TRƢỜNG ĐẠI HỌC QUY NHƠN
KHOA ĐỊA LÍ – ĐỊA CHÍNH

PHAN THÁI LÊ
TẬP BÀI GIẢNG
PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỊA LÍ
Quy Nhơn, tháng 9/2011
MỤC LỤC
GIỚI THIỆU HỌC PHẦN ...................................................................................................1
Chƣơng 1. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN KHOA HỌC ĐỊA LÍ ..........................................2
1.1. Đối tƣợng, mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của Địa lí học ...............................2
1.1.1. Quan niệm về Địa lí học ......................................................................................2
1.1.2. Đối tượng nghiên cứu của Địa lí học .................................................................2
1.1.3. Mục đích nghiên cứu của Địa lí học...................................................................3
1.1.4. Nhiệm vụ nghiên cứu của Địa lí học ..................................................................4
1.2. Cấu trúc của Khoa học Địa lí...................................................................................4
1.2.1. Nhóm các khoa học địa lí tự nhiên .....................................................................4
1.2.2. Nhóm các ngành khoa học địa lí kinh tế – xã hội.............................................4
1.2.3. Nhóm các ngành khoa học địa lí mang tính liên ngành ...................................5
1.2.4. Nhóm hệ thống các ngành khoa học địa lí gồm bản đồ học và các bộ phận
chia nhỏ của nó ................................................................................................................5
1.3. Lịch sử phát triển của Địa lí học .............................................................................6
1.3.1. Thời kì cổ đại (Thế kỉ thứ V TCN - V SCN) ....................................................6
1.3.2. Thời kì Trung Cổ (Thế kỉ V- XV) ......................................................................7
1.3.3. Thời kì các công cuộc phát kiến địa lí vĩ đại (Thế kỉ XV – XVI) ..................8
1.3.4. Thời kì tiền Tư bản chủ nghĩa (thế kỉ XVII – XVIII) ......................................8
1.3.5. Thời kì Tư bản chủ nghĩa (thế kỉ XIX) ..............................................................9
1.3.6. Nửa đầu thế kỉ XX (1900 – 1950) ......................................................................9
1.3.7. Nửa cuối thế kỉ XX.............................................................................................10
1.4. Xu hƣớng phát triển của Địa lí học ......................................................................11
1.5. Vai trò của Địa lí học trong nhà trƣờng và đời sống ........................................11
Chƣơng 2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỊA LÍ .................................................13
2.1. Phƣơng pháp luận trong nghiên cứu Địa lí học.................................................13
2.1.1. Quan niệm về phương pháp luận ......................................................................13
2.1.2. Những phương pháp luận được sử dụng trong nghiên cứu địa lí .................13
2.2. Hệ phƣơng pháp nghiên cứu địa lí .......................................................................15
2.2.1. Phương pháp trong phòng..................................................................................15
2.2.2. Phương pháp mô tả, so sánh ..............................................................................15
2.2.3. Phương pháp bản đồ ...........................................................................................15
2.2.4. Phương pháp địa vật lí .......................................................................................15
2.2.5. Phương pháp địa hoá học...................................................................................16
2.2.6. Phương pháp cổ địa lí.........................................................................................16
2.2.7. Phương pháp ảnh máy bay, vệ tinh ..................................................................16
2.2.8. Phương pháp phân tích hệ thống ......................................................................16
2.2.9. Phương pháp toán học ........................................................................................16
2.2.10. Phương pháp điều tra khảo sát thực địa .........................................................16
2.3. Các bƣớc thực hiện một đề tài nghiên cứu địa lí ...............................................16
2.3.1. Xác định vấn đề nghiên cứu ..............................................................................16
2.3.2. Xác định mục đích, mục tiêu, nhiệm vụ, đối tượng, phạm vị nghiên cứu...18
2.3.3. Lựa chọn quan điểm và phương pháp nghiên cứu..........................................19
2.3.4. Bố cục đề tài nghiên cứu....................................................................................19
Chƣơng 3. PHÂN VÙNG ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN VÀ CẢNH QUAN HỌC ................20
3.1. Phân vùng địa lí tự nhiên........................................................................................20
3.1.1. Quan niệm về vùng.............................................................................................20
3.1.2. Quan niệm về phân vùng địa lí tự nhiên ..........................................................20
3.1.3. Mục đích của phân vùng địa lí tự nhiên (phân vùng tổng hợp) ....................20
3.1.4. Các nguyên tắc cơ bản của phân vùng địa lí tự nhiên ....................................21
3.1.5. Phương pháp phân vùng địa lí tự nhiên ...........................................................22
3.1.6. Các chỉ tiêu chẩn đoán các cấp phân vị ...........................................................23
3.1.7. Một số hệ thống đơn vị phân vị trong phân vùng địa lí tự nhiên..................24
3.2. Cảnh quan học ..........................................................................................................31
3.2.1. Khái niệm Cảnh quan học và cảnh quan địa lí................................................31
3.2.2. Cấu trúc và các hợp phần của cảnh quan địa lí ...............................................32
3.2.3. Phân loại cảnh quan ............................................................................................32
3.2.4. Các phương pháp nghiên cứu cảnh địa lí.........................................................33
Tài liệu tham khảo ...............................................................................................................34
1
GIỚI THIỆU HỌC PHẦN
1. Tên học phần: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỊA LÍ (Research method of
geography)
2. Số đơn vị tín chỉ: 2
3. Trình độ: Dạy cho sinh viên đại học ngành địa lí năm thứ 2.
4. Phân bố thời gian:
- Lí thuyết: 20 tiết
- Thảo luận: 10 tiết
- Bài tập: 10 tiết
5. Điều kiện tiên quyết: SV đã học xong các học phần Địa lí đại cương.
6. Mục tiêu của học phần:
- Kiến thức: Hiểu được quá trình phát triển của khoa học Địa lí (những bước
thăng trầm, những giai đoạn khủng hoảng bế tắc, những giai đoạn hưng thịnh); Các
khái niệm về Khoa học Địa lí; đối tượng, mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của Địa lí
học. Hiểu được các phương pháp nghiên cứu đặc trưng của Địa lí học.
Học phần cũng cung cấp cơ sở và phương pháp phân vùng địa lí tự nhiên một
trong những nhiệm vụ hàng đầu khi tiến hành nghiên cứu địa lí địa phương. Để thực
hiện tốt nội dung nghiên cứu địa lí học phần cũng cung cấp những kiến thức cơ bản
của Cảnh quan học.
- Kỹ năng: Có kĩ năng phân tích những sự kiện trong quá trình phát triển khoa
học Địa lí và sự tự hoàn thiện của khoa học Địa lí để đáp ứng được các nhu cầu của
thực tiễn ngày càng biến đổi nhanh chóng và đa dạng. Có kĩ năng xác định một vấn đề
địa lí để nghiên cứu và xây dựng được một đề cương nghiên cứu khoa học Địa lí hoàn
chỉnh trong đó biết vận dụng các phương pháp nghiên cứu phù hợp.
- Thái độ, chuyên cần: Trân trọng thành tựu phát triển của khoa học Địa lí và có
ý thức đóng góp vào sự phát triển chung của khoa học Địa lí. Tích cực tìm tòi, nghiên
cứu các vấn đề của tự nhiên - xã hội để đóng góp vào sự phát triển của xã hội và xây
dựng khoa học Địa lí ngày cành phát triển vững mạnh.
Để có thái độ tích cực đó, sinh viên phải chăm chỉ và chuyên cần trong học tập,
phát huy tính độc lập trong đặt và giải quyết các vấn đề của Địa lí học.
2
Chƣơng 1. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN KHOA HỌC ĐỊA LÍ
1.1. Đối tƣợng, mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của Địa lí học
1.1.1. Quan niệm về Địa lí học
Địa lí học đã phát triển hàng nghìn năm, nhưng những kiến thức địa lí đầu tiên
chỉ là sự mô tả, liệt kê những điều mắt thấy, tai nghe nên Địa lí học ngày đó đã mang
cái tên với đúng nghĩa là “Geographia” (sự mô tả Trái Đất) với rất nhiều quan niệm
khác nhau.
Hiện nay Địa lí học được hiểu là: “Địa lí học là một hệ thống các khoa học tự
nhiên và xã hội nghiên cứu các thể tổng hợp lãnh thổ tự nhiên, các thể tổng hợp
sản xuất theo lãnh thổ và các thành phần của chúng” (Bách khoa toàn thư Xô viết).
1.1.2. Đối tượng nghiên cứu của Địa lí học
Thể tổng hợp tự nhiên và thể tổng hợp sản xuất theo lãnh thổ được được coi là
những đối tượng nghiên cứu của địa lí tự nhiên và địa lí kinh tế.
1.1.2.1. Đối tượng nghiên cứu của Địa lí tự nhiên
a. Thể tổng hợp địa lí tự nhiên: là một sự kết hợp có quy luật của các thành
phần địa lí (như địa hình, khí hậu, nước trên mặt và nước ngầm, thổ nhưỡng, thực vật
và động vật) nằm trong mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau rất phức tạp và tạo thành một
hệ thống không thể chia cắt được.
Thể tổng hợp địa lí tự nhiên là khái niệm cơ bản thứ nhất mà Khoa học địa lí tự
nhiên đã cấu tạo được (còn gọi là địa tổng thể, địa hệ thống, thể tổng hợp lãnh thổ tự
nhiên).
Qua nhìn nhận về các nghiên cứu của các nhà địa lí tự nhiên thì sự nhận thức về
sự phân bố của các vật thể trong không gian hay thông qua tìm hiểu những mối liên hệ
tồn tại giữa các thành phần cấu tạo nên một lãnh thổ nhất định, tư duy của con người
cũng dần dần đi đến khái niệm ấy.
Ngoài khái niệm TTHĐLTN là đối tượng nghiên cứu của địa lí tự nhiên, còn có
các khái niệm khác bàn về đối tượng nghiên cứu của địa lí tự nhiên như “lớp vỏ địa lí
Trái Đất” (Kalexnisk).
b. Lớp vỏ địa lí: “lớp vỏ địa lí là lớp vỏ của Trái Đất gồm có các lớp vỏ bộ phận
(khí quyển, thạch quển, thuỷ quyển, thổ quyển và quyển sinh vật), xâm nhập và tác
động lẫn nhau” (Kalexnisk) .
- Cấu trúc của lớp vỏ địa lí:
+ Theo chiều thẳng đứng có 5 quyển: khí quyển - thuỷ quyển - sinh quyển - thổ
quyển - thạch quyển (có một số ý kiến đề xuất quyển thứ 6 là quyển trí tuệ hay là
quyển kĩ thuật).