L i m đ uờ ở ầ
B o hi m xã h i n c ta là m t trong nh ng chính sách l n c aả ể ộ ở ướ ộ ữ ớ ủ
Đ ng và Nhà n c đ i v i ng i lao đ ng. Vì v y ngay t nh ng ngàyả ướ ố ớ ườ ộ ậ ừ ữ
đ u khi m i thành l p N c, ch đ chính sách b o hi m xã h i đã đ cầ ớ ậ ướ ế ộ ả ể ộ ượ
ban hành và do đi u ki n đ u tranh gi i phóng dân t c, đi u ki n kinh t ,ề ệ ấ ả ộ ề ệ ế
xã h i đã t ng b c đ c th c hi n đ i v i công nhân viên ch c khu v cộ ừ ướ ượ ự ệ ố ớ ứ ự
Nhà n c. Trong quá trình th c hi n, ch đ chính sách v b o hi m xãướ ự ệ ế ộ ề ả ể
h i không ng ng đ c b sung, s a đ i cho phù h p v i t ng th i kỳộ ừ ượ ổ ử ổ ợ ớ ừ ờ
phát tri n c a đ t n c nh m đ m b o quy n l i đ i v i ng i lao đ ngể ủ ấ ướ ằ ả ả ề ợ ố ớ ườ ộ
tham gia b o hi m xã h i. T sau Đ i h i Đ ng l n th VI, n n kinh tả ể ộ ừ ạ ộ ả ầ ứ ề ế
n c ta b t đ u chuy n sang ho t đ ng theo c ch kinh t th tr ngướ ắ ầ ể ạ ộ ơ ế ế ị ườ
d i s qu n lý c a Nhà n c, v i c ch này, nhi u v n đ v ch đướ ự ả ủ ướ ớ ơ ế ề ấ ề ề ế ộ
chính sách b o hi m xã h i tr c đây không còn phù h p. B Lu t laoả ể ộ ướ ợ ộ ậ
đ ng đ c Qu c h i thông qua năm 1994 có hi u l c thi hành tộ ượ ố ộ ệ ự ừ
1/1/1995, trong đó ch đ chính sách b o hi m xã h i cũng đ c quy đ nhế ộ ả ể ộ ượ ị
trong Ch ng XII b Lu t này và có liên quan đ n m t s đi u cácươ ộ ậ ế ộ ố ề ở
ch ng khác. Đ th ch các quy đ nh trong B Lu t lao đ ng, năm 1995ươ ể ể ế ị ộ ậ ộ
Chính ph đã ban hành Đi u l B o hi m xã h i kèm theo Ngh đ nh sủ ề ệ ả ể ộ ị ị ố
12/CP, Ngh đ nh s 45/CP quy đ nh c th v đ i t ng tham gia, m cị ị ố ị ụ ể ề ố ượ ứ
đóng góp, đi u ki n đ đ c h ng, m c h ng đ i v i t ng ch đ ,ề ệ ể ượ ưở ứ ưở ố ớ ừ ế ộ
đ ng th i quy đ nh hình thành Qu b o hi m xã h i và giao cho B oồ ờ ị ỹ ả ể ộ ả
hi m xã h i Vi t Nam th ng nh t qu n lýể ộ ệ ố ấ ả
I. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N C A B OỂ Ủ Ả
HI M XÃ H I VI T NAMỂ Ộ Ệ
1. S t t y u khách quan hình thành b o hi m xã h i. ự ấ ế ả ể ộ
Trong cu c s ng, con ng i mu n t n t i và phát tri n đòi h i ph iộ ố ườ ố ồ ạ ể ỏ ả
th a mãn các nhu c u t i thi u v v t ch t và tinh th n, hay nói m t cáchỏ ầ ố ể ề ậ ấ ầ ộ
khác m i con ng i đ u ph i lao đ ng đ nuôi s ng b n thân và t n t iỗ ườ ề ả ộ ể ố ả ồ ạ
trong xã h i. Trong th c t không ph i lúc nào cu c s ng và lao đ ngộ ự ế ả ộ ố ộ
cũng đ u thu n l i, có thu nh p th ng xuyên và m i đi u ki n sinh s ngề ậ ợ ậ ườ ọ ề ệ ố
bình th ng, mà có r t nhi u tr ng h p g p khó khăn, b t l i phát sinhườ ấ ề ườ ợ ặ ấ ợ
làm cho ng i ta b gi m ho c m t thu nh p nh b t ng b m đau, taiườ ị ả ặ ấ ậ ư ấ ờ ị ố
n n lao đ ng, m c các b nh do ngh nghi p gây nên ho c theo đúng quyạ ộ ắ ệ ề ệ ặ
lu t khi tu i già không còn kh năng lao đ ng. Khi r i vào các tr ngậ ổ ả ộ ơ ườ
h p b gi m ho c m t kh năng lao đ ng nói trên, các nhu c u c p thi tợ ị ả ặ ấ ả ộ ầ ấ ế
c a cu c s ng con ng i không vì th mà m t đi. Ng c l i còn đòi h iủ ộ ố ườ ế ấ ượ ạ ỏ
tăng lên, th m chí xu t hi n thêm nhu c u m i nh m đau c n đ cậ ấ ệ ầ ớ ư ố ầ ượ
ch a b nh, tai n n lao đ ng c n có ng i ph c v ... B i v y, mu n t nữ ệ ạ ộ ầ ườ ụ ụ ở ậ ố ồ
t i con ng i và xã h i c n ph i tìm ra nh ng bi n pháp đ kh c ph c.ạ ườ ộ ầ ả ữ ệ ể ắ ụ
xã h i công xã nguyên th y, do ch a có t li u s n xu t, m iỞ ộ ủ ư ư ệ ả ấ ọ
ng i cùng nhau hái l m, săn b n, s n ph m thu đ c, đ c phân ph iườ ượ ắ ả ẩ ượ ượ ố
bình quân nên khó khăn, b t l i c a m i ng i đ c c c ng đ ng sanấ ợ ủ ỗ ườ ượ ả ộ ồ
s , gánh ch u. Chuy n sang xã h i phong ki n, quan l i thì d a vào b ngẻ ị ể ộ ế ạ ự ổ
l c c a nhà Vua, dân c thì d a vào s đùm b c l n nhau trong h hàngộ ủ ư ự ự ọ ẫ ọ
c ng đ ng làng, xã ho c c a nh ng ng i h o tâm ho c m t ph n tộ ồ ặ ủ ữ ườ ả ặ ộ ầ ừ
Nhà n c. Nh ng s tr giúp này không đ m b o th ng xuyên và cướ ư ự ợ ả ả ườ ơ
b n.ả
Cùng v i s phát tri n c a xã h i, khi n n công nghi p và kinh tớ ự ể ủ ộ ề ệ ế
hàng hóa phát tri n, theo đó xu t hi n lao đ ng làm thuê và ng i làmể ấ ệ ộ ườ
ch . Lúc đ u ng i ch ch cam k t tr công lao đ ng, nh ng v sau hủ ầ ườ ủ ỉ ế ả ộ ư ề ọ
đã ph i cam k t c vi c đ m b o cho ng i làm thuê có m t s thu nh pả ế ả ệ ả ả ườ ộ ố ậ
nh t đ nh đ h trang tr i nh ng nhu c u sinh s ng thi t y u khi m đau,ấ ị ể ọ ả ữ ầ ố ế ế ố
tai n n, thai s n, tu i già... Trong th c t , nhi u khi các ạ ả ổ ự ế ề tr ng h p trênườ ợ
không x y ra nên ng i ch không ph i chi m t đ ng ti n nào.ả ườ ủ ả ộ ồ ề Nh ng có khiư
l i x y ra d n d p, bu c ng i ch ph i b ra m t kho n ti n l n màạ ả ồ ậ ộ ườ ủ ả ỏ ộ ả ề ớ
2
h không mu n. Vì th gi i ch đã d n d n không th c hi n nh ng camọ ố ế ớ ủ ầ ầ ự ệ ữ
k t ban đ u, d n đ n vi c tranh ch p gi a gi i ch và ng i lao đ ng.ế ầ ẫ ế ệ ấ ữ ớ ủ ườ ộ
Đ gi i quy t mâu thu n này, đã xu t hi n "bên th ba" đóng vai tròể ả ế ẫ ấ ệ ứ
trung gian nh m đi u hòa l i ích gi a gi i ch và th . Đi u này có ýằ ề ợ ữ ớ ủ ợ ề
nghĩa là, thay vì ph i chi tr c ti p nh ng kho n ti n l n đ t xu t choả ự ế ữ ả ề ớ ộ ấ
ng i lao đ ng khi h g p b t tr c, gi i ch có th trích ra th ngườ ộ ọ ặ ấ ắ ớ ủ ể ườ
xuyên hàng tháng m t kho n ti n nh d a trên c s xác xu t nh ngộ ả ề ỏ ự ơ ở ấ ữ
bi n c c a t p h p nh ng ng i lao đ ng làm thuê. S ti n này đ cế ố ủ ậ ợ ữ ườ ộ ố ề ượ
giao cho bên th ba qu n lý đ c t n tích d n thành m t qu . Khiứ ả ượ ồ ầ ộ ỹ
ng i lao đ ng b m đau,ườ ộ ị ố tai n nạ... "bên th ba" s chi tr theo camứ ẽ ả
k t không ph thu c vào gi i ch có ế ụ ộ ớ ủ mu n hay không mu n. Nh v y, m tố ố ư ậ ộ
m t gi i ch đ b thi t h i v kinh t ,ặ ớ ủ ỡ ị ệ ạ ề ế m t khác ng i lao đ ng làm thuêặ ườ ộ
đ c đ m b o ch c ch n bù đ p m t ph n thu nh p khi b m đau, taiượ ả ả ắ ắ ắ ộ ầ ậ ị ố
n n và khi v già. Tuy nhiên, khi n n kinh t ngày càng phát tri n, năngạ ề ề ế ể
su t lao đ ng đòi h i c n đ c tăng lên, d n đ n "r i ro" lao đ ng càngấ ộ ỏ ầ ượ ẫ ế ủ ộ
l n. Lúc này gi i th luôn mong mu n đ c b o đ m nhi u h n, cònớ ớ ợ ố ượ ả ả ề ơ
ng c l i gi i ch l i mong mu n ph i chi ít h n, t c là ph i đ m b oượ ạ ớ ủ ạ ố ả ơ ứ ả ả ả
cho gi i th ít h n, do đó vi c tranh ch p v l i ích l i x y ra. Tr cớ ợ ơ ệ ấ ề ợ ạ ả ướ
tình hình đó Nhà n c đã ph i can thi p và đi u ch nh. S can thi p nàyướ ả ệ ề ỉ ự ệ
m t m t làm tăng vai trò c a Nhà n c, gi i ch bu c ph i đóng thêm,ộ ặ ủ ướ ớ ủ ộ ả
đ ng th i gi i th cũng ph i đóng góp m t ph n vào s b o đ m choồ ờ ớ ợ ả ộ ầ ự ả ả
chính mình. C gi i ch và gi i th đ u c m th y mình đ c b o v .ả ớ ủ ớ ợ ề ả ấ ượ ả ệ
Các ngu n đóng góp c a gi i ch , th và s h tr c a Nhà n c đãồ ủ ớ ủ ợ ự ỗ ợ ủ ướ
hình thành nên Qu b o hi m xã h i. Do t p trung nên qu có kh năngỹ ả ể ộ ậ ỹ ả
gi i quy t các phát sinh c a r i ro cho t p h p ng i lao đ ng trongả ế ủ ủ ậ ợ ườ ộ
toàn xã h i.ộ
Nh v y s ra đ i c a b o hi m xã h i là m t t t y u khách quan,ư ậ ự ờ ủ ả ể ộ ộ ấ ế
không ph thu c vào ý mu n c a b t kỳ ai và đ đáp ng v i s phátụ ộ ố ủ ấ ể ứ ớ ự
3
tri n chung c a xã h i, đòi h i b o hi m xã h i ngày càng ph i đ cể ủ ộ ỏ ả ể ộ ả ượ
c ng c và hoàn thi n trong m i qu c gia cũng nh trên toàn th gi i.ủ ố ệ ỗ ố ư ế ớ
Cùng v i s ra đ i c a b o hi m xã h i, qu b o hi m xã h i cũng đ cớ ự ờ ủ ả ể ộ ỹ ả ể ộ ượ
hình thành nh m t t t y u, tuy nhiên tuỳ thu c vào tình hình kinh t ,ư ộ ấ ế ộ ế
chính tr - xã h i c a m i n c trong t ng giai đo n l ch s nh t đ nh màị ộ ủ ỗ ướ ừ ạ ị ử ấ ị
qu b o hi m xã h i đ c hình thành s m hay mu n, s h tr c a Nhàỹ ả ể ộ ượ ớ ộ ự ỗ ợ ủ
n c nhi u hay ít. Song nhìn chung qu b o hi m xã h i đ c hình thànhướ ề ỹ ả ể ộ ượ
ch y u t s đóng góp c a các bên tham gia b o hi m xã h i, c aủ ế ừ ự ủ ả ể ộ ủ
ng i ch s d ng lao đ ng và ng i lao đ ng, đ ng th i có s b o trườ ủ ử ụ ộ ườ ộ ồ ờ ự ả ợ
c a Nhà n c. ủ ướ
2. Th i kỳ tr c khi có Đi u l t m th i v b o hi m xã h iờ ướ ề ệ ạ ờ ề ả ể ộ
(tr c 1961):ướ
Ngay t khi thành l p chính quy n nhân dân và su t trong th i kỳừ ậ ề ố ờ
kháng chi n, m c dù g p r t nhi u khó khăn v m i m t, song Chínhế ặ ặ ấ ề ề ọ ặ
ph đã luôn chăm lo c i thi n đ i s ng c a nhân dân lao đ ng nói chungủ ả ệ ờ ố ủ ộ
và riêng đ i v i công nhân, viên ch c Nhà n c. Ngoài vi c ban hành chố ớ ứ ướ ệ ế
đ ti n l ng, Chính ph đã ban hành các ch đ ph c p, tr c p xã h iộ ề ươ ủ ế ộ ụ ấ ợ ấ ộ
mà th c ch t là các ch đ BHXH nh : tr c p m đau, sinh đ , tai n nự ấ ế ộ ư ợ ấ ố ẻ ạ
lao đ ng, tr c p già y u, tr c p cho cá nhân và gia đình công nhân, viênộ ợ ấ ế ợ ấ
ch c khi ch t và xây d ng các khu an d ng, đi u d ng, b nh vi n, nhàứ ế ự ưỡ ề ưỡ ệ ệ
tr ...V m t lu t pháp đ c th hi n trong các văn b n sau:ẻ ề ặ ậ ượ ể ệ ả
- S c l nh s 29/SL ngày 13/3/1947 c a Chính ph .ắ ệ ố ủ ủ
- S c l nh s 76/SL ngày 20/5/1950 c a Chính ph v quy ch côngắ ệ ố ủ ủ ề ế
ch c.ứ
- S c l nh s 77/SL ngày 22/5/1950 c a Chính ph v quy ch côngắ ệ ố ủ ủ ề ế
nhân.
4
Các văn b n này đã quy đ nh nh ng n i dung có tính nguyên t c vả ị ữ ộ ắ ề
b o hi m xã h i, song do hoàn c nh đ t n c có chi n tranh, trong khángả ể ộ ả ấ ướ ế
chi n và kinh t khó khăn nên Nhà n c ch a nghiên c u chi ti t và th cế ế ướ ư ứ ế ự
hi n đ c đ y đ các quy n l i v b o hi m xã h i cho công nhân viênệ ượ ầ ủ ề ợ ề ả ể ộ
ch c, mà các ch đ ch y u mang tính cung c p, bình quân v i tinh th nứ ế ộ ủ ế ấ ớ ầ
đ ng cam c ng kh . V n i dung ch a th ng nh t gi a khu v c hànhồ ộ ổ ề ộ ư ố ấ ữ ự
chính và s n xu t, gi a công nhân kháng chi n và công nhân s n xu t dânả ấ ữ ế ả ấ
d ng, các kho n chi v b o hi m xã h i l n v i ti n l ng, chính sáchụ ả ề ả ể ộ ẫ ớ ề ươ
đãi ng mà ch a xây d ng theo nguyên t c h ng theo lao đ ng là nguyênộ ư ự ắ ưở ộ
t c c b n v phân ph i XHCN, ngoài ra các văn b n l i ch a hoàn thi nắ ơ ả ề ố ả ạ ư ệ
và đ ng b , nh h ng đ n vi c t ch c th c hi n. M t s v n đ quanồ ộ ả ưở ế ệ ổ ứ ự ệ ộ ố ấ ề
tr ng, c p thi t đ n đ i s ng c a đông đ o công nhân viên ch c nh chọ ấ ế ế ờ ố ủ ả ứ ư ế
đ h u trí, tr c p m t s c lao đ ng, thôi vi c, ch đ tr c p b nhộ ư ợ ấ ấ ứ ộ ệ ế ộ ợ ấ ệ
ngh nghi p ch a đ c quy đ nh.ề ệ ư ượ ị
Nhìn chung giai đo n này các ch đ b o hi m xã h i ch a đ cạ ế ộ ả ể ộ ư ượ
quy đ nh m t cách toàn di n, qu b o hi m xã h i ch a đ c hình thành.ị ộ ệ ỹ ả ể ộ ư ượ
Tuy nhiên, các ch đ tr c p, ph c p mang tính ch t b o hi m xã h iế ộ ợ ấ ụ ấ ấ ả ể ộ
trong giai đo n đ u thành l p n c, trong kháng chi n và nh ng năm đ uạ ầ ậ ướ ế ữ ầ
hoà bình l p l i đã có tác d ng r t to l n, gi i quy t m t ph n nh ng khóậ ạ ụ ấ ớ ả ế ộ ầ ữ
khăn trong sinh ho t c a công nhân viên ch c Nhà n c và gia đình h ,ạ ủ ứ ướ ọ
c ng c thêm lòng tin c a nhân dân vào Đ ng, Chính ph và làm cho m iủ ố ủ ả ủ ọ
ng i an tâm, ph n kh i đ y m nh công tác, s n xu t, thu hút l c l ngườ ấ ở ẩ ạ ả ấ ự ượ
lao đ ng vào khu v c kinh t Nhà n c.ộ ự ế ướ
3. Th i kỳ th c hi n đi u l b o hi m xã h i t m th i (tờ ự ệ ề ệ ả ể ộ ạ ờ ừ
1961 đ n 12/1994):ế
3.1. Nh ng quy đ nh v ch đ chính sách b o hi m xã h i:ữ ị ề ế ộ ả ể ộ
5