54
TÂM LÝ BỆNH HỌC
MỤC TIÊU:
1. Xác định được mối quan hệ giữa tâm lý và bệnh lý.
2. Trình bày được mối quan hệ tâm lý - thể chất, môi trường xã hội và bệnh lý.
3. Vận dụng kiến thức đã học về tâm lý bệnh học, để nhận định và chăm sóc được
một số bệnh tâm lý thường gặp.
NỘI DUNG:
1. Khái niệm.
1.1. Tâm lý học và y học có mối liên hệ mật thiết với nhau.
+ Sự phát triển về kỹ thuật y học để tìm ra yếu tố sinh bệnh lý
+ Hướng tiến bộ thứ hai là chăm sóc và phòng ngừa ngoài phạm vi cơ thể bằng
cách tìm hiểu những tác động nhiều mặt trong cuộc sống con người.
Đi sâu vào sinh lý đồng thời cũng phải điều tra kỷ về tâm lý xã hội giúp cho việc
chữa trị tốt nhất cho người bệnh.
1.2. Các mặt cần tìm hiểu ở một con người.
Tìm hiểu một con người cần nhìn về 3 mặt:
- Sinh lý (S): Con người là một sinh vật cần tìm hiểu về sinh lý: Ăn uống, không
khí, vận động, tính dục và giao tiếp với người khác. Tuổi tác và giới tính, quá trình
trưởng thành qua các lứa tuổi.
- Xã hội (X): Con người là mối tổng hòa các quan hệ xã hội, thành phần vị trí,
vai trò trong xã hội quyết định nhiều đặc điểm. Cần tìm hiểu nhiều mặt như những hoạt
động cơ bản: Lao động, học tập, vui chơi.
- Xuất xứ và sinh sống trong môi trường tự nhiên nào, môi trường xã hội nào,
Giai cấp, dân tộc, tôn giáo, quan hệ quốc tế, những sự di chuyển môi trường, gia đình
nơi cư trú, nơi làm việc.
- Tâm lý (T): Ở mỗi người đều có một cái tâm với cơ cấu và cơ chế hoạt động
nhất định. Những cơ cấu và cơ chế tâm lý cơ bản:
+ Cảm giác, tri giác, nhận thức.
+ Tập luyện, học tập, trí nhớ, thói quen, nếp sống.
+ Trí lực, biểu tượng, suy luận, học vấn.
+ Tín ngưỡng, tôn giáo, đạo lý.
+ Khả năng thích nghi với biến động môi trường, biến cố cuộc sống.
+ Động cơ, cảm xúc, tình cảm
+ Những rối nhiễu tâm lý và cơ chế rối nhiễu ấy.
Và dĩ nhiên trước đó thầy thuốc đã đánh giá sức khỏe chung, thể trạng con người
rồi kết hợp với mọi thông tin và tổng hợp lại để đánh giá nhân cách tình trạng của đương
sự.
55
Về xã hội thì hiểu được những cơ cấu và biến động lớn, nhận ra những nhóm dân
cư có nguy cơ cao. Hiểu rõ những nét lớn về các môi trường lao động khác nhau nhất là
trong các ngành mà kỹ thuật công nghiệp thường xuyên bị thay đổi.
Ba yếu tố này tác động lẫn nhau, khó để phân biệt mặt nào là quyết định và quan
trọng nhất.
Nên tìm hiểu cả 3 mặt S, X, T một cách toàn diện, không thể nói mặt nào là quan
trọng hơn mặt nào. Trong một trường hợp cụ thể cần phân tích cả 3 mặt rồi từ đó xác
định vai trò của từng mặt quan trọng đến mức nào và từ đó vận dụng những biện pháp.
Chẳng hạn khi cần cấp cứu phải mổ không cần nói gì đến tâm lý xã hội, khi mổ xong
rồi vào giai đoạn phục hồi sức khỏe, lại phải đặt vấn đề trở lại với nghề nghiệp cũ hay
phải thay đổi nghề nghiệp? đây là lĩnh vực tâm lý xã hội.
Làm nghề thầy thuốc, cũng như dạy học, lãnh đạo, tổ chức, tôn giáo là tìm cách
tác động trực tiếp lên con người, cần có một cách nhìn toàn diện, nếu không sẽ không
tránh khỏi những sai lầm đáng tiếc.
Có thể phát họa mối quan hệ S, X, T như sau:
S
X T
Ba mặt có quan hệ tác động qua lại. Khi chữa bệnh nên nghĩ đến cả 3 mặt. Có
khi chỉ tác động lên S là chủ yếu, chưa cần chú ý T và X, trong trường hợp khác phải
chú ý cả 3 mặt.
Tóm lại thầy thuốc cần tìm hiểu không chỉ những ca bệnh mà phải tìm hiểu
những người bệnh.
+ Tìm hiểu người bệnh đang mong ước gì, chờ đợi gì ở thầy thuốc và bệnh viện
giúp đỡ họ, trong cuộc sống có vấp váp gì, khổ tâm gì?
+ Thầy thuốc và cán bộ y tế có nhiệm vụ góp phần với gia đình và xã hội để tạo
điều kiện tối ưu cho cuộc sống của người bệnh chứ không đơn giản chỉ kê đơn hay làm
phẫu thuật xong là hết bổn phận.
+ Đặc biệt trong những trường hợp bệnh mãn tính người bệnh không chỉ dựa vào
thuốc men mà cần một chổ dựa tinh thần, vì vậy thầy thuốc không chỉ tác động bằng
thuốc men, kỹ thuật mà bằng tấm lòng của người thầy thuốc: Lời nói, cử chỉ của thầy
thuốc đều tác động sâu sắc tới tâm lý người bệnh. Ngược lại, bệnh nhân cũng tác động
lên tâm lý của thầy thuốc, nhiều khi gây ra những phản ứng bất lợi. Thầy thuốc và điều
dưỡng phải hiểu để tránh những phản ứng bất lợi ấy.
56
+ Tổ chức và những quy định trong các bệnh viện, cơ sở y tế, tác phong cán bộ,
nhân viên đều tác động đến tâm lý người bệnh. Thường phải kiểm tra để xem có phù
hợp với tâm trạng các bệnh nhân hay không.
+ Y học ngày càng chuyên sâu, dường như mỗi thầy thuốc chỉ thấy một khía cạnh
mà quên mất toàn bộ con người.
Tâm lý phải trở thành khoa học cơ bản của Y học. Thầy thuốc phải đồng thời là
một nhà tâm lý học.
2. Mối quan hệ tâm và thể.
2.1. Những quan niệm về tâm và thể:
Con người là một thể thống nhất gồm thể và tâm, đó là 2 vấn đề không tách rời
theo quan điểm của y học cổ truyền.
- Nhưng với sự phát triển của vật lý cơ học và hóa học, thì thể chất được xem
như là chiếc máy có thể giải thích được mọi hiện tượng bình thường hay bệnh lý giúp
giải thích được mọi hiện tượng đến tầm tế bào phân tử.
- Đối với hiện tượng tâm lý có hai thái độ:
+ Hoặc xem là những hiện tượng phụ không cần quan tâm đến.
+ Hoặc xem là thể chất và tâm lý tách rời nhau không ảnh hưởng lẫn nhau.
Trong y học cả 2 suy nghĩ trên dẫn đến chỉ tập trung cho tìm ra những nguyên
nhân thực thể mà bỏ qua những hiện tượng tâm lý và cho là vô hình.
Những quan niệm trên trái ngược với nhận xét mỗi hiện tượng tâm lý, đặc biệt là những
cảm xúc mạnh hay kéo dài tác động rõ rệt đến tình trạng thể chất và ngược lại và nhất
là những thầy thuốc theo xu hướng này bao giờ cũng vấp phải những bệnh chứng mà
không thể nào tìm ra vết tích thể chất và thường cho rằng:
+ Đến một lúc nào đó sẽ tìm ra những thương tổn rõ rệt
+ Hoặc cho là bệnh tưởng tượng, bệnh chức năng, không chết ai.
Trong y học xuất hiện từ bệnh thần kinh (neurosis) đây là một khái niệm mơ hồ,
chỉ những cái gì không rõ.
"Neurosis” trở thành một cái sọt để chứa mọi hiện tượng bệnh lý không có tổn
thương thực thể, và từ đó thầy thuốc không cần quan tâm đến. Điển hình là những ca
hysteria: Liệt tay chân, triệu chứng không ăn khớp với một khu vực nhất định liên quan
đến một dây thần kinh nào, tiến triển bất thường, trong chốc lát có thể lành hẳn.
2.2. Mối quan hệ tâm - thể
Tác động sinh lý của những cảm xúc làm chấn động hệ thần kinh thực vật và nội
tiết đã được phân tích rõ: Nhịp tim và thở nhanh, tăng huyết áp, dạ dày ruột ngừng co
bóp...
Trong trường hợp kéo dài thành mãn tính, thầy thuốc và bệnh nhân tập trung
chăm chữa chứng bệnh thực thể, uống thuốc đau dạ dày, nhức đầu, táo bón nhưng rồi
chứng bệnh lại tái phát, chạy chữa lung tung.
Căn nguyên tâm lý xã hội sẽ gây ra một số bệnh chứng, bệnh chứng ở mỗi người
một khác nhau, cũng có người không sinh bệnh, những bệnh chứng này phải kết hợp
điều trị tâm lý. Nhưng điều khó hiện nay đa số thầy thuốc ít quan tâm đến tâm lý xã hội,
57
đẩy bệnh nhân vào con đường thuốc men, xét nghiệm, tốn kém nhưng bệnh không lành
tạo ra tâm lý lo hãi và những bệnh tật mà trước đây không có, gọi là bệnh y sinh
Nói chung tâm - thể có mối liên quan, để xác định bệnh chứng tâm - thể có các
tiêu chuẩn sau:
- Một hay nhiều căn nguyên tâm lý đóng vai trò hiện căn hay khởi căn
- Bệnh nhân có một kiểu nhân cách riêng, ví dụ bệnh nhân loét dạ dày, hen đi đôi
với một cá tính đặc biệt.
- Dùng tâm pháp có tác dụng rõ ràng. Trong nhiều trường hợp việc uống thuốc
hay tập thể dục tưởng như là tác động về sinh lý nhưng thực chất là tác động về tâm lý:
Ví dụ những câu nói có tác động tâm lý: Đây là thuốc mới từ Pháp gởi về, đây là một
thuốc gia truyền...
Ở trẻ em rất hay gặp bệnh chứng tâm thể như khi phản ứng với một người nào
đó liền co thắt thực quản nôn ọe, thầy thuốc, bố mẹ tìm cách đổi thức ăn là lạc hướng
mà đôi lúc chỉ thay đổi người khác cho ăn là hết.
Ở người lớn với nhiều tiền căn tạo ra một tiền sử phức tạp, cuộc sống xã hội rối
ren, thì căn nguyên tâm lý khó phát hiện và gỡ rối hơn. Với kinh nghiệm lâm sàng và
một số trắc nghiệm tâm lý, theo dõi lâu dài cũng dễ nhận ra một số bệnh chứng tâm -
thể thường gặp.
2.3. Tâm lý học và bệnh lý
Điều trị bệnh tật dựa vào tâm lý, sinh lý như thế nào là vấn đề được bàn cãi gay
gắt khi đặt ra những câu hỏi:
- Có thật những bệnh tật chỉ do những căn nguyên tâm lý gây ra không? Dựa trên
tiêu chuẩn nào để xác định?
- Những yếu tố tâm lý tác động như thế nào để gây bệnh, cơ chế chữa bệnh theo
tâm lý liệu pháp là gì?
- Cuộc tranh cãi vẫn còn gay gắt vì những người đề xuất khái niệm y học tâm -
thể đều thuộc trường phái phân tâm học. Đối với các trường phái khác, thì phân tâm học
có những nhược điểm cơ bản:
+ Những khái niệm đưa ra đúc rút từ lâm sàng nhưng không có cơ sở thực nghiệm
nào cả.
+ Nhân tâm học không chú ý hoàn cảnh xã hội hiện hữu của bệnh nhân, chỉ biết
và mô tả những cơ cấu và cơ chế nội tâm như là một cuộc sống tách rời xã hội và phân
tâm học cũng không gắn liền với những tiến bộ của khoa học khác.
Một số tiêu chuẩn bệnh lý tâm - thể:
- Có căn nguyên tâm lý.
- Bệnh nhân thường có một tính cách nhất định, phân tích nhân cách có thể giúp
cho chẩn đoán.
- Những phương pháp trị liệu tâm lý có tác dụng chữa bệnh.
58
LƯỢNG GIÁ
I. Câu hỏi tự luận:
Câu 1: Trình bày các mặt cần tìm hiểu ở một con người?
Câu 2: Trình bày những quan niệm về tâm và thể?
Câu 3: Trình bày mối quan hệ tâm - thể?
Câu 4: Trình bày tâm lý học và bệnh lý?
II. Câu hỏi trắc nghiệm:
Hãy chọn đáp án đúng nhất cho các câu hỏi sau đây:
Câu 6. Con người là một sinh vật cần tìm hiểu về ăn uống, không khí, vận động, tính
dục và giao tiếp với người khác thuộc mặt nào cần tìm hiểu ở một con người sau đây?
A. Sinh lý.
B. Xã hội
C. Xuất xứ.
D. Sinh sống.
E. Tâm lý.
Câu 7. Chữ (S) trong các mặt cần tìm hiểu ở một con người là ký hiệu của từ nào sau
đây?
A. Sinh sống.
B. Sinh lý.
C. Sinh sản.
D. Tâm lý.
E. Xã hội.
Câu 8. Những cơ cấu và cơ chế tâm lý cơ bản nào sau đây? Loại trừ:
A. Cảm giác, tri giác, nhận thức.
B. Tập luyện, học tập, trí nhớ, thói quen, nếp sống.
C. Trí lực, biểu tượng, suy luận, học vấn.
D. Người thân; gia đình, bạn bè.
E. Động cơ, cảm xúc, tình cảm.
Câu 9. Trong mối quan hệ tâm - thể có nói rằng: Căn nguyên ................ sẽ gây ra một
số bệnh chứng, bệnh chứng ở mỗi người một khác nhau, cũng có người không sinh bệnh,
những bệnh chứng này phải kết hợp điều trị tâm lý.
Hãy chọn đáp án đúng nhất cho chỗ trống ở câu nói trên trên:
A. Tâm lý.
B. Sinh lý.
C. Xã hội.
D. Tâm lý xã hội.
E. Tâm lý cơ thể.
Câu 10. Những quan niệm về tâm và thể có nói rằng: Trong y học xuất hiện từ bệnh
................ đây là một khái niệm mơ hồ, chỉ những cái gì không rõ.