Y KHOA PHÒNG NGỪA
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức, Chuyên Khoa Nội Thương
Y khoa phòng ngừa (preventive care, nhắm mục đích phòng ngừa)
quan trọng không kém y khoa chữa trị (khi chúng ta có vấn đề gì, chúng ta
đi khám để tìm hiểu và chữa vấn đề). Chúng ta ai cũng biết câu “Phòng bệnh
hơn chữa bệnh”.
Hệ thống duy trì sức khỏe cho các vị cao niên tại Mỹ tốt, nhờ các
phương cách y khoa phòng ngừa tốt. Việc ngừa bệnh và tăng cường sức
khỏe tại Mỹ hiện được chia làm ba cách: primary prevention (phòng ngừa
tiên khởi, phòng ngừa thứ nhất), secondary prevention (phòng ngừa thứ nhì)
và tertiary prevention (phòng ngừa thứ ba).
Phòng ngừa tiên khởi nhắm mục đích ngừa đừng để bệnh xảy ra trong
tương lai; phòng ngừa thứ nhì nhắm mục đích tìm và chữa bệnh sớm trong
giai đoạn bệnh chưa gây triệu chứng; phòng ngừa thứ ba nhận định tình
trạng sức khỏe hiện tại của người bệnh, tìm các phương cách giúp người
bệnh sống khỏe mạnh và an toàn hơn.
Phòng ngừa tiên khởi
Các vị cao niên nên tập thể dục ít nhất 30 phút mỗi ngày, ít nhất 5
ngày một tuần; bỏ ngay thuốc lá nếu đang hút; bớt uống rượu nếu có uống
rượu nhiều. Thể dục thường xuyên giúp chúng ta tăng cường sức khỏe; giảm
thiểu nguy cơ bị các bệnh tim mạch, tai biến mạch máu não, cao áp huyết,
tiểu đường, rỗng xương, béo mập, ung thư ruột già, ung thư vú, căng thẳng
tinh thần (anxiety), buồn chán (depression), lẫn; giúp bớt té ngã, như vậy,
ngừa những chấn thương do sự té ngã; khiến chúng ta sinh hoạt trong đời
sống hàng ngày khá hơn; và cũng là cách trị liệu hữu hiệu trong nhiều
trường hợp bệnh, như các rối loạn tinh thần khiến chúng ta lúc buồn lúc vui
(mood disorders), lẫn, đau nhức kinh niên, suy tim, tai biến mạch máu não,
bón, khó ngủ.
Aspirin nên được dùng cho những vị mang nguy cơ có thể sẽ bị bệnh
tim mạch trong vòng 5 năm tới (nguy cơ >3% so với người thường), chẳng
hạn như những người có bệnh tiểu đường. Tuy nhiên, chúng ta cẩn thận khi
dùng aspirin vì aspirin có thể gây chảy máu đường tiêu hóa, nhất là cho các
vị trên 75 tuổi, các vị có bệnh loét bao tử hoặc từng chảy máu đường tiêu
hóa trong quá khứ, các vị đang uống những thuốc warfarin, steroid.
Cứ mỗi 10 năm, chúng ta chích ngừa phong đòn gánh (tetanus), để lỡ
có đứt tay trầy chân, chúng ta yên tâm sẽ không bị phong đòn gánh, một
bệnh nhiễm trùng nguy hiểm có thể gây tử vong. Thuốc thường được pha
chung với thuốc ngừa bệnh bạch hầu (diptheria, một bệnh nhiễm trùng nguy
hiểm tạo những màng trắng ở họng), nên được gọi là thuốc chích ngừa Td
(tetanus- diptheria vaccine).
Hàng năm, các vị cao niên 65 tuổi trở lên nên chích ngừa cúm khoảng
tháng 10, 11, trước khi cúm đến vào mùa Đông. Người dưới 65 tuổi song
đang mang các bệnh tim, phổi, hoặc những bệnh kinh nhiên khác khiến sức
để kháng của cơ thể suy giảm, cũng nên chích ngừa cúm.
Các vị cao niên 65 tuổi trở lên cần chích ngừa bệnh sưng phổi
pneumococcus, chỉ cần một lần trong đời. Giống ngừa cúm, người dưới 65
tuổi song đang mang các bệnh tim, phổi, hoặc những bệnh kinh nhiên khác
khiến sức để kháng của cơ thể suy giảm, cũng nên chích ngừa sưng phổi
pneumococcus.
Gần đây, có thuốc chích Zostavax ngừa bệnh shingles (một bệnh do
siêu vi, gây đau đớn, có khi rất dữ, nhất là cho người lớn tuổi, Việt Nam ta
hay gọi nôm na là “bệnh giời ăn”), các vị 60 tuổi trở lên nên chích thuốc
Zostavax ngừa bệnh này. (Tuy nhiên, Medicare chỉ cho các vị 65 tuổi trở lên
chích ngừa với thuốc Zostavax.)
Phòng ngừa thứ nhì
Phòng ngừa thứ nhì (secondary prevention) gồm việc truy tìm các ung
thư ruột già, vú, nhiếp hộ tuyến, cổ tử cung; đo áp huyết định kỳ; thử máu
xem có cao các chất mỡ trong máu; truy tìm bệnh rỗng xương; truy tìm bệnh
phình nở động mạch aorta trong bụng (abdominal aortic aneurysm).
50 tuổi trở lên, cả đàn ông lẫn phụ nữ, chúng ta nên truy tìm ung thư
ruột già, dù không có triệu chứng gì cả. Phương pháp truy tìm ung thư ruột
già tốt nhất là soi toàn ruột già (colonoscopy), nếu bình thường, 10 năm
chúng ta sẽ soi lại.
Nguy cơ bị ung thư nhiếp hộ tuyến tăng sau tuổi 50. Tiếc thay, hiện
vẫn chưa có phương pháp truy tìm ung thư nhiếp hộ tuyến thực chính xác.
Từ 50 tuổi trở lên, đàn ông chúng ta nên nhờ bác sĩ thăm khám nhiếp hộ
tuyến hàng năm, và thảo luận với bác sĩ có nên thử PSA hay không.
[Thường chất PSA trong máu tăng cao khi có ung thư nhiếp hộ tuyến, nhưng
có nhiều trường hợp thử thấy PSA tăng cao, khi đâm kim lấy mô nhiếp hộ
tuyến xem dưới kính hiển vi (biopsy), không thấy có ung thư, ngược lại,
cũng có trường hợp ung thư, song PSA lại không cao nhiều, nên phương
pháp truy tìm ung thư này không thực chính xác lắm, việc có nên thử PSA
hay không sẽ tùy vào ý muốn của bạn, sau khi nghe lời giải thích của bác sĩ.]
Ung thư vú tăng cao nhiều sau tuổi 50. Từ tuổi 40 trở đi, phụ nữ nên
đi khám vú hàng năm, và chụp phim vú mỗi 1-2 năm. Đến tuổi 50 trở đi, vẫn
đến bác sĩ khám vú hàng năm, và mỗi năm nên chụp phim vú.
Việc làm Pap smear để truy tìm ung thư cổ tử cung cần được tiếp tục
cho đến khi quá tuổi 65-70 mới ngưng, nếu ít nhất 3 lần làm Pap smear trong
vòng 10 năm trước đó hoàn toàn bình thường.
Cao áp huyết xảy ra rất nhiều ở người có tuổi, đưa đến các biến chứng
tim mạch như chết cơ tim cấp tính (heart attack), tai biến mạch máu não
(stroke). 1-2 năm, chúng ta nên đến nhờ bác sĩ đo hộ áp huyết, để nếu có cao
áp huyết còn sớm chữa.