Thiên sáu mươi chín: KHI GIAO BIẾN LUẬN
Hoàng Đế hỏi:
Năm vận thay đổi để chủ về năm, trên ứng với “thiên cơ” (cơ là năm); Hàn thử
nóái nhau; chân tà cùng gặp. nóäi ngoại phân ly; sáu kinh thay đổi, năm khi lần
lượt, thái quá và bất cập, chuyên thắng và kiêm tinh... Xin cho biết rõ nguyên
ủy ra làm sao? (1) [1].
Kỳ Bá thưa rằng:
Cần phải hiểu rõ khí và vị. Vị ở trên trời là thiên văn; vị ở dưới đất là địa lý;
suốt với sự biến hóa của nhân khí, là nhân sự (việc của người. Hợp với trên là
thiên văn, địa lý, nhân sự). Cho nên thái quá là đến trước thiên thời, bất cập là
đến sau thiên thời. Do sự biến hóa đó, mà con người cũng ứng theo (1).
Hoàng Đế hỏi:
Sự hóa của năm vận, thái quá như thế nào? [3]
Kỳ Bá thưa rằng:
Tuế thuộc Mộc mà thái quá, thời phong khí sẽ tràn lan; do đó, nó sẽ chế thắng
thổ khí, người sẽ ứng theo đó mà mắc bệnh ở Tỳ. Xôn tiết, ăn sút, thân thể
nặng nề, phiền oan, trường minh, phúc chi mãn, ở trên thời ứng với Tuế tinh
(1).
Nếu bệnh nặng thời thường thường hay nóä, hoa mắt, chóng mặt, thuộc về
chứng trạng ở đầu (1) [5].
Hóa khí không thi hành được chính lệnh, sinh khí một mình phát triển, khiến
cho mây khói tung bay, cỏ cây khôn lặng... Cây nên các chứng hiếp thống và
thổ nhiều. Nếu mạch ở xung dương mà tuyệt sẽ chết, không thể chữa. Trên ứng
với sao Thái bạch (2) [6].
Tuế thuộc Hỏa mà thái quá, thời khí nóng tràn lan, khiến kim phế thụ tà, con
người cũng phải ứng theo mà phát bệnh ngược (sốt rét, úi) thiểu khí, khái,
suyễn, huyết giật, huyết tiết, chú bạ, ách táo (cuống họng ráo) tai điếc, trung
nhiệt (nóng ở trong bụng); vai và lưng nhiệt; Trên ứng với sao Huỳnh hoặc (1)
[7]
Nếu quá lắm thời trong hung đan, hiếp chi mãn, và đau, ức vai, cánh tay đều
đau, mình nóng, xương đau, rồi biến thành tẩm râm (2) [8]
Cái khí thâu liễm không lưu hành, cái khí sinh trưởng riêng phát triển, mưa
nhiều, sương xuống, trên ứng với Thần linh (3).
Nếu thượng lâm Thiếu âm, Thiếu dương, thời lửa bốc nóng suối nước cạn, mọi
vật khô khan (1) [10].
Bệnh lại phát ra thiềm vong, cuồng tẩu, suyễn, khái, thở thành tiếng, bách
xuống thành huyết tiết, tiết tả không dứt mạch Thái uyên tuyệt, sẽ chết, không
thể chữa. Trên ứng với sao Huỳnh hoặc (2) [12].
Tuế thổ thuộc thái quá, thời mưa nhiều, khí ẩm thấp tràn lan. Con người cũng
ứng theo, khiến Thận thủy bị tà, gây nên phúc thống, lãnh quyết, ý buồn bã
không được vui, thân thể nặng nề, phiền oan. Trên ứng với Chấn tinh (1) [12].
Quá lắm thời thành ra cơ nhục nhão, chân yếu không tự cử động được (nuy);
dưới chân đau, ăn uống kém sút, phúc mãn, tứ chi rã rời, biến sinh giữa khí đắc
vị (2) [13].
Tàng khí bị phục, hóa khí làm chủ, sông nước tràn ngập, đầm khô có cá, mưa
gió tơi bời, thối đất nát cỏ, cá tép lên cạn; phúc mãn, đường tiết, trường minh
(bụng sôi); tả nhiều; nếu Thái khê mạch tuyệt sẽ chết, không thể chữa. Trên
ứng với Tuế tinh (3) [14].
Tuế kim thuộc thái quá, táo khí lưu hành, do đó Mộc sẽ thụ tà. Con người cũng
ứng theo mà lưỡng hiếp và Thiếu phúc đau, mắt đỏ và đau; tai không nghe
tiếng, khí túc sái càng lắm, khiến thân thể nặng nề và phiền oan; Hung đau rút
sang lưng, hai hiếp mãn và đau rút xuống Thiếu phúc, trên ứng với sao Thái
Bạch (1) [15].
Quá lắm thời khái, suyễn và nghịch khí, kiên và bối đau, cầu âm (xương khu),
cổ (vế). tất (gối), bễ (đùi) hành (ống chân) đều mắc bệnh, trên ứng với sao
Huyền Hoặc (2) [16].
Thâm khí mạnh quá, sinh khí bị nhục, cỏ cây xơ xác vàng rụng; gây thêm bệnh
bạo thống ở hai hiếp, không thể trở mình, khái nghịch, quá lắm thời huyết ràn.
Thái xung mạch tuyệt, chết, không thể chữa. Trên ứng với sao Thái Bạch (3)
[17].
Tuế thủy thuộc thái quá, thời hàn khí lưu hành, tà sẽ làm hại Tâm hỏa. Con
người cũng ứng theo mà mắc bệnh thân nhiệt, phiền tâm, táo và qúi; Aâm
quyết cả trên dưới, trung hàn, thiềm vọng, tâm thống. Hàn khí đến sớm, trên
ứng với Thần Tinh (1) [18].
Quá lắm thời phúc đại, hĩnh thũng, (xương ống chân sưng)’ suyễn, khái khí
nằm hãn ra, ghét gió. Mưa to đến mây mù đen đặc. Trên ứng với Chấn tinh (2)
[19].
Thượng lâm Thái dương, mưa đá, thỉnh thoảng tuyết sương giáng xuống, thấp
khí làm biến mọi vật, bệnh lại sinh ra phúc mãn, trường minh, đường tiết, ăn
không tiêu, khát, hay chóng mặt. Thần môn mạch tuyệt, sẽ chết, không thể
chữa. Trên ứng với sao Huỳnh Hoặc (3) [20].
Hoàng Đế hỏi:
Về các năm bất cập, thời như thế nào? [21]
Kỳ Bá thưa rằng:
Tuế mộc bất cập thời táo khí sẽ đại hành. Con người cũng ứng theo đó mà mắc
bệnh trung thanh (lạnh ở bên trong). Khư hiếp đau, thiếu phúc đau, trường
minh, đường tiết, thường có lương vũ. Trên ứng với sao Thái Bạch (1) [22].
Nếu thượng lâm Dương minh, thời sinh khí sẽ mất sự phát triển; trên ứng với
Thái Bạch và Chấn Tinh (11) [23].
Nếu “phục” thời nóng bức bội thường, sẽ phát các chứng hàn, nhiệt, sương,
dương, phí, chẩn, ung, tòa v.v... Trên ứng với sao Huỳnh Hoặc (3) [24].
Bạch lộ giáng sớm, khí thâu sái lưu hành; Tỳ thổ thụ tà “xích khí” hóa sau,
Tâm khí vãn trị, trên thắng Phế kim “bạch khí” sẽ bị khuất. Do đó phát chứng
“cừu” và khái (4).
Tuế hỏa bất chập, hàn khí đại hành, cái chính lệnh sinh trưởng không thể thi
dụng, Con người cũng ứng theo đó mà mắc bệnh hung trung thống, hiếp chi
mãn, lưỡng hiếp thống; Ưng, bối, kiên, bễ, hai cánh tay đau, uất mạo, mông
muội, tâm thông, bạo ấm (bỗng dưng miệng không nói được); phúc đại; dưới
hiếp và yêu, bối cùng rút mà đau, quá lắm thời co vào không duỗi ra được.
Trên ứng với huỳnh hoặc (1) [26].
“Phúc” thời khí bốc mù mịt, thường có mưa to, hắc khí thụt xuống (hắc khi là
thủy), người mắc bệnh đại tiện phân sống, phúc mãn, ăn uống không được, hàn
trung (lạnh bên trong), sôi bụng; tả mạnh, bụng đau, bạo loạn (co gân) và nuy
tý, chân đi không vững. Trên ứng với Chấn Tinh và Thần Tinh (2) [27].
Tuế thổ bất cập phong khí sẽ đại hành. Hóa khí không thi hành được chính
lệch... Con người cũng ứng theo mà sinh chứng xôn tiết, hoặc loạn, cân cốt dao
động (gân xương lay động, co giật), cơ nhục, nhuận (cùng ở trong thịt) toan
(nhức âm ỷ), hay nóä, Tàng khí làm việc, người mắc chứng hàn trung trên ứng
với Tuế Tinh, Chất Tinh (1) [28].
“Phục” thời cái chính lệnh thâu liễm gắt gao khiến người hung, hiếp bạo thống,
rút xuống Thiếu phúc, hay thở dài, khí khách vào Tỳ, ăn uống kém sút mà
không biết ngon (2) [29].
“Thượng lâm” quyết âm: Tàng khí không hiệu dụng được, bạch khí do đó
không phục, dân được yên toàn (3) [30].
Tuế kim bất cập, viêm hỏa sẽ lưu hành, sinh khí do đó dụng được trưởng khí
để chuyên thắng, con người cũng ứng theo đó mà phát bệnh đau ở kiến bối,
đầu cứ muốn qụy xuống, hay hắt hơi, đại tiện ra huyết, khí thâu liễm mãi về
sau mới phát triển. Trên ứng với sao Thái bạch (1) [31].
Nếu “phục” thời mưa lạnh trút xuống, sương tuyết làm hại vật, Aâm quyết và
cách dương, Dương lại bốc lên, đầu và não bộ đau, xuất lên đỉnh đầu )buốt óc),
phát nhiệt, lại thêm chứng lở miệng, quá lắm thời Tâm thống (2) [32].
Tuế thủy bất cập, thấp khi sẽ đại hành; trường khí do đó đắc dụng, hóa của thổ
lại hóa ra nhanh chóng (1) [33].
Con người cũng ứng theo mà phát bệnh phúc mãn thận trọng, nhu tiết (đi
tháo), hàn thương (mụn) chỉ vỡ ra nước trong yêu và cổ (đùi) đều đau, đùi, vế
buồn bực, tức nuy, giá lạnh, dưới chân đau, quá lắm thời mu chân sưng lên.
Tàng khi không thi hành được chính lệnh, Thận khí không giữa được quân
bình, trên ứng với Thần tinh (1) [34].
Thượng lâm Thái âm thời có đại hàn luôn. Người sẽ mắt phải hàn tật, quá lắm
thời phúc mãn, phù thũng trên ứng với Chất tinh (2) [35].
“Phục” thời gió to kéo đến, cây cối đổ gẫy, sắc mặt thường biến, gân xương
đều đau, thịt rùng va co rút, mắt trông tờ mờ, khí dồn lên Cách, Tâm phúc đều
đau. Trên ứng với Tuế tinh (3) [36].
Hoàng Đế hỏi:
Xin cho biết sự thắng phục của bốn mùa như thế nào? [37]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mộc bất cập: mùa Xuân có cái cảnh ấm áp êm đềm, thời mùa Thu sẽ có cái
lệch móc sương mát mẻ. Nếu mùa Xuân gặp cái khí thảm thê, tàn tặc, thời mùa
Hạ sẽ có cái cảnh nung nấu oi ả. Tai sảnh sẽ phát từ phương đông, ở Tàng con
người sẽ là Can. Nếu bệnh phát ở bên trong sẽ tại khư hiếp, ở bên ngoài sẽ tại
quan tiết (1) [38].
Hỏa bất cập; mùa Hạ có cái đức hóa sáng tỏ, rõ ràng, thời mùa Đông sẽ có cái
lệch sưng hàn lạnh lẽo; Mùa Hạ nếu lại có cái khí dìu hiu rét mướt, thời không
chừng sẽ xảy ra mưa to tầm tã... Tai sảnh sẽ phát từ phương Nam, ở Tàng con
người sẽ là Tâm. Bệnh phát, bên trong sẽ ở ưng, hiếp, bên ngoài sẽ ở kinh, lạc
(1) [39].
Thổ bất cập, tứ duy (tức thổ) có cái đức hóa mây mái thấm nhuần, thời mùa
Xuân sẽ có cái chính lệch gió lay lả lướt, nếu tức duy có sự biến, gãy cành, trốc
gốc, thời mùa Thu sẽ có sự phục hiu hắt mưa dầm... Tai sảnh xảy ra ở Tứ duy,
ở Tàng là Tỳ Bệnh phát, bên trong thời ở Tâm phúc, bên ngoài thời ở Cơ nhục
và tứ chi (1) [40].
Kim bất cập, mùa Hạ có cái lệch nắng nóû, mưa nhuần, thời mùa Đông có cái
ứng sương sa, gió rét. Nếu mùa Hạ, có sứ biến, tan đá chảy vàng, thời mùa Thu
sẽ có sự phục sương băng, mưa đá...Tai sảnh xảy ra ở phương Tây, ở Tông con
người là Phế Bệnh phát ở bên trong ưng, hiếp, kiên, bối, ở bên ngoài là bì mao
[41]
Thủy bất cập, tứ duy có cái sự hóa mưa nhuần thấm thía, thời bất thời sẽ có sự
ứng gió hòa nảy nở. Tứ duy có cái sự biến mưa dầm tầm tã, thời bất thời sẽ có
sự phục gió bão sương mù... Tai sảnh xảy ra ở phương Bắc, ở Tàng con người
là Thận Bệnh phát, ở bên trong yêu, tích cốt, tủy, ở bên ngoài là khê, cốc xuyền
(xương óng) tất (xương gối) [42].