Soạn bài "Chiếu cầu hiền"
1.Hoàn cảnh ra đời và tác giả bài chiếu
Bài chiếu xuất hiện trong điều kiện lịch sử đặc biệt. Đó là lúc vua Quang Trung mới lên
ngôi, nhà vua rất mong muốn có những người hiền tài ra giúp nước, nhưng lại chưa thật
hiểu rõ về đất Bắc.Vì vậy, ông đã giao phó cho Ngô Thì Nhậm viết chiếu. Do đó, để dạy
bài này, giáo viên cần huy động những kiến thức về lịch sử và những hiểu biết về người
chỉ đạo viết chiếu ( vua Quang Trung), người chấp bút bài chiếu (Ngô Thì Nhậm) và các
đối tượng mà bài chiếu hướng tới (các sĩ phu Bắc Hà).
Ngoài những kiến thức mà sách giáo khoa cung cấp thì giáo viên cần mở rộng một số ý:
+ Ngô Thì Nhậm (1746 – 1803) là con trai đầu của Ngô Thì Sĩ (ông là nhà sử học, nhà
văn, nhà thơ nổi tiếng ở thế kỉ XVIII tại Việt Nam, được Phan Huy Chú đánh giá là người
có " học vấn sâu rộng, văn chương hùng vĩ, làm rạng rỡ cho tông phái nho gia, là một đại
gia ở Nam Châu"). Năm 24 tuổi, Ngô Thì Nhậm đỗ Giải nguyên, năm 30 tuổi đỗ tiến sĩ.
Trong những năm làm quan dưới triều vua Lê chúa Trịnh, ông từng giữ chức Đốc đồng
trấn Kinh Bắc (chức quan coi giữ miền biên giới và ban cấp lương thực cho quân lính) -
theo Từ điển Chức quan Việt Nam 450/290 của Đỗ Văn Ninh, nxb Thanh Niên. Ngoài ra,
ông còn có những kiến nghị cụ thể về các lĩnh vực: chính trị, pháp luật, giáo dục,...nhưng
các ý kiến của ông đều không được chấp nhận.
Khi triều Lê – Trịnh sụp đổ, Ngô Thì Nhậm đã đi theo phong trào Tây Sơn và được cử
làm Lại bộ Tả thị lang (chức quan đứng hàng thứ ba trong Lại bộ thời Nguyễn, là chức
quan tá nhị của Thượng thư ở 6 bộ) - theo Từ điển Chức quan Việt Nam 809/453,
1305/680 của Đỗ Văn Ninh, nxb Thanh Niên, rồi Binh bộ Thượng thư (tên chức quan
đứng đầu quan Binh bộ) - theo Từ điển Chức quan Việt Nam 87/124 của Đỗ Văn Ninh,
nxb Thanh Niên. Ông là người được vinh dự viết Chiếu tức vị (Chiếu lên ngôi) cho vua
Quang trung và soạn thảo nhiều giấy tờ quan trọng khác về đối nội , đối ngoại.
Khi triều Tây Sơn sụp đổ, Ngô Thì Nhậm phải ra trình diện rồi bị Đặng Trần Thường, lúc
đó là Tổng trấn Bắc thành vốn có hiềm khích với ông từ lâu , đánh đòn và trả thù trước
sân Văn Miếu, sau về nhà ốm và qua đời.
Không chỉ giỏi về chính trị, thao lược, Ngô Thì Nhậm còn viết văn chính luận và làm thơ.
Văn phong trong sáng, lí lẽ mạch lạc, lập luận chặt chẽ. Đặc biệt, những tác phẩm ông
viết thay cho vua Quang trung đều mang một khí thế hào hùng, tiêu biểu cho tư tưởng, ý
chí của nhà vua và của triều đại Tây Sơn.
+ Vua Quang Trung, nho sĩ Bắc Hà và hoàn cảnh ra đời bài chiếu:
Khoảng năm 1788-1789, sau khi đại thắng quân Mãn Thanh, đất Bắc được giải phóng,
Quang Trung lên ngôi hoàng đế. Nhà vua quyết tâm xây dựng và phát triển đất nước. Đây
là công việc rất cần có sự góp sức của những người tài đức trong nước, đặc biệt là các sĩ
phu Bắc Hà. Tuy nhiên, khác với Ngô Thì Nhậm hay Phan Huy Ích thì đại đa số họ còn
lúng túng, bi quan, chán nản; hoặc trốn tránh sợ liên lụy; hoặc cố giữ quan niệm cổ hủ
của Nho gia "Tôi trung không thờ hai chủ"; hay coi Tây Sơn là giặc, chiêu mộ quân
chống lại... Tình hình chính trị trở nên rối ren. Một điều cấp thiết đặt ra là làm thế nào để
thuyết phục họ hiểu được mục đích và tấm lòng của nhà vua để họ sẵn sàng ra hợp tác
với triều đại mới trong khi nhà vua lại chưa thật hiểu rõ về đất Bắc ? Và sự ra đời của
Chiếu cầu hiền đã đáp ứng yêu cầu đó.
2. Thể loại chiếu
Giáo viên cần tích hợp những kiến thức đã học về thể chiếu và vấn đề hiền tài đã học:
Chiếu dời đô ( Lí Thái Tổ), Hoàng Lê nhất thống chí ( Ngô gia văn phái), Hiền tài là
nguyên khí của quốc gia (Thân Nhân Trung) để giúp học viên khơi gợi và nắm được thể
loại chiếu trong tương quan với những thể loại khác cùng thời.
Chiếu là một thể văn thư do nhà vua dùng để ban bố mệnh lệnh cho tất cả thần dân (gồm
cả quan lại và thứ dân). Công văn hành chính thời xưa gồm hai loại: một loại do cấp dưới
đệ trình lên nhà vua hoặc triều đình (tấu, chương, biểu, sớ, khải,...), một loại do nhà vua
truyền xuống cho bề tôi ( chiếu, mệnh, lệnh, chế, dụ, cáo,...). Chiếu nói chung, chiếu cầu
hiền nói riêng thuộc loại văn nghị luận chính trị - xã hội. Mặc dù chiếu thuộc công văn
nhà nước, lệnh cho thần dân thực hiện nhưng ở đây, đối tượng của bài chiếu là các bậc
hiền tài, hơn nữa đây là cầu, tức vua Quang Trung cầu chứ không phải là lệnh.
3. Kết cấu bài chiếu
+ P1: "Từ đầu... hiền vậy." à Vai trò và sứ mệnh của người hiền tài đối với đất nước.
+ P2: "...hay sao?" à Tâm nguyện của nhà vua mong muốn có người tài ra giúp nước.
+P3: Còn lại: à Đường lối và chính sách cầu hiền của vua Quang Trung.
ð Giáo viên dẫn dắt để chứng minh cho học viên thấy được cách lập luận chặt chẽ, thuyết
phục của bài chiếu:
Đầu tiên, hiền tài sinh ra là để phụng sự cho đời, đó mới là ý trời vậy. Tiếp theo, tác giả
đi vào phân tích thực trạng vì sao người hiền chưa ra giúp việc cho triều đình, những khó
khăn của buổi đầu " đại định" đang cần thiết phải có những người tài . Từ đó, bài chiếu
đưa ra những cách tiến cử và tự tiến cử hiền tài cho triều đại, khuyến khích họ gạt bỏ
những băn khoăn, nghi ngại để tham gia triều chính, phụng sự đất nước và hưởng phúc
lành tôn vinh.
4. Nội dung, nghệ thuật bài chiếu
+ Vai trò và sứ mệnh của người hiền tài đối với đất nước:
