n tiÕp nhËn c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý ®Êt.

C¸c ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng nÆng vÒ m« h×nh tr×nh diÔn, kh«ng Ýt tr−êng hîp m« h×nh kh¸ tèn kÐm, ®Æt ë n¬i Ýt cã ng−êi d©n tíi häc tËp.

§Ó c«ng t¸c khuyÕn n«ng hç trî hiÖu qu¶ ®ång bµo miÒn nói cÇn ph¶i:

- X· héi ho¸ c«ng t¸c khuyÕn n«ng;

- Tæ chøc tèt hÖ thèng khuyÕn n«ng c¬ së ®Õn tËn th«n b¶n;

- Liªn kÕt, lång ghÐp ho¹t ®éng khuyÕn n«ng víi chøc n¨ng vËn ®éng quÇn chóng cña c¸c ®oµn thÓ. §©y lµ mét thÕ m¹nh mµ nhiÒu n−íc kh¸c kh«ng cã ®−îc;

- Tæ chøc c¸c nhãm së thÝch (nhãm tÝn dông vµ tiÕt kiÖm, nhãm ch¨n nu«i; nhãm c©y trång...); c¸c c©u l¹c bé khuyÕn n«ng;

- ChuyÓn h¼n ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng phæ biÕn hiÖn nay lµ khuyÕn n«ng - cung cÊp sang khuyÕn n«ng theo yªu cÇu;

- T¨ng c−êng ho¹t ®éng dÞch vô ®Çu ra (chÕ biÕn, b¶o qu¶n, t×m thÞ tr−êng), liªn kÕt n«ng d©n vµo c¸c nhãm tiªu thô s¶n phÈm;

- §µo t¹o c¸n bé khuyÕn n«ng ng−êi ®Þa ph−¬ng, nhÊt lµ ng−êi d©n téc;

- S¶n xuÊt c¸c tµi liÖu khuyÕn n«ng b»ng tiÕng d©n téc.

- §ång bé ho¸ ho¹t ®éng khuyÕn n«ng víi viÖc cho vay vèn tÝn dông vµ tiÕt kiÖm.

Trªn thÕ giíi nhiÒu quèc gia chØ cã mét hay vµi d©n téc. N−íc ta may m¾n lµ mét trong sè kh«ng nhiÒu n−íc cã nhiÒu d©n téc. C¸c d©n téc cã ®Þa bµn c− tró chñ yÕu, nh−ng th−êng ®an xen, giao l−u vµ g¾n bã víi nhau trong hµng ngµn n¨m dùng n−íc.

Nh− ®· biÕt, mçi d©n téc cã ®Þa bµn c− tró chñ yÕu, g¾n bã l©u ®êi víi mét vïng ®Þa lý nhÊt ®Þnh, ®· h×nh thµnh nh÷ng vïng ®Þa lý - nh©n v¨n ®Æc tr−ng trong ®ã céng ®ång c− d©n cã thÓ thÝch øng rÊt cao víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña vïng. M¹ng l−íi dÞch vô hç trî n«ng nghiÖp vµ chÝnh s¸ch khuyÕn n«ng cÇn ph¶i tÝnh ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã ®Ó miÒn nói vïng cao cã thÓ ph¸t triÓn c©n ®èi víi c¸c vïng kh¸c cña ®Êt n−íc.

135

TµI LiÖU THAM KH¶O

Borlaug N., 1994

Nu«i sèng loµi ng−êi ngµy cµng ®«ng trªn hµnh tinh máng manh cña chóng ta. Ph¸t biÓu t¹i lÔ nhËn Gi¶i th−ëng Nobel.

NguyÔn Tö Siªm dÞch. Trung t©m Th«ng tin Bé NNPT xuÊt b¶n.

Bellwes .l., /990

Sweden Agriculture in Vietnam - a literature review

Côc Ph¸t triÓn L©m nghiÖp, 2001

Dù ¸n trång míi 5 triÖu ha rõng. Bé NN & PTNT xuÊt b¶n.

Coklin H.C., 1957

''Harlunoo Agriculture''- A report on an integral system of shifting cultivation in the Phillipines. FAO Document Paper No. 12, 1957, Rome.

Cuc Le Trong, Kathleen Gillogly (1990)

Agroecosystems of Midlands of Northern Vietnam. E & PI, East-West Center.

Deanna Donovan, et al., 1997

Development trends in Vietnam's Northern Mountain Region. National Political Publishing House, Hanoi. (Volume 1 & 2 ).

Do Dinh Sam, 1994

Shifting cultivation in Vietnam. IIED - Forestry and Land Use No. 3, London

§ç §×nh S©m, 1998.

Du canh víi vÊn ®Ò qu¶n lý rõng bÒn v÷ng. Héi th¶o Quèc gia vÒ qu¶n lý rõng bÒn v÷ng vµ chøng chØ rõng. NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi

International Conference on the Management & Fertilization of Upland soils

Proceedings, Nanjing, China, 1986.

NguyÔn Tö Siªm, 1976

Thµnh phÇn nguyªn tè c¸c axit mïn ®Êt miÒn B¾c ViÖt Nam ''TuyÓn tËp §Êt - Ph©n'', Sè 4.

NguyÔn Tö Siªm, D.C. Orlov, V.M. Fridland, 1977

Thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt hîp chÊt h÷u c¬ trong ®Êt miÒn B¾c ViÖt Nam. ''Thæ nh−ìng'', No 8, 54-68 (tiÕng Nga).

NguyÔn Tö Siªm, 1980

§Æc tr−ng chÊt h÷u c¬ ®Êt chÝnh n−íc ta vµ h−íng c¶i thiÖn chÕ ®é mïn ®Êt ''TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu n«ng nghiÖp'', Hµ Néi.

NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, 1982

NhËn xÐt vÒ ®Êt bazan tho¸i ho¸ ë T©y Nguyªn. KHKTNN, Sè 9.

136

NguyÔn Tö Siªm, vµ ctv 1985

Mét sè nghiªn cøu vÒ b¶o vÖ, sö dông vµ n©ng cao ®é ph× nhiªu thùc tÕ cña ®Êt ®á bazan. TuyÓn tËp c«ng tr×nh nghiªn cøu n«ng nghiÖp 1981-1985

NguyÔn Tö Siªm, 1990

ChÊt h÷u c¬ vµ ®é ph× nhiªu ®Êt ®åi. ''KÕt qu¶ Nghiªn cøu C©y qu¶ Phñ Qu×'', NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi.

NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, 1991

§Êt bÞ xãi mßn röa tr«i ë ViÖt Nam vµ biÖn ph¸p qu¶n lý. ''N«ng nghiÖp vµ CNTP'', Sè 345.

NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, 1992

Nguy c¬ tho¸i ho¸ vµ nh÷ng −u tiªn nghiªn cøu b¶o vÖ ®Êt dèc ë ViÖt Nam. ''Khoa häc §Êt'', Sè 2.

NguyÔn Tö Siªm, TrÇn Kh¶i, 1996

Ho¸ häc l©n trong ®Êt ViÖt nam vµ vÊn ®Ò ph©n l©n. ''Héi th¶o khoa häc vÒ ph©n l©n nung ch¶y''. NXB N«ng nghiÖp, 20-27.

NguyÔn Tö Siªm, NguyÔn H¶i Nam, Bïi ThÕ Hïng, 1997

KhuyÕn n«ng ®èi víi ®ång bµo vïng cao c¸c tØnh phÝa B¾c. Héi th¶o KhuyÕn n«ng KhuyÕn l©m toµn quèc, Hµ Néi.

NguyÔn Tö Siªm, 1997

Bãn ®Çy ®ñ vµ c©n ®èi NPK ®Ó th©m canh c©y trång vµ sö dông ®Êt l©u bÒn. Trong ''N«ng nghiÖp - Tµi nguyªn ®Êt vµ sö dông ph©n bãn t¹i ViÖt nam''. NXB TrÎ, thµnh phè Hå ChÝ Minh, 166-173.

NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, 1998

C¶i thiÖn ®é ph× nhiªu thùc tÕ ®Êt chua vïng ®åi nói. ''Canh t¸c bÒn v÷ng trªn ®Êt dèc ë ViÖt Nam''. NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 175-182

NguyÔn Tö Siªm, Th¸i Phiªn, 1999

§Êt ®åi nói ViÖt Nam - Tho¸i ho¸ vµ Phôc håi. NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi.

Th¸i Phiªn and N.T. Siªm, 1991.

§Êt bÞ xãi mßn vµ röa tr«i ë ViÖt Nam ''N«ng nghiÖp vµ C«ng nghiÖp thùc phÈm''. Sè 3.

Th¸i Phiªn, N.T. Siªm, 1991.

Kh¾c phôc c¸c yÕu tè h¹n chÕ trong khai hoang. ''N«ng nghiÖp vµ C«ng nghiÖp thùc phÈm''. Sè 6.

Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm, 1992

Nguy c¬ tho¸i ho¸ vµ nh÷ng −u tiªn nghiªn cøu ®Êt ®åi nói ë n−íc ta. Khoa häc ®Êt. Sè 2.

Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm, 1993.

HiÖu qu¶ c¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn vµ ph©n bãn ®Ó b¶o vÖ ®Êt vµ n¨ng suÊt c©y trång trªn ®Êt ®åi. TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu n«ng nghiÖp''. NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi.

137

Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm, NguyÔn C«ng Vinh, 1996.

HiÖu qu¶ cña ph©n bãn cho c©y ng¾n ngµy trªn ®Êt chua vïng ®åi. KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc. QuyÓn 2, trang 141-152

Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm, TrÇn §øc Toµn, 1996.

BiÖn ph¸p sinh häc b¶o vÖ vµ c¶i thiÖn ®é ph× nhiªu ®Êt dèc. KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc, QuyÓn 2, ViÖn Thæ nh−ìng n«ng ho¸.

Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm, NguyÔn C«ng Vinh, 1996.

HiÖu qu¶ cña ph©n bãn cho c©y ng¾n ngµy trªn ®Êt chua vïng ®åi. KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc. QuyÓn 2. ViÖn Thæ nh−ìng N«ng ho¸.

Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm, TrÇn §øc Toµn, 1998

Sö dông, qu¶n lý ®Êt dèc ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp l©u bÒn. Canh t¸c bÒn v÷ng trªn ®Êt dèc ë ViÖt Nam. P. 11-22.

Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm, 1998

C©y ph©n xanh phñ ®Êt víi chiÕn l−îc sö dông hiÖu qu¶ ®Êt dèc ViÖt Nam. Canh t¸c bÒn v÷ng trªn ®Êt dèc ë ViÖt Nam. p. 166-174

Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm, 1998

B¶o vÖ ®Êt, n−íc, dinh d−ìng cho sù bÒn v÷ng cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp hiÖn tr¹ng, gi¶i ph¸p thùc hiÖn vµ h−íng −u tiªn nghiªn cøu. Canh t¸c bÒn v÷ng trªn ®Êt dèc ë ViÖt Nam. P. 285-292.

Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm, 1998

Canh t¸c bÒn v÷ng trªn ®Êt dèc ë ViÖt Nam. NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi.

ViÖn Qui ho¹ch vµ ThiÕt kÕ N«ng nghiÖp, 1993

§¸nh gi¸ vµ ®Ò xuÊt sö dông ®Êt trªn quan ®iÓm sinh th¸i vµ ph¸t triÓn l©u bÒn cho c¸c vïng: T©y B¾c, §«ng B¾c, Trung t©m B¾c Bé, B¾c Trung Bé, Nam Trung Bé, T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé.

Bïi Quang To¶n, 1991

Mét sè vÊn ®Ò ®Êt n−¬ng rÉy ë T©y B¾c vµ ph−¬ng h−íng sö dông. LuËn ¸n TiÕn sÜ n«ng nghiÖp.

TrÇn §øc Viªn, 2001

Kinh nghiÖm qu¶n lý ®Êt bá ho¸ sau n−¬ng rÉy ë ViÖt Nam. NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi.

TrÇn §øc Viªn vµ c¸c t¸c gi¶, 1996

N«ng nghiÖp trªn ®Êt dèc - Th¸ch thøc vµ TiÒm n¨ng. NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi.

138

Phô lôc

Phô lôc 1. C¬ cÊu sö dông ®Êt cña miÒn nói vµ vïng cao

H¹ng môc §«ng b¾c T©y b¾c Trung t©m T©y Nguyªn D.h¶i B¾c Trung bé D.h¶i Nam Trung bé §«ng Nam Bé

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

Tæng diÖn tÝch tù nhiªn 3368915 3595478 3331662 5117477 4518649 5611923 2316895

I. §Êt n«ng nghiÖp 436094 356476 500481 693045 533232 572736 937246

1. C©y hµng n¨m 335388 262961 334558 552345 461822 279623 513588

a. §Êt trång lóa 267177 123656 497388 420587 268621 155088 292147

- 3 vô 12602 7144 7230 51067 372 18958

- 2 vô 142641 27156 95879 305751 123771 42035 94315

- 1 vô 102655 25354 63826 72607 84074 62066 172320

- lóa n−¬ng 7187 68686 16308 10878 3613 50615 6459

- chuyªn m¹ 8967 2460 7320 24121 6069 85

b. Mµu vµ c©y CN 57675 132482 128606 120176 115070 172965 234598

c. Chuyªn rau 4295 1185 317 969 401 2720 1779

d. Chuyªn cãi 22 2764 567 611

e. C©y hµng n¨m kh¸c 8989 5668 5447 12955 19268 19639 2453

2. C©y l©u n¨m 43118 20672 51807 89360 52875 227930 396102

a. C©y CN l©u n¨m 27993 12770 21128 11571 24003 216754 128826

b. C©y ¨n qu¶ 2594 3210 7051 1161 13532 5911 18399

139

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

c. C©y l©u n¨m kh¸c 20693 3685 15165 76594 15980 5214 248840

d. v−ên −¬m 69 7 286 24 360 51 37

3. §ång cá 36823 66496 103285 38798 10255 41698 1757

20765 6347 10831 12542 8280 5485 7981 4. MÆt n−íc dïng vµo n«ng nghiÖp

II. §Êt l©m nghiÖp 668325 474340 961515 176031 1717113 3293985 527572

1. Rõng tù nhiªn 564212 419903 729579 1692547 1604365 325347 454196

2. Rõng trång 103813 54437 131936 175684 76748 36638 73376

III. §Êt chuyªn dïng 127253 21452 70998 161002 134163 83805 146931

1. X©y dùng 6047 8032 6527 21381 12426 10036 14848

2. §−êng giao th«ng 27992 10141 20152 48152 22666 10211 20883

3. Thuû lîi 24198 5621 27117 57675 25219 5204 41308

4. Chuyªn dïng 69009 7658 17202 33794 73852 58354 69892

IV. Khu d©n c− 100265 31643 77745 69164 61130 57675 126207

V. §Êt ch−a sö dông 2036658 2073011 1603722 2701567 1820923 2326235 608939

1. §Êt b»ng 19271 200705 39003 30859 8754 96036 108765

2. §Êt ®åi nói 1518038 1353787 1463371 2476971 1502820 1788599 258145

3. MÆt n−íc 23143 13199 5778 45410 14540 7382 11039

4. S«ng suèi 567348 28552 57192 82105 53944 43992 66990

5. Nói ®¸ kh«ng c©y 287348 96815 114193 259348 88740 46193 5373

6. §Êt kh¸c 187155 55260 132186 54737 197044 133365 158627

(Nguån: Tæng côc thèng kª, 1995)

140