Xây dựng văn hóa giao tiếp doanh nghiệp theo mô hình Nhật hay Mỹ
Từ xưa đến nay, phong cách làm việc và quản lý của các doanh nhân luôn chịu ảnh
hưởng mạnh mẽ từ môi trường văn hoá nơi họ được sinh ra, lớn lên và được giáo
dục. Mỗi một quốc gia, dân tộc có những đặc điểm văn hoá riêng biệt thể hiện qua
hệ thống các giá trị, chuẩn mực, niềm tin, thái độ và hành vi. Những yếu tố này sẽ
quyết định giá trị và niềm tin của doanh nhân đối với công việc, nhân viên hay đối
tác và giúp hình thành nên những mô hình hành vi cụ thể trong các công ty của họ.
Chính vì vậy, những người thuộc các nền văn hoá khác nhau thường có phong cách
làm việc và quản lý khác nhau.
Bài viết này sẽ phân tích ảnh hưởng của văn hoá đối với hai phong cách làm việc
và quản lý gần như trái ngược: phong cách Nhật Bản và phong cách Hoa Kỳ. Tuy
nhiên, bài viết không có tham vọng đưa ra một phân tích toàn diện mà chỉ tập trung
vào hai khía cạnh: giao tiếp tại nơi làm việc và phong cách lãnh đạo.
Sơ lược về văn hoá Nhật Bản
Nhật Bản là một quốc gia đảo với một nền văn hoá đậm đà bản sắc dân tộc. Điều
này có thể được giải thích là do đa phần dân chúng Nhật Bản là người bản địa và
tương đối đồng nhất về văn hoá. Người Nhật nổi tiếng với triết lý wa nhấn mạnh
sự hoà hợp trong các mối quan hệ giữa người với người, giữa con người với thiên
nhiên và con người với tổ chức. Đây là triết lý chi phối niềm tin, thái độ và hành vi
của người Nhật. Với người Nhật, lợi ích tập thể luôn được đặt cao hơn lợi ích cá
nhân và duy trì các mối quan hệ hoà hợp luôn được đặt thành ưu tiên hàng đầu. Xã
hội Nhật Bản đề cao sự đồng thuận, hợp tác, tính kiên nhẫn, niềm tin và trách
nhiệm giữa người với người. Đối đầu, phê phán, tranh cãi… đều được tránh né để
duy trì sự hoà hợp cũng như để giữ thể diện. Nhật Bản được xem là nền văn hoá có
khoảng cách quyền lực tương đối cao (high power distance) và hệ thống tôn ti thứ
bậc tương đối chặt chẽ (highly hierarchical system) . Sự phân phối quyền lực
không đồng đều được chấp nhận một cách đương nhiên và mọi người thường hành
xử trong phạm vi vị trí xã hội của họ cho phép. Đây cũng là nền văn hoá phụ thuộc
nhiều và ngữ cảnh (high context culture) với đặc trưng là các phát ngôn được hiểu
dựa trên ngữ cảnh chứ không chỉ đơn thuần trên ngữ nghĩa của từ.
Sơ lược về văn hoá Mỹ
Khác với Nhật Bản, Mỹ là một quốc gia rộng lớn quy tụ những người di cư từ khắp
nơi trên thế giới. Vì vậy quốc gia này sở hữu một nền văn hoá vô cùng đa dạng.
Nhìn chung, văn hoá Mỹ nhấn mạnh quyền tự do và chủ nghĩa cá nhân. Mỹ là
nước đứng đầu trong bảng xếp hạng chỉ số chủ nghĩa cá nhân trên thế giới. Thực
dụng và thiếu kiên nhẫn là những tính từ hay được sử dụng nhất để miêu tả về xã
hội Mỹ. Cạnh tranh, đối đầu, tranh luận… được chấp nhận một cách hiển nhiên
như một phương pháp để thể hiện cái tôi và đạt tới chân lý. Đây là xã hội mà con
người chú tâm vào công việc chứ không phải vào các mối quan hệ. Hoàn thành tốt
công việc được xem là quan trọng hơn rất nhiều so với việc duy trì sự hoà hợp xã
hội. Người Mỹ đặc biệt nhấn mạnh bình đằng xã hội và bình đẳng trong phân phối
quyền lực. Họ tránh các mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau và những tình huống dẫn
tới các nghĩa vụ lâu dài. Đối với người Mỹ, lợi ích ngắn hạn là thứ mà họ tìm kiếm
và thành công cá nhân được xem là thước đo vị trí của một người trong xã hội.
Nhật Bản
Giao tiếp có thể là một thách thức thực sự cho những người nước ngoài làm việc
tại Nhật Bản. Như đã đề cập ở trên, Nhật Bản là một nước có nền văn hoá phụ
thuộc nhiều vào bối cảnh. Trong giao tiếp, người Nhật thường sử dụng cách nói
gián tiếp và ẩn ý. Vì vậy, nhiều điều không được nói ra mà phải ngầm hiểu dựa
trên bối cảnh và văn hoá. Với người Nhật, chỉ một vài từ cũng có thể truyền tải một
thông điệp phức tạp mà chỉ những người cùng nền văn hoá mới hiểu được. Điều
này gây khó khăn lớn cho những người đến những các nền văn hoá khác. Để hiểu
được những phát ngôn của các đồng nghiệp hay đối tác Nhật Bản, người đối thoại
cần nắm được bối cảnh cụ thể của cuộc nói chuyện, nền tảng văn hoá cũng như vị
trí xã hội của người phát ngôn. Bên cạnh đó, những yếu tố khác cũng không kém
phần quan trọng trong việc truyền tải ý nghĩa của thông điệp là cử chỉ, thái độ hay
những biểu hiện cảm xúc trên gương mặt. Có thể nói, ngôn từ chỉ là một phần rất
nhỏ trong giao tiếp của người Nhật. Với những người nước ngoài chưa quen với
văn hoá Nhật, điều này có thể gây nhiều khó khăn. Họ phải đối mặt với những
thông điệp mà theo họ là không rõ ràng, phải đoán ý nghĩa sâu xa của các thông
điệp ẩn sau cái vỏ ngôn ngữ cũng như phải khẳng định lại một cách cẩn thận và chi
tiết để giải mã các ngụ ý và chắc chắn rằng họ nắm bắt đúng tinh thần của các phát
ngôn.
Một yếu tố văn hoá khác cũng ảnh hưởng mạnh đến cách giao tiếp của người Nhật.
Nhật Bản là nước có nền văn hoá tập thể nhấn mạnh sự hoà hợp của các mối quan
hệ. Vì vậy cách nói gián tiếp được sử dụng nhằm duy trì sự hoà hợp này. Khi làm
việc, người Nhật có thể có những quan điểm mạnh mẽ về một vấn đề nào đó nhưng
họ không trực tiếp phát biểu mà thường dùng cách nói theo đường vòng và với
những ngôn từ hết sức nhẹ nhàng. Ví dụ, khi bị quản lý hoặc đồng nghiệp đối xử
không công bằng, người Nhật hiếm khi yêu cầu một cuộc họp trực tiếp để làm rõ
vấn đề mà thường gặp và nói chuyện một cách không chính thức đồng thời đề cập
vấn đề một cách hết sức tế nhị. Do không đi thẳng vào vấn đề nên người nước
ngoài, nhất là những người thuộc các nền văn hoá phương Tây, thường cho rằng
người Nhật hèn nhát và không trung thực. Tuy nhiên, với người Nhật, việc duy trì
không khí hoà hợp tại nơi làm việc quan trọng hơn việc tìm mọi cách để thể hiện
và bảo vệ cái tôi. Họ tránh đối đầu bằng cáchh nhường chỗ để người khác phát
biểu và cân nhắc những phát biểu đó để đưa ra quyết định riêng của mình. Người
Mỹ đến làm việc tại Nhật ban đầu có thể thấy thất vọng và mệt mỏi khi mất rất
nhiều thời gian để diễn đạt, hiểu và giải quyết một vấn đề, vì vậy họ dễ trở nên
thiếu kiên nhẫn và bực bội. Tuy nhiên, do người Nhật rất dễ bị cảm thấy đe doạ
trước thái độ hung hăng hay công kích, tức giận sẽ chỉ làm tình huống trở nên tồi tệ
hơn mà thôi.