Thị trường chứng khoán là động cơ
phát triển chính của kinh tế tự do
I. THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN
1. Định nghĩa
Đó là chợ nơi đó người ta mua bán, chuyển nhượng chứng khoán để kiếm
lời. Đây có thể là thị trường tập trung hay không tập trung tại một địa điểm
:
- Thị trường tập trung là Sở Giao dịch Chứng khoán ( stock exchange, tiếng
Anh, và Bourse, tiếng Pháp ), nơi các giao dịch chứng khoán được thực
hiện: các lệnh được chuyển tới sàn giao dịch và tham gia vào quá trình
khớp lệnh để tạo thành giá giao dịch.
- Thị trường không tập trung còn được gọi là OTC ( over the counter, tiếng
Anh, và Hors Bourse hay ‘marché de gré à gré, tiếng Pháp ). Sự giao dịch
được thực hiện qua mạng lưới các công ty chứng khoán khắp nước nhờ nối
nhau qua mạng điện tử. Giá giao dịch được ấn định theo sự thỏa thuận.
2. Cơ cấu
Về sự lưu thông của chứng khoán trên thị trường, thị trường chứng khoán
có hai loại :
- Thị trường sơ cấp ( IPO, Initial Public Offering, tiếng Anh, và investisseur
professionnel en capital dans des entreprises non cotées, tiếng Pháp ). Chợ
mua bán chứng khoán mới phát hành. Tại chợ này, vốn đầu tư được chuyển
sang nhà phát hành thông qua việc mua chứng khoán mới phát hành.
- Thị trường thứ cấp. Nơi giao dịch các chứng khoán đã được phát hành
trên thị trường sơ cấp. Thị trường này bảo đảm tính thanh khoản cho các
chứng khoán đã phát hành.
3. Nhiệm vụ:
- Huy đông vốn đầu tư cho nền kinh tế. Khi các nhà đầu tư mua chứng
khoán của công ty phát hành, số tiền tiết kiệm của họ được đưa vào kinh
doanh, sản xuất. Nhờ thị trường chứng khoán (TTCK), chính phủ và chính
quyền địa phương có thể huy động tiền cho việc sử dụng vào việc phát triển
hạ tầng cơ sở, phục vụ những nhu cầu chung của xã hội.
- Tổ chức môi trường đầu tư cho mọi người. Thị trường chứng khoán tạo
cho mọi người một môi trường đầu tư với nhiều cơ hội để lựa các loại
chứng khoán khác nhau về tính chất, thời hạn và độ rủi ro hầu các nhà đầu
tư có thể chọn theo khả năng, mục tiêu và sở thích của mình.
- Tạo tính thanh khoản của các chứng khoán. Nhờ Thị trường chứng khoán,
nhà đầu tư có thể chuyển chứng khoán đang nắm giữ thành tiền mặt hay đổi
thành các loại chứng khoán khác khi họ muốn. Khả năng thanh toán là đặc
tính hấp dẫn của chứng khoán đối với nhà đầu tư nhờ tính linh hoạt và an
toàn của tiền đầu tư.
- Đánh giá hoạt động của doanh nghiệp. Qua chứng khoán, hoạt động
doanh nghiệp được phản ảnh cách tổng hợp và chính xác, giúp việc đánh
giá và so sánh hoạt động của doanh nghiệp được nhanh chóng và thuận
tiện, từ đó tạo ra một môi trường cạnh tranh lành mạnh nhằm nâng cao hiệu
quả sử dụng vốn, kích thích áp dụng công nghệ mới, cải tiến sản phẩm.
- Lập môi trường giúp chính phủ thực hiện các chính sách kinh tế vĩ mô.
Chỉ báo của Thị trường chứng khoán phản ảnh động thái của nền kinh tế
cách nhạy bén và chính xác. Giá các chứng khoán tăng lên cho thấy đầu tư
đang mở rộng, nền kinh tế tăng trưởng, nhưng nếu giá chứng khoán giảm
cho thấy dấu hiệu không tốt cho nền kinh tế. Thị trường chứng khoán, do
đó, là thước đo nền kinh tế hầu Chính phủ đề ra các chính sách kinh tế vĩ
mô. Qua Thị trường chứng khoán, Chính phủ sẽ mua và bán trái phiếu
Chính phủ Nhà Nước để tạo nguồn thu động vào thị trường chứng khoán
nhằm định hướng đầu tư bảo đảm cho sự phát triển cân đối của nền kinh tế.
4. Nguyên tắc hoạt động :
- Cạnh tranh. Giá cả trên Thị trường chứng khoán phản ảnh quan hệ cung
cầu về chứng khoán và thể hiện tương quan cạnh tranh giữa các công ty.
Trên thị trường sơ cấp, các nhà phát hành cạnh tranh với nhau để bán
chứng khoán của mình cho các nhà đầu tư. Họ được tự do lựa chọn các
chứng khoán theo các mục tiêu của mình. Trên thị trường thứ cấp, các nhà
đầu tư cũng cạnh tranh tự do để tìm kiếm số tiền lời nhiều nhất, và giá cả
được hình thành theo phương thức đấu giá.
- Công bằng. Mọi người tham gia thị trường đều phải tuân thủ những quy
định chung, được bình đẳng trong khi tiếp thu thông tin và trong việc gánh
chịu các hình thức xử phạt nếu vi phạm vào những qui định đó.
- Công khai. Chứng khoán là hàng hóa vô hình nên Thị trường chứng
khoán phải được xây dựng trên cơ sở hệ thống công bố thông tin rõ ràng.
Các tổ chức phát hành có bổn phận cung cấp thông tin đầy đủ theo chế độ
thường xuyên và bất thường thông qua các phương tiện truyền thông đại
chúng, sở giao dịch, các công ty chứng khoán và các tổ chức liên hệ.
- Trung gian. Các giao dịch chứng khoán được thực hiện thông qua các tổ
chức trung gian là các công ty chứng khoán. Trên thị trường sơ cấp, các nhà
đầu tư không mua trực tiếp từ các nhà phát hành mà nơi các nhà bảo lãnh
phát hành. Trên thị trường thứ cấp, thông qua các nghiệp vụ môi giới, kinh
doanh, các công ty chứng khoán mua, bán chứng khoán thay khách hàng,
hay kết nối khách hàng với nhau qua việc thực hiện các giao dịch mua bán
chứng khoán qua tài khoản của mình.
- Tập trung. Các giao dịch chứng khoán chỉ diễn ra tại sở giao dịch và trên
thị trường OTC dưới sự kiểm tra giám sát của cơ quan quàn lý nhà nước và
các tổ chức tự quản.
5. Chứng khoán là gì ?
Đó là hàng hoá trên Thị trường chứng khoán bao gồm : cổ phiếu, trái phiếu
và một số loại phiếu khác như quyền mua cổ phiếu mới, chứng chỉ quỹ đầu
tư… Ở đây, chúng ta chỉ đề cập tới cổ phiếu và trái phiếu.
Cổ phiếu là phiếu xác nhận quyền sở hữu số cổ phần ( action, tiếng Pháp,
và share, tiếng Anh ) của từng sở hữu chủ và những lợi ích hợp pháp của họ
đối với vốn của công ty cổ phần. Sở hữu chủ cổ phiếu được gọi là cổ đông
của công ty đó và có các quyền lợi sau:
Nhận cổ tức. Cổ tức ( dividende, tiếng Pháp, và dividend, tiếng Anh ) là số
tiền lợi nhuận kinh doanh mà công ty chia cho mỗi cổ đông tùy theo số cổ
phần mà họ có. Mức chi trả cũng như hình thức chi trả cổ tức tùy thuộc vào
kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của công ty và do Đại hội cổ đông
thường niên quyết định. Thí dụ: công ty cổ phần may mặc Mùa Xuân có
Vốn là 500 triệu đồng, góp bởi 10.000 cổ phần có mệnh giá là 50.000 đồng.
Năm 2007, lợi nhuận kinh doanh 120 triệu đồng. Trả thuế công ty 16,67%
hết 20 triệu đồng. Còn lại 100 triệu, Công ty Mùa Xuân phải để ra 5% số
tiền đó để làm Dự trữ pháp định tức 5 triệu. Như vậy, mỗi cổ phần nhận cổ
tức là: 95 triệu/10.000 = 9.500 đồng. Cổ đông tên Nguyễn là sở hữu chủ cổ
phiếu có ghi 1.000 cổ phần nhận được: 9.500 * 1.000 = 9,5 triệu đồng, tức
số vốn 50 triệu với lợi suất là 19%, cao hơn nhiều so với gởi tiết kiệm chỉ
có khoảng 8,5% ( trong tháng 02.2008, lãi suất tiết kiệm ‘đua nhau’ tăng vì
các ngân hàng và tổ chức tín dụng cần tiền để mua tín phiếu bắt buộc do
Ngân hàng Nhà Nước Việt-Nam phát hành, trị giá 20.000.300 tỷ đồng,
tương đương với 1,270 tỷ mỹ kim để rút bớt số tiền lưu hành). Tuy nhiên,
phải coi chừng, nếu công ty Mùa Xuân kinh doanh thua lỗ thì chẵng những
cổ tức là số 0 mà mệnh giá cổ phần còn có thể bị giảm. Để tránh tình trạng
đó, các công ty thường không chia hết lời mà trích ra một phần để làm dự
trữ nhiệm ý như 5% (= 5 triệu đồng) trong nhiều năm đủ để có thễ trả trong
những năm không có hay có lợi nhuận ít. Trong thí dụ này, công ty Mùa
Xuân chỉ dem chia 90 triệu/10.000 = 9.000 đồng. Cổ đông tên Nguyễn
nhận được: 9.000 * 1.000 = 9 triệu đồng cổ tức, tức lợi suất 18%.
Ngoài ra, cổ đông còn có những quyền khác như: mua cổ phần mới, bỏ
phiếu trong các cuộc họp Đại hội cổ đông và được tiếp cận thông tin (thông
báo mọi diễn biến trong công ty, đặc biệt những sự kiện có khả năng tác
động mạnh đến giá cổ phiếu, các báo cáo tài chính định kỳ...)
Cổ tức và các quyền trên không phải là nguồn lợi duy nhất do cổ phần
mang lại. Cổ đông còn hy vọng vào một khoản chênh lệnh giữa giá mua và
giá bán cổ phần. Nếu cổ phần tăng giá so với thời điểm mua vào thì khi bán
ra ta sẽ có lãi, còn ngược lại, nếu cổ phần xuống giá thì sẽ lỗ vốn. Tuy
nhiên việc lỗ và lãi này chỉ mang tính chất sổ sách nếu bạn chưa bán cổ
phần. Trị giá các cổ phần một người đang sở hữu tượng trưng một tỷ lệ
nhất định vốn công ty cổ phần. Đó có quyền làm chủ một phần của công ty
đó.
Người cầm trái phiếu là chủ nợ của doanh nghiệp với trị giá trái phiếu
người ấy đang nắm giữ. Tiền lời được trả hàng năm theo một lãi suất cố
định thường cao hơn lãi suất tiết kiệm dịnh kỳ vì thời gian dài hơn. Khi cần
tiền, người cầm trái phiếu có thể đem bán các phần trái khoán (obligation)
tại Thị trường chứng khoán. Có những trái khoán có thể chuyển đổi thành
cổ phần. Người sở hữu trái phiếu (còn gọi là trái chủ) sẽ được ưu tiên thanh
toán khi thanh lý tài sản, lúc công ty bị tuyên bố phá sản trước các cổ đông.
II. THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM
1. Lịch sử
- Công cuộc chuẩn bị thành lập Thị trường chứng khoán VN đã do Uỷ Ban
Chứng khoán Việt Nam, ra đời bởi Nghị định 75/CP ngày 28.11.1996, phụ
trách. Ngày 11.07.1998, Nghị định số 48/CP được ban hành về chứng
khoán và Thị trường chứng khoán VN. Cùng ngày, Chính phủ cũng ký
quyết định thành lập Trung tâm Giao dịch Chứng khoán (TTGDCK) đặt tại
Sài gòn và Hà Nội. Trung tâm Giao dịch Chứng khoán Sài gòn khai trương
ngày 28.07.2000 chiếu Quyết định số 127/1998/QĐ-TTg ngày 11.07.1998
với 2 loại cổ phiếu (REE và SAM) và một số ít trái phiếu Chính phủ được
niêm yết giao dịch.
- Chỉ số VN–Index thể hiện biến động giá cổ phiếu giao dịch tại Trung tâm
Giao dịch Chứng khoán Sài gòn. Công thức tính chỉ số áp dụng đối với
toàn bộ các cổ phiếu niêm yết tại Trung tâm Giao dịch Chứng khoán nhằm
thể hiện xu hướng giá cổ phiếu hàng ngày, so với trị giá Thị trường chứng
khoán gốc vào ngày 28.07.2000, được ấn định là 100 làm cơ bản. VN–