Thích ứng với xu thế tất yếu:
hành động cấp quốc gia và
hợp tác quốc tế
4
4
Thích ưng với xu thế tất yếu: hành động cấp quốc gia và hợp tác quốc tế
“Nếu bạn đứng trung lập trong một
tình huống bất công, tức là bạn đã
chọn đứng về phía kẻ áp bức.”
Tổng giám mục Desmond Tutu
“Đối xử bất công đối với bất kỳ ai
cũng đều là mối đe doạ tới tất cả
mọi người.”
Montesquieu
BÁO CÁO PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI 2007/2008 167
4
Thích ưng với xu thế tất yếu: hành động cấp quốc gia và hợp tác quốc tế
Ngôi làng Maasbommel nằm hai bên bờ sông Maas ở Zeeland, miền nam Hà Lan, đang chuẩn bị
đối phó với biến đổi khí hậu. Giống như hầu khắp đất nước Hà Lan, đây là một vùng đất trũng
đang phải đối mặt với nguy cơ mực nước biển dâng cao và nước sông dâng lên do mưa lũ. Quang
cảnh ở đây chủ yếu là nước – và mạng lưới đê điều để điều tiết các dòng chảy này. Nằm sát bên
mép nước của con sông Maas là 37 ngôi nhà có cùng một nét đặc trưng: chúng có thể nổi trên mặt
nước. Được gắn cố định vào các cột đỡ bằng thép đóng sâu xuống dưới đáy sông, phần nền rỗng
của những ngôi nhà này đóng vai trò như các thân tàu, giữ cho các công trình này luôn nằm trên
mực nước ngay cả khi có lũ xảy ra. Những ngôi nhà nổi ở làng Maasbommel là một tình huống
nghiên cứu điển hình cho thấy một bộ phận của thế giới thứ nhất đang cố gắng thích ứng như
thế nào với nạn lụt lội ngày càng thường xuyên xảy ra, hệ quả của biến đổi khí hậu.
Người dân ở các nước đang phát triển cũng đang
cố gắng thích ứng. Tại thôn Hoà Thành ở Đồng
bằng sông Cửu Long, Việt Nam, người dân hiểu
tình cảnh sống chung với nguy cơ lũ lụt là như
thế nào. Hiểm hoạ lớn nhất diễn ra trong suốt
mùa mưa bão, khi các cơn bão hình thành ở biển
Đông tạo ra các đợt triều dâng đúng vào lúc hệ
thống sông Mê Kông đang trong mùa lũ. Hệ
thống đê điều rộng khắp được đắp bằng đất và
thường xuyên được những người nông dân tu
sửa là một giải pháp để ngăn nước lũ. Vậy là, ở
nơi đây người dân cũng đang phải đối phó với
các nguy cơ do biến đổi khí hậu. Họ tu bổ các
con đê, trồng cây đước để bảo vệ làng mạc khỏi
hiện tượng nước triều dâng cao do ảnh hưởng
của bão, và dựng các ngôi nhà trên cọc tre. Trong
khi đó, các cơ quan tài trợ đang cùng ủng hộ thực
hiện một chương trình sáng kiến “sống chung với
lũ” thông qua việc tổ chức dạy bơi và phát áo
phao cứu sinh cho người dân ở các cộng đồng có
khả năng bị ảnh hưởng.
Thực tiễn trái ngược nhau ở Maasbommel và
Hoà Thành cho thấy quá trình thích ứng với biến
đổi khí hậu đang càng khoét sâu sự bất bình đẳng
giữa các quốc gia trên thế giới. Ở Hà Lan, nhà
nước đầu tư xây dựng các cơ sở hạ tầng phòng
chống lũ hiện đại, tạo ra khả năng kháng rủi ro
cao hơn. Trên quy mô hộ gia đình, tiềm lực công
nghệ và tài chính cho phép người dân có quyền
lựa chọn giải pháp phòng chống lũ, bằng cách
mua những căn nhà giúp họ có thể nổi trên mặt
nước. Còn ở Việt Nam, một quốc gia phải đối mặt
với những thách thức nghiêm trọng bậc nhất thế
giới từ biến đổi khí hậu, thì hệ thống hạ tầng
phòng chống bão lụt đơn sơ cũng chỉ giúp bảo
vệ phần nào. Và đối với các ngôi làng trên khắp
vùng Đồng bằng sông Cửu Long thì việc thích
ứng với biến đổi khí hậu chỉ đơn giản là học cách
nổi trong dòng nước.
Tất cả các quốc gia sẽ phải tìm cách thích
ứng với biến đổi khí hậu. Ở những nước giàu,
các chính phủ đang triển khai các chiến lược rộng
khắp và bố trí các khoản đầu tư dành cho việc
bảo vệ người dân của họ. Ở những nước đang
phát triển, công tác thích ứng với sự thay đổi này
mang một hình thức khác. Một số dân tộc dễ bị
ảnh hưởng nhất trên thế giới trước những nguy
cơ hạn hán, lũ lụt và bão biển nhiệt đới đang bị
bỏ mặc để tự xoay xở trong điều kiện nguồn lực
vô cùng hạn chế của mình. Sự bất bình đẳng về
khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu đang
nổi lên như một nguyên nhân làm giãn rộng sự
bất bình đẳng trong kinh tế, an ninh và cơ hội
phát triển con người giữa các quốc gia. Desmond
Thích ứng với xu thế tất yếu: hành
động cấp quốc gia và hợp tác quốc tế
CHƯƠNG
4
Tất cả các quốc gia sẽ
phải tìm cách thích ứng
với biến đổi khí hậu.
168 BÁO CÁO PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI 2007/2008
4
Thích ưng với xu thế tất yếu: hành động cấp quốc gia và hợp tác quốc tế
Tutu, cựu Tổng giám mục của Cape Town, khi
đóng góp cho bản báo cáo này đã cảnh báo rằng
chúng ta đang trôi dần đến một tình huống phân
biệt chủng tộc toàn cầu trong việc thích ứng với
biến đổi khí hậu.
Việc hợp tác quốc tế về vấn đề biến đổi khí
hậu đòi hỏi một hướng tiếp cận kép. Ưu tiên đặt
ra là làm giảm các tác động mà chúng ta có thể
kiểm soát, đồng thời hỗ trợ cho việc thích ứng với
những tác động không thể kiểm soát. Một phần
trong kế hoạch thích ứng với biến đổi khí hậu là
đầu tư vào các hạ tầng cơ bản “đối phó với khí
hậu.” Nhưng nó cũng giúp người dân có thể ứng
phó với những rủi ro liên quan đến khí hậu mà
không phải gánh chịu sự thụt lùi về phát triển
con người.
Nếu không được thay đổi, sự thờ ơ đối với quá
trình thích ứng này sẽ làm suy yếu các triển vọng
phát triển con người trong đại bộ phận các dân
tộc dễ bị ảnh hưởng nhất trên thế giới. Cần phải
tiến hành ngay công tác giảm nhẹ ảnh hưởng bởi
cho dù kế hoạch thực hiện quá trình thích ứng có
được thiết kế và đầu tư tốt đến đâu đi chăng nữa
thì cũng không đủ sức để bảo vệ những người dân
nghèo trên thế giới khỏi sự biến đổi khí hậu đã
thành thường lệ. Tương tự, quá trình giảm nhẹ
ảnh hưởng cũng không bao giờ đủ để có thể bảo vệ
người dân khỏi những vấn đề về biến đổi khí hậu
Trong một thế giới đã bị chia rẽ quá sâu sắc bởi sự bất bình đẳng về của cải
và cơ hội phát triển, chúng ta thường dễ quên rằng mình là một phần của cộng
đồng nhân loại. Khi chúng ta nhận ra các tác động sớm của biến đổi khí hậu
xảy ra trên toàn cầu, mỗi người chúng ta phải suy ngẫm xem là một thành viên
trong gia đình đó có nghĩa là gì.
Có lẽ xuất phát điểm là suy ngẫm về sự thiếu đầy đủ của ngôn ngữ diễn
đạt. Cụm từ ‘thích ứng’ đã trở thành một phần trong vốn từ vựng chuẩn về
biến đổi khí hậu. Nhưng thích ứng nghĩa là như thế nào? Câu trả lời cho vấn
đề này là những ý nghĩa khác nhau ở những địa điểm khác nhau.
Đối với phần lớn người dân ở các quốc gia giàu có, thích ứng cho đến
nay vẫn luôn là một quy trình rất nhẹ nhàng. Bằng việc sử dụng các hệ thống
sưởi ấm hoặc làm mát, họ có thể thích ứng với những điều kiện thời tiết khắc
nghiệt chỉ cần nhờ một chiếc công tắc cảm nhiệt tự động. Đối mặt với các nguy
cơ ngập lụt, chính phủ những nước này có thể bảo vệ các cư dân của London,
Los Angeles và Tokyo bằng những hệ thống ứng phó với khí hậu hiện đại. Ở
một số quốc gia, biến đổi khí hậu thậm chí đã mang lại những tác động có lợi,
ví dụ như kéo dài vụ mùa gieo trồng cho những người nông dân.
Còn bây giờ chúng ta hãy thử tìm hiểu xem thích ứng có nghĩa là gì đối
với những người nghèo và dễ bị tổn thương nhất thế giới – 2,6 tỷ người đang
sống dưới mức 2 Đô-la Mỹ một ngày. Làm sao để một người phụ nữ nông
dân nghèo khổ ở Ma-la-uy thích ứng được khi ngày càng xảy ra nhiều hạn
hán và ít mưa đi khiến cho sản xuất sụt giảm? Có lẽ bằng cách cắt bớt nguồn
dinh dưỡng cho gia đình vốn đã rất thiếu thốn, hoặc là thôi không cho con đến
trường nữa. Làm sao để một người sống tại khu ổ chuột lợp nhựa và mái tôn
ở Manila hay Port-au-Prince có thể thích ứng được với những đe doạ gây ra
bởi các trận bão khủng khiếp? Và làm sao để những người dân sống ở các
khu vực châu thổ rộng lớn của sông Hằng và sông Mê Kông có thể thích ứng
được với những trận lụt tràn ngập nhà cửa đất đai của họ?
Thích ứng đang trở thành một mỹ từ thay cho khái niệm bất công xã hội
trên quy mô toàn cầu. Trong khi công dân của thế giới các nước phát triển
đang được bảo vệ khỏi các mối nguy hiểm và tránh thiệt hại, thì những người
dân nghèo, dễ bị tổn thương và đói ngày ngày đều phải hứng chịu sự thật
khắc nghiệt của biến đổi khí hậu. Nói thẳng ra, những người dân nghèo trên
thế giới đang bị gây hại bởi một vấn đề không phải do họ gây ra. Dấu chân
các-bon của người nông dân Ma-la-uy hay người dân khu ổ chuột của Ha-i-ti
kia hầu như chẳng để lại tì vết nào trong khí quyển trái đất.
Không cộng đồng nào với tinh thần công bằng, bác ái hay tôn trọng
những quyền cơ bản nhất của con người lại có thể chấp nhận tình hình thích
ứng hiện nay. Bỏ mặc những người nghèo phải vật lộn với nước lũ chỉ bằng
nguồn lực hạn hẹp của mình ngay trước những mối đe doạ do sự biến đổi
khí hậu gây ra là điều sai trái về đạo đức. Đáng tiếc thay, như Báo cáo phát
triển con người 2007/2008 đã minh chứng một cách hùng hồn, đó chính xác
là điều đang diễn ra. Chúng ta đang trôi dạt đến một thế giới ‘phân biệt đối
xử về thích ứng.’
Cho phép sự trôi dạt này tiếp diễn là rất thiển cận. Tất nhiên, các nước
giàu có thể sử dụng nguồn lực tài chính và công nghệ dồi dào của mình để
tự bảo vệ khỏi biến đổi khí hậu, ít nhất là trước mắt – đó là một trong những
đặc quyền mà sự giàu có mang lại. Nhưng khi sự biến đổi khí hậu làm tiêu tan
sinh kế, nơi cư ngụ của những người dân, và huỷ hoại các hệ thống kinh tế
và xã hội, thì không quốc gia nào – bất kể giàu có và hùng mạnh đến đâu – lại
có thể an toàn tuyệt đối trước những hậu quả của nó. Về lâu về dài, các vấn
đề của người nghèo sẽ lan đến ngay ngưỡng cửa của những người giàu, khi
mà những chấn động khí hậu nhường bước cho sự tuyệt vọng, tức giận và
các nguy cơ mất an ninh chung.
Không điều nào trên đây được phép xảy ra. Cuối cùng thì giải pháp duy
nhất trước biến đổi khí hậu là giảm nhẹ một cách khẩn cấp. Nhưng chúng
ta có thể – và buộc phải – cùng cộng tác để đảm bảo rằng biến đổi khí hậu
đang xảy ra hiện nay không đẩy sự phát triển con người vào số lùi. Đó là lý
do tại sao tôi kêu gọi các nhà lãnh đạo của các quốc gia giàu có hãy đưa vấn
đề thích ứng vào tâm điểm của chương trình nghị sự quốc tế về xoá đói giảm
nghèo – và hãy làm điều đó trước khi quá muộn.
Desmond Tutu
Cựu Tổng giám mục Cape Town
Đóng góp đặc biệt Chúng ta không cần sự phân biệt đối xử trong công tác thích ứng với biến đổi khí hậu
BÁO CÁO PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI 2007/2008 169
4
Thích ưng với xu thế tất yếu: hành động cấp quốc gia và hợp tác quốc tế
đã trở nên quá hiển nhiên. Theo kịch bản lý tưởng
nhất thì quá trình giảm nhẹ ảnh hưởng sẽ phát
huy tác dụng từ khoảng năm 2030 trở đi, tuy nhiệt
độ thì sẽ còn tăng lên cho đến khoảng năm 2050.
Từ nay cho đến lúc đó, thích ứng là một lựa chọn
‘bắt buộc.’ Điều đáng buồn là chúng ta còn cách
kịch bản lý tưởng này rất xa, bởi công tác giảm nhẹ
ảnh hưởng hiện còn chưa được triển khai.
Công tác giảm nhẹ ảnh hưởng là một phần của
kế hoạch kép để đảm bảo an toàn trước sự biến đổi
khí hậu. Đầu tư cho công tác này sẽ giúp thu lại
những kết quả cao đối với sự nghiệp phát triển con
người trong nửa sau của thế kỷ 21, giúp cho những
bộ phận dân cư dễ bị ảnh hưởng bớt phải đối mặt
với các rủi ro về khí hậu. Nó cũng tạo ra sự đảm
bảo chống lại các thảm hoạ cho mọi thế hệ tương
lai sau này của nhân loại, bất chấp điều kiện kinh
tế và vị trí địa lý của họ. Hợp tác quốc tế về công
tác thích ứng là phần thứ hai trong chiến lược đối
phó với biến đổi khí hậu. Đây là một sự đầu tư vào
công tác giảm nhẹ rủi ro cho hàng triệu người dân
dễ bị ảnh hưởng nhất trên thế giới.
Khi những người dân nghèo trên thế giới
không thể thích ứng cuộc sống của mình tránh
khỏi sự biến đổi khí hậu nguy hiểm, thì các tác
động của nóng lên toàn cầu có thể được giảm nhẹ
thông qua những chính sách phù hợp. Các hoạt
động thích ứng được tiến hành từ sớm sẽ giảm
thiểu rủi ro và hạn chế các thiệt hại cho sự nghiệp
phát triển con người do biến đổi khí hậu gây ra.
Chính phủ các nước phương Bắc đóng một
vai trò trọng yếu trong vấn đề này. Khi ký kết
Công ước khung của LHQ về biến đổi khí hậu
(UNFCCC) vào năm 1992, họ đã đồng ý giúp “các
quốc gia đang phát triển đang phải đối mặt với các
tác động bất lợi của biến đổi khí hậu bằng cách hỗ
trợ kinh phí cho các chương trình giúp thích ứng
với các tác động bất lợi này.” Sau 15 năm, cam kết
này vẫn chưa được chuyển thành hành động. Cho
đến nay, hợp tác quốc tế trong các chương trình
giúp thích ứng với biến đổi khí hậu vẫn còn gặp
phải những vấn đề cố hữu như thiếu vốn, công
tác phối hợp còn lỏng lẻo và quanh đi quẩn lại chỉ
tập trung vào các giải pháp ứng phó ở cấp dự án.
Nói tóm lại, khung giải pháp hiện nay mới chỉ như
muối bỏ biển mà thôi.
Để có thể thích ứng được có hiệu quả thì cần
phải vượt qua rất nhiều thách thức. Cần phải đề
ra các chính sách giải quyết trong khi chúng ta lại
chưa thể chắc chắn về thời gian, địa điểm và mức
độ nghiêm trọng của những ảnh hưởng của biến
đổi khí hậu. Trong tương lai, quy mô của những
ảnh hưởng này sẽ phụ thuộc vào các nỗ lực giảm
nhẹ tác động được tiến hành ngày hôm nay: công
tác này càng bị trì hoãn và bó hẹp bao nhiêu thì
càng làm cho chi phí của quá trình thích ứng cao
bấy nhiêu. Tất nhiên những yếu tố còn chưa chắc
chắn nói trên cần phải được cân nhắc đến khi xây
dựng các chiến lược thích ứng và các kế hoạch
tài chính, nhưng không thể dùng chúng làm lý
do bào chữa cho việc không làm gì cả. Chúng ta
biết rằng hiện nay sự biến đổi khí hậu đang tác
động đến đời sống của những người dân dễ bị tổn
thương – và chúng ta cũng biết rằng tình hình sẽ
xấu đi trước khi nó trở nên sáng sủa hơn.
Một mặt, các nước phát triển đã vạch sẵn ra
cách làm. Ở những nước này, cũng không kém
gì so với các nước đang phát triển, chính phủ và
nhân dân đều phải đối phó với điều không chắc
chắn của biến đổi khí hậu. Nhưng điều không
chắc chắn này đã không tạo nên rào cản đối với
việc đầu tư ồ ạt vào cơ sở hạ tầng, hoặc đầu tư vào
việc nâng cao khả năng thích ứng với biến đổi. Là
những kiến trúc sư chính gây ra các vấn đề biến
đổi khí hậu nguy hại, chính phủ và nhân dân các
nước giàu không thể một mặt áp dụng chính sách
này đối với đất nước họ, còn mặt khác lại áp dụng
chính sách kia lên các cộng đồng dễ bị ảnh hưởng
và là những nạn nhân tương lai của những hành
động họ đã gây ra. Hành động nấp sau những
hệ thống bảo vệ kiên cố chống lại sự biến đổi khí
hậu để chứng kiến những hậu quả nguy hiểm của
hiện tượng này dần hiện hữu ở các quốc gia đang
phát triển thì không chỉ là vô đạo đức. Nó còn là
dấu hiệu cho thấy một chiếc hố ngăn cách đang
ngày càng rộng ra giữa những người giàu-người
nghèo trên thế giới, và một sự bất bình rộng khắp
– những hệ quả sẽ để lại những tác động nhất định
đối với nền an ninh của tất cả các quốc gia.
Chương này được chia thành hai phần. Ở
phần một chúng tôi tập trung vào thách thức đối
với quá trình thích ứng trên cấp độ quốc gia, xem
xét tình hình ứng phó với thách thức này của các
chính phủ và người dân, và các chiến lược có thể
mang lại kết quả. Biến đổi khí hậu gây ra đe doạ
lớn đến như vậy là bởi nó đang đẩy những người
dân dễ bị ảnh hưởng đến với những rủi ro ngày
càng nghiêm trọng. Để có thể giúp người dân có
Hợp tác quốc tế trong các
chương trình giúp thích ứng
với biến đổi khí hậu vẫn
còn gặp phải những vấn
đề cố hữu như thiếu vốn,
công tác phối hợp còn lỏng
lẻo và quanh đi quẩn lại chỉ
tập trung vào các giải pháp
ứng phó theo các dự án.