Âm giới và biểu tượng vũ trụ luận trong tang ma của người Mường

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

1
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lễ tang của người Mường không chỉ là nghi lễ tiễn đưa người đã khuất mà còn là một hệ thống tín ngưỡng phức tạp phản ánh quan niệm về âm giới và vũ trụ. Bài viết này sẽ đi sâu phân tích các biểu tượng và nghi thức trong tang ma người Mường, nhằm làm rõ quan niệm về thế giới bên kia và mối quan hệ giữa âm giới với thế giới hiện tại trong hệ thống tín ngưỡng của họ. Chúng ta sẽ khám phá những biểu tượng mang ý nghĩa vũ trụ luận, phản ánh sự giao thoa giữa đời sống và cái chết trong văn hóa Mường. Qua đó, bài viết sẽ góp phần làm sáng tỏ một khía cạnh quan trọng trong đời sống tâm linh của người Mường.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Âm giới và biểu tượng vũ trụ luận trong tang ma của người Mường

58 NGHIÊN CỨU-TRAOĐỔI giới cũng hết sức khác biệt. Chẳng hạn, những người phương Tây tin vào Thiên ÂM GIỚI VÀ BIỂU TƯỢNG vũ chúa cầu mong sau khỉ chết linh hồn của họ sẽ được lên Thiên đàng và được sống bên TRỤ LUẬN TRONG TANG MA cạnh Đức Chúa Giê-su (về bên Chúa). CỦÃ NGƯỜI MƯỜNG Trong khi, những người dân châu Á theo Phật giáo mong muốn được lên cõi Niết bàn của Đức Phật, hoặc được đầu thai (theo ĐINH HỒNG HẢI quan niệm luân hồi) vào các pháp giới tốt đẹp như cõi Phật, cõi Trời, cõi Người,... ùng với các nghi lễ và hoạt động có tránh bị đày đoạ ở cõi Atula, Ngạ quỷ, Súc liên quan đến vòng đời người như sinh sinh hay Địa ngục. Những người Hồi giáo đẻ, trưởng thành, kết hôn,... tang ma là một Ả Rập lại mong sau khi chết được về bên trong những hoạt động có tính lễ nghi quan thánh Ala của họ,... c ỏ thể nói âm giới là trọng nhất trong cuộc đời một con người. Do một thế giới mang tính biểu tượng và sự thể tính chất đặc biệt quan trọng của nó, tang ma hiện âm giới thông qua tang lễ cũng được đã trở thành một phần không thể thiếu trong tạo nên bằng vô số những biểu tượng. Tính các nghi lễ vòng đời người của các tộc người biểu tượng ở đây được mô phỏng bằng ở khắp nơi trên thế giới. Tang ma là nghi lễ chính quan niệm và hoạt động sống của chủ mà những người thân và cộng đồng tiễn đưa thể văn hoá. Vì vậy, muốn tìm hiểu về tang người quá cố (hay linh hồn của họ) đi đến ma hay quan niệm về âm giới ở mỗi nền cõi vĩnh hằng. Theo Accurate and Reliable văn hoá hay ở mỗi tộc người cần phải xét Dictionary^, tang ma (funeral) có các nghĩa đến quan niệm về vũ trụ luận (cosmology) chính như sau: “ 1. Các nghi lễ trang trọng của tộc người hay của nền văn hoá đó(3). được sử dụng trong việc ứng xử với người Bỏ qua những ý nghĩa được sử dụng chết dưới các hình thức mai táng như chôn cho khoa học tự nhiên, chúng tôi sẽ tập cất, hoả táng hoặc những hình thức khác, là trung vào ý nghĩa xã hội của thuật ngữ vũ một dạng nghi lễ tưởng niệm trọng thể. 2. trụ luận, đặc biệt là vai trò của nó trong tôn Tiến trình tham dự vào nghi lễ mai táng giáo, tín ngưỡng. Theo đó, vũ trụ luận là người chết thông qua một số loại hình diễn quan niệm và cách lí giải của con người về xướng dành cho tang lễ. 3. Bài cúng/điểu vũ trụ. Do quan niệm về vũ trụ luận ở mỗi văn trong tang lễ (sermon)”. Loại nghi lễ này nền văn hoá, mỗi tộc người hết sức khác hết sức phức tạp và có sự khác biệt rất lớn ở biệt và cũng hết sức phức tạp nên chúng ta mỗi nền văn hoá, mỗi tôn giáo, mỗi tộc không thể thống kê một cách đầy đủ. Vì người,... tuỳ thuộc quan niệm của họ vào cõi vậy, chúng ta chỉ có thể đi sâu tìm hiểu vĩnh hằng. Cõi vĩnh hằng ở đây chính là “thế từng trường hợp. Trong nội dung bài viết giới bên kia” - thế giới mà người chết hoặc này, chúng tôi xin được đi sâu tìm hiểu linh hồn của họ sẽ tồn tại vĩnh viễn sau khi những quan niệm về vũ trụ luận của người chết, chúng tôi tạm dùng một thuật ngữ Mường, trong mối quan hệ với khái niệm chung là ăm g iớ f2\ âm giới đã đề cập ở trên, được thể hiện Do mỗi tộc người, mỗi tôn giáo hay trong tang ma của họ; qua đó tìm hiểu tính mỗi nền văn hoá có một cách thể hiện riêng biểu tượng trong vũ trụ luận của người đối với tang ma, phụ thuộc vào quan niệm Mường trong mối quan hệ với văn hoá văn hoá của chủ thể, nên quan niệm về âm Mường nói chung và những hành vi ứng xử
TẠP CHÍ VHDG SỐ 3/2013 59 a ___________ ___ mang tính biểu tượng đối với người đã 2 - Hướng tôn giáo hoá (theo mô hình khuất thông qua tang lễ nói riêng. Đạo giáo của người Trung Hoa); 1. Quan niệm về âm giới trong văn 3 - Hướng gia đình hoá (tức tín ngưỡng hoá Việt Nam(4)' thờ cúng tổ tiên). Âm giới là một quan niệm tồn tại trong Cho tới nay, tín ngưỡng âm giới theo hầu hết các nền văn hóa từ cổ đại, trung đại, hướng cung đình hoá đã không còn tồn tại. cận đại đến hiện đại. Đây không chỉ là một Hình bóng của nó, nếu còn, chỉ là một dạng quan niệm về sự sống và cái chết, giữa cái biến thái toong hội đền Hùng, nơi vị lãnh đạo còn và cái mất, giữa thể xác và linh hồn mà cao cấp nhất của nhà nước (Chủ tịch nước) nó còn phản ánh nhân sinh quan, vũ trụ hành lễ nhân dịp ngày giỗ Tổ 10/3 âm lịch. quan trong đời sống tinh thần của con Tuy nhiên, hoạt động này khác xa vói các người. Xa hơn, nó còn thể hiện nét đặc nghỉ lễ mang tính cung đình xưa toong lễ tể trưng của mỗi nền văn hóa. Đây là một giao mà các vua triều Nguyễn vẫn còn cử dạng biểu hiện đặc biệt của các hoạt động hành cách đây hơn nửa thế kỉ vì nó mang tinh thần chỉ tồn tại trong đời sống của con tính “gia đình” hơn là “cung đình.” người... Con người ở nhiều nền văn minh Tín ngưỡng âm giới theo hướng tôn trên thế giới đã biểu tượng hóa, hệ thống giáo hoá với mô hình Đạo giáo Trung Hoa hóa và khái quát hóa toàn bộ dương gian và có một lịch sử phát triển hết sức phức tạp. âm giới của họ thành một vũ trụ với ba v ề cơ bản, hướng phát triển này cũng hưng tầng: Tầng ưên cùng là nơi tồn tại vĩnh viễn thịnh và suy tàn theo sự tồn vong của Đạo của những con người "chết đẹp" vời những giáo Trung Hoa tại Việt Nam. Giai đoạn vị thần của họ. Nơi này thường được gọi hưng thịnh nhất là vào khoảng thế kỉ XV - bằng những cái tên hết sức đẹp đẽ như thiên XVI với nhiều đạo quán nổi tiếng như Linh đường, cõi niết bàn, chôn cực lạc,... Tầng Tiên quán, Hưng Thánh quán, Hội Linh thứ hai là nơi con người đang sống. Tầng quán,... nhưng tới cuối thế kỉ XVI, các đạo này được xem như "nơi trung chuyển đời quán dần bị thu hẹp hoặc bị xoá sổ. một số sống thực"(5) của con người để đi lên thiên bị .Phật giáo hoá thành chùa như chùa Mui, đường hay xuống địa ngục. Vì vậy, kết quả chùa Sổ (ở Hà Tây cũ). Các vị thần, thánh của những việc làm trong thực tại sẽ tạo hệ của Đạo giáo được đưa vào thờ ở toong quả cho “đời sống vĩnh hằng” của họ ở chùa và gọi bằng những cái tên mới như thiên đường hay địa ngục trong tương lai. Tam Thanh biến thành Tam Thánh, Quan Trong lịch sử Việt Nam, tín ngưỡng về Nguyên Sư biến thành Quan Công hay Đức âm giới tồn tại trong văn hoá dân gian các Ông, Ngọc Hoàng Đại Đế biến thành Ngọc tộc người qua những biểu hiện của một vũ Hoàng,... Cho tới nay, âm giới theo hướng trụ quan ba tầng: trời - người - địa ngục này chi tồn tại một cách mờ nhạt bên cạnh hoặc hai thế giới: Âm giới và dương thể. sự phát triển mạnh mẽ cùa Phật giáo (các Sau khi tiếp nhận văn hoá Trung Hoa với sự hướng tôn giáo hoá theo mô hình Thiên thâm nhập mạnh mẽ của Đạo giáo, tín Chúa giáo hay Hồi giáo ít phổ biến hơn ngưỡng âm giới của người Việt được chia chúng tôi sẽ đề cập đến trong một chuyên làm ba hướng phát triển riêng biệt: khảo khác). Sự phát triển của tín ngưỡng 1 - Hướng cung đình hoá (thờ trời - tể âm giới toong Phật giáo hiện nay là sự kết giao. Dạng tín ngưỡng này do nhà vua và hợp đặc biệt giữa tín ngưỡng thờ cúng tổ triều đình độc chiếm); tiên và thờ Phật của người Việt. Có thể coi
60 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl đây như một hiện tượng dân gian hoá Phật Trong bối cảnh hiện nay, khi các thành tố giáo hay Phật giáo hoá tín ngưỡng dân gian. văn hoá truyền thống của người Việt đã và Ngoài những biểu hiện của tín ngưỡng đang bị mại một nhanh chóng, thậm chí về âm giới mà chúng tôi đã thống kê ở trên nhiều thành tố đã bị xoá sổ thì việc tìm hiểu cội nguồn văn hoá Mường là một trong thì ở Việt Nam, tín ngưỡng âm giới còn những cách thức tốt nhất để chúng ta tìm được biểu hiện ở một trạng thái đặc biệt: thấy “hình bóng” của tổ tiên ngựời Việt từ thế giới của các âm hồn. Đây là một thế giới đổi lập yới thế giới thực tại/thế giới hàng nghìn năm trước. hữu hình/thế giới mà con người chúng ta Giống như nhiều tộc người khác ở Việt đang sống. Thế giới của âm hồn không Nam cũng như trên thế giới, âm giới trong thuộc âm phủ (tầng dưới) hay thiên đàng quan niệm của người Mường là, nơi linh (tầng trên) mà là một thế giới riêng của hồn sẽ cư ngụ ở đó sau khi rời khỏi thể xác. những linh hồn đã rời thể xác. Theo đó, Việc cử hành tang lễ chính là một hình thức những linh hồn này có sức mạnh siêu nhiên “hướng dẫn” linh hồn đi đến âm giới khi nó nên có thể điều khiển con người ở âm giới không còn nơi trú ngụ ở dương thế. Và cũng như dương thế. Những âm hồn này nghệ thuật diễn xướng (mà cụ thể ở đây là không được định danh một cách cụ thể như mo Mường) là một trong những công cụ quan trọng nhất để thực hành nghi lễ này. ở các tôn giáo nên người Việt chỉ gọi chung Theo PGS. Từ Chi: “Nếu quả thực, như là người cõi âm. Trong tín ngưỡng dân gian chúng tôi nghĩ, khái niệm “linh hồn” là hạt của người Việt, người cõi âm bao gồm các vong linh ông bà tổ tiên, cô, dì, chú, bác... nhân của mọi tư tưởng tôn giáo, thì tang lễ ắt phải là biểu hiện rõ nét nhất của khái thuộc mọi thành phần trong xã hội, những niệm ấy. Vì m a chay là gì nếu không phảỉ lả người này có thể phù hộ cho con cháu họ giải pháp cao nhất và cuối cùng - giải pháp hoặc giáng hoạ cho họ. Đây là một dạng tín tối chung - mà một cộng đồng người sống ngưỡng vừa mang tính gia đình vừa mang đưa ra để khuôn xếp số phận của linh hồn tính xã hội với nhiều nghi lễ và hoạt động một thành viên... Theo dõi diễn biến của tín ngưỡng liên quan đến văn hoá xã hội tang lễ, thông qua đường đi nước bước của của người Việt. Hiện nay, dạng tín ngưỡng hồn người chết, cũng có thể biết được mệt này đang phát triển mạnh mẽ v à có những số vùng thuộc vũ trụ ấy” (Từ Chi 1996, tr. biến đổi lớn, tuy nhiên, nó không nằm trong 1 1 -1 7 ). nội dung của nghiên cứu này nên chúng tôi Rõ ràng đường đi của linh hồn chính là sẽ tìm hiểu trong một chuyên khảo khác. con đường giúp chúng ta tìm hiểu vũ trụ 2. Âm giới trong vũ trụ luận của luận theo quan niệm của các tộc người nói ngvời Mường chung và của người Mường nói riêng. Theo Cùng có một nền tảng văn hoá của một quan niệm tồn tại ở hầu hết các tộc nhóm ngôn ngữ Việt - Mường nên những người và các nền vãn hoá, mỗi con người biểu hiện trong quan niệm về âm giới và vũ đều có một linh hồn, nó cư ngụ trong thể trụ luận của người Mứờng rất đáng để xác khi còn sống và rời bỏ thể xác khi con chúng ta đặt mối quan tâm. Điều này đã người tắt thở(7). Do đó, đỉểm khởi đầu trong được PGS. Từ Chi chứng minh qua-việc tìm hành trình của linh hồn để “trở về với cát hiểu cội nguồn văn minh Việt - Mường dựa bụi” là khi con người trút hơi thở cuối cùng. trên hoa văn cạp váy cùa người Mường(6). Sau đó, linh hồn sẽ đi đến một thể giởi
TẠP CHÍ VHDG s ố 3/2013 61 khác. Cái thế giới khác này là nơi mà chúng Mường Vua Khú, mang nặng tính chất cổ ta đang bàn đến, đó chính là vũ trụ quan của tích hơn tôn giáo, cũng là một thế giới siêu các tộc người và đối tượng mà chúng tôi đặt nhiên. 3. Vượt qua ranh giới giữa thế giới mối quan tâm ở đây chính là âm giới. Như tự nhiên và thế giới siêu nhiên, phải có môi vậy, âm giới bao gồm cả những nơi tốt đẹp giới của pháp thuật” (Từ Chi 1996, tr. 24 - hoặc không tốt đẹp, hoặc một thế giới nào 25). Sự môi giới của pháp thuật ở đây đóng đó mà các linh hồn sẽ trú ngụ sau khi rời vai trò là yếu tố quyết định để hình thành thể xác. Trong quan niệm vũ trụ luận của nên tôn giáo - tín ngưỡng mà tang ma chính người Mường thì vũ trụ là một hệ thống “ba là một quá trình mô phỏng cụ thể nhắt. tầng, bốn thế giới.” Vũ trụ này đã được Chúng tôi sẽ trở lại với vấn đề này khi tìm PGS. Từ Chi mô phỏng như sau: hiểu về mo Mường trong chuyên mục sau. Có thể thấy quan niệm về một vũ trụ ba tầng của người Mường là một dạng thức phổ biến ở rất nhiều nền văn hoá và nhiều tộc người trên thế giới, đây là một trong những dạng quan niệm sơ khai nhất về vũ trụ luận. Hầu hết các tộc người ở Việt Nam đều có quan niệm vũ trụ luận tương tự. Tuy nhiên, ở một số tộc người như Kinh, Chăm, Khơ Me thì sự ảnh hưởng của tôn giáo, thiên văn học, triết học,... đến từ Ấn Độ và Trung Hoa khiến cho quan niệm vũ trụ luận của họ biến đổi ít nhiều. Mặc dù vậy, quan niệm về vũ trụ ba tầng hầu như không thay đổi với tầng trên cùng là Trời hoặc thần thánh; tầng giữa là thế giới người sống gọi là trần gian hay dương thế; tầng dưới là cõi H l. Vũ trụ luận của người Mường âm, âm phù, cõi ma, thế giới ma... Đây là Theo đó, “ 1. Hệ thống vũ trụ “ba tầng - một vũ trụ mang tính ước lệ và tính biểu bốn thế giới” của người Mường lấy mường tượng. Pưa, thế giới của người sống, làm trung 3. Tính biểu tưọug(8) trong vũ trụ tâm, mọi đường đi đều xuất phát từ đây, luận của người Mường mọi thế giới khác đều quy tụ về đây. 2. Tuy Mặc dù hầu hết mọi người trong chúng đều ở trong những không gian hữu hạn cả, ta ít nhiều đều nhắc tới hoặc nghĩ tới linh mỗi thế giới lại có một bản chất riêng, do hồn và cũng đã có rất nhiều nghiên cứu đề đó, sự thông thương giữa các thế giới bị hạn cập đến đối tượng này. Tuy nhiên, trẽn thực chế Mường Pưa là thế giới tự nhiên, là “cõi tế thì vẫn chưa ai có thể xác định một cách sống” của người Mường. Mường Pưa Tín, cụ thể linh hồn là gì. Bởi theo các nguyên vốn thông với mường Pưa, cũng là thế giới tắc của khoa học thực nghiệm hiện nay thì tự nhiên, nhưng thấp kém hơn. Mường Klơi linh hồn không/chưa phải là một vật thể hay (mường Trời) là thế giới siêu nhiên hoàn một thành tố cụ thể để có thể đem ra cân- chỉnh nhất: thời gian ở đây là vô tận. đong-đo-đếm. Do đó sẽ không có một loại
62 NGHIÊN CỨU-TRAOĐỔI linh hồn ở thể khí, thể lỏng, hay thể rắn để Mường là một vũ trụ mang tính biểu tượng. chúng ta có thể xác định sự tồn tại của nó Vì lí do này mà biểu tượng của thế giới trong điều kiện của khoa học hiện nay. âm/dưong như quan niệm về thế giới Ma và Những quy ước có đề cập đến linh hồn thế giới Người của người Mường dưới đây trong các tôn giáo, tín ngưỡng ở mọi nền có thể sắp xếp một cách tưong đối theo văn hoá chỉ mang tính ước lệ và tính biểu chiều ngang - trên dưới, hoặc chiều dọc - tượng. Vì vậy, vũ trụ luận của nguời hai bên'. H 2. B iêu tư ợ n g h a i th ê g iớ i của n gư ờ i M ư ờ n g (m inh họa của Từ Chi) Đây chính là dạng quan niệm trần sao - vàng mã.” Hiện tượng đốt vàng mã với đủ âm vậy, hoặc dương sao - âm vậy khá phổ mọi loại sản phẩm dành cho “người âm” hệt biến ở Việt Nam. Có nghĩa là bên cạnh như cuộc sống “trên trần” với nhà lầu, xe (hoặc bên dưới) thế giới mà con người đang hơi, du thuyền, tivi, tủ lạnh, xe máy,... cho sống có một thế giới khác giống như một thấy quan niệm về thế giới âm do chính “bản sao âm bản” cuộc sống thực tại. Quan những con người đang sống tạo nên. Theo niệm này đã tồn tại từ lâu đời và vẫn đang chúng tôi, đây chính là những minh chứng được thể hiện ngay trong giai đoạn hiện tại hữu hình về một thế giới vô hình, là cái biểu với một hiện tượng hết sức phổ biến là “đốt đạt của một thế giới biểu tượng. H 3. N h à lâu, x e hơi,... dành cho “n gư ờ i âm. ” A n h : TG Như vậy, tính biêu tượng trong quan vũ trụ ba tâng phức tạp hơn do có sự tách niệm về hai thế giới {âm và dương} khá rõ bạch giữa hai phần tốt và xấu của âm giới ràng và dễ hiểu. Tuy nhiên, quan niệm về (giống như ở trên dương thế) mà các đại
TẠP CHÍ VHDG SỐ 3Z2013 63 diện cụ thể là mường Klơi/Trời và mường Đức Từ Chi, Jeanne Cuisinier,... đánh giá Pưa Tín. Nhưng tại sao lại có hai phần đó? cao, thậm chí, nó còn được xếp vào loại Đây là một câu hỏi không dễ trả lời. Theo hình “sử thi sáng thế” của Việt Nam. chúng tôi, đây có thể là một sự phân chia Chính quả trình diễn ngôn, hệ thống kí dựa trên quy luật nhân - quả(9) giữa cái tốt hiệu và cấu trúc đặc biệt nổi trên đã kiến và cái xấu vốn luôn tồn tại trong mọi xã tạo nên vũ trụ luận của người Mường bằng hội. Trong một xẫ hội luôn có người thiện - nghệ thuật ngôn từ được sử dụng trong mo kẻ ác, người thật thà - kẻ gian manh, người Mường. Cấu trúc đặc biệt của mo Mường trung thành - kẻ phản bội,... Các cặp đối lập giúp cho các Pộ Mo dựa vào đó để thực này thường song hành tồn tại và những con hiện các áng mo của riêng họ bằng thủ pháp người “cùng thời” đó sẽ chết trong cùng nghệ thuật diễn xướng. Chính vì vậy mà các một khoảng thời gian. Vậy thì hai loại áng mo không hoàn toàn giống nhau, dài người khác hẳn nhau đó dĩ nhiên không thể ngắn khác nhau, có nhiều dị bản khác có cái kết cục giống nhau khi từ giã cõi đời: nhau,... Nói một cách ví von, cấu trúc đặc Kẻ gieo nhân thiện sẽ gặp quả ngọt, kẻ gieo biệt của mo Mường chính là phần “xương” nhân ác sẽ gặp quả đắng. và ngôn từ (thông qua diễn ngôn của các Pộ Rốt cuộc, phải có hai phần đối lập của Mo) là phần “thịt” cấu tạo nên “cơ thể” của âm giới để đưa những linh hồn “đối lập” áng mo. nói trên vào “cư ngụ” ở hai nơi khác nhau. Đê có thể hiểu rõ hơn những phân tích Mường Tròd và mường Pưa Tín chính là nói trên, chúng ta cần đặt các đối tượng đó những biểu hiện cụ thể của hai phần đối lập dưới góc nhìn của cấu trúc luận(12). Theo này, chúng là những biểu tượng trọng tâm đó, “cấu trúc luận “lược quy mọi hình thức trong vũ trụ luận của người Mường bên diễn ngôn vào một hệ thống kí hiệu”, quan cạnh thế giới thực của những người đang niệm hệ thống ngôn ngữ có tính tự trị, giữa sống. Dưới góc nhìn cấu trúc, vũ trụ luận kí hiệu và vật được chỉ định không có mối của người Mường chính là sự mô phỏng các liên hệ tất yếu nào, kí hiệu ngôn ngữ có cặp đối lập trong văn hoá của tộc người. nghĩa vì nó ở thế đối lập với các kí hiệu Trong mục dưới đây, chúng tôi xin được khác trong cùng một hệ thống chứ không làm rõ thêm nội dung này qua nghệ thuật phải nó quy chiếu về hiện thực”(13). Dựa diễn xướng Mo Mường. vào cấu trúc luận, chúng ta có thể xác định 4. Tỉnh biểu tượng của trong được cấu trúc của các áng mo (cũng như vũ trụ luận của người Mường cấu trúc của thần thoại(14) hay sử thi sáng Để tìm hiểu tính biểu tượng trong nghệ thế) có những quy luật riêng. Vì vậy, nhà thuật diễn xướng mo Mường, chúng ta cần nghiên cứu có thể dựa vào đó để tìm hiểu, đặt nó trong một trường lí thuyết phù hợp phân tích hoặc phỏng đoán các dị bản tương và trường lí thuyết mà chúng tôi sử dụng ở đương của cùng một thể loại. Trên đây là đây là quá trình diễn ngôn*1 đối với một hệ những thông tin tóm lược về trường lí thống kí hiệu được sử dụng trong ngôn từ thuyết mà chúng tôi sử dụng trong quá trình mà các Pộ Mo đã và đang sử dụng. Hệ tìm hiểu vũ trụ luận của người Mường trên thống kí hiệu này chính là những yếu tố đẫ cơ sở phân tích nghệ thuật ngôn từ được sử tạo nên cấu trúc đặc biệt của các áng mo mà dụng trong mo Mường, qua đó làm rõ hơn giá trị của nó đã được nhiều nhà nghiên cứu một số chi tiết về tính biểu tượng của mo như Vương Anh, Cao Huy Đỉnh, Nguyễn Mường.
64 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI Theo nội dung của các áng mo, sau khi Tang lễ Tính biểu tượng cùa rời khỏi thể xác, linh hồn bắt đầu hành trình nghi lễ đến âm giới dưới sự dẫn dắt của Pộ Mo qua Thế giới quan Vũ trụ luận nhiều trường đoạn khác nhau và những bối (Các cặp đỗi ngẫu ữong cẩu trúc mo cảnh khác nhau. “Cuốn phim quay chậm” Mường) này bắt đầu với Đẻ đẩt đẻ n ư ớ c ^ và tiếp đó là ba chuyến đi quan trọng tới mường Tính biểu tượng của mo Mường không Ma gặp gỡ những người thân đã qua đời gọi chỉ được biểu hiện qua ngôn từ - những là “nhòm họ”, tới noi “chôn rau cắt rốn” gọi thành tố không nhìn thấy (invisible) mà còn là “nhòm mường” và chuyến thứ ba lên được thể hiện qua những thành tố có thể mường Trời. Sau khi hoàn tất “thủ tục” của nhìn thấy (visible). Đó là “thức ăn, nước những chuyến đi này, linh hồn sẽ vĩnh viễn uống, nón, gậy đi đường, con gà báo tồn tại ở thế giới bên kia(16). Với một “vật thức”,... và đặc biệt là “lá phướn ghi tên họ thể không xác định” như linh hồn cùng và quê quán của người chết” nó được coi những không gian cũng không kém phần như “chứng minh thư của linh hồn” (Từ Chi “mông Ịung” như mường M a hay mường 1996, tr. 33 - 34). Cũng như mọi loại hình Trời, rõ ràng, sự “diễn tả” bằng hình ảnh là nghệ thuật diễn xướng khác, các áng mo điều rất khó. Đây chính là căn nguyên để Mường không chỉ có lời thoại, lời kể, hay một loại hình nghệ thuật diễn xướng có tên lời hát mà còn được minh hoạ bằng các gọi “mo” ra đời và phát triển rực rỡ trong “đạo cụ” dành riêng cho chúng. Dĩ nhiên, văn hoá của người Mường, bởi chỉ có mo các đạo cụ này là sự mô phỏng những dụng mới hội đủ khả năng diễn ngôn cho nghệ cụ có thực trong đời sống của của con thuật ngôn từ ữong mo Mường. người nhưng đôi khi chúng chỉ là những Chúng tôi nhấn mạnh đến yểu tố nghệ hình ảnh tượng trưng như hình nhân thế thuật ngôn từ trong mo Mường vì trên thực mạng, hay tiền âm phủ,... Đây chính là “ý tế loại hình diễn xướng này tuy có sự đóng thức nhân bản của người Mường xâm nhập góp của nhạc khí và giai điệu mo nhưng vào cả thế giới siêu nhiên” (Từ Chi 1996, tr. yếu tố quan trọng nhất tạo nên giá trị bất hủ 34). Rõ ràng, vũ trụ luận của người Mường của mo Mường chính là nội dung của các mô phỏng thế giới siêu nhiên nhưng các áng mo. Có thể nói, mo Mường chính là chất liệu để xây dựng lên nó lại là những diễn ngôn quan trọng nhất trong sự hình chất lỉệu có thực trong thế giới tự nhiên. Dĩ thành vũ trụ luận của người Mường và yếu nhiên, thế giới siêu nhiên đó sẽ không thể tố cấu thành những áng mo bất hủ đó chính là tính biểu tượng. Có thể tóm tắt quá trình được kiến tạo nếu thiếu đi một yếu tố quyết biểu tượng hoá của mo Mường để hình định, đó là tính biểu tượng. thành nên vũ trụ luận của người Mường Thay lời kết thông qua các cặp đối lập trong hệ thống Trên đây là những nghiên cứu bước đầu cấu trúc mo Mường như sau: của chúng tôi trong quá trình tìm hiểu âm Yếu tố thực Yếu tẻ ảo giới và biểu tượng vũ trụ luận trong tang Con người Ma ma của người Mường thông qua một hoạt Thế giới thực/dương Âm giới động nghi lễ đặc biệt: tang ma. Trong bối thế cảnh “trăm hoa đua nở” về quan niệm âm Mo Diễn ngôn mo giới cùng hàng nghìn loại dịch vụ dành cho
TẠP CHÍ VHDG SỐ 3/2013 65 tang ma hiện nay ở Việt Nam, việc xác định dòng họ hay được tổ chức bởi tôn giáo của “đường đi” cho linh hồn của người thân quá mình chính là một cảm giác mãn nguyện cố trong mỗi gia đình là một việc hết sức cần thiết (“ vmỉ' vẻ chết như cày xong thửa khó khăn. Bên cạnh những khó khăn do các ruộng” - Tố Hữu) trước lúc rời xa thế gian. đối tượng được hướng đến chỉ mang tính Và nếu như thực sự linh hồn có tồn tại thì biểu tượng nên rất khó xác định như lỉnh việc hướng dẫn linh hồn đi “nhòm họ”, hồn, âm giới,... một khó khăn khác trong “nhòm mường”, rồi lên trời như trong tang “bối cảnh hậu hiện đại”(17) là những tác lễ của người Mường lại càng trở nên cần động của khoa học công nghệ, văn hoá,... từ thiết hơn bao giờ hết trước chuyến đi xa. bên ngoài du nhập vào Việt Nam nói chung Suy cho cùng thì sự mãn nguyện của người và các tộc người thiểu số như người Mường ra đi là điều cần thiết nhất cho dù linh hồn nói riêng. Vì vậy, việc bảo tồn và phát huy có tồn tại hay không.□ các giá trị văn hoá truyền thống như những Đ.H.H áng mo trong tang lễ của người Mường là CHỦ THÍCH một việc làm hết sức cần thiết. Công việc (*) Bài viết này được thực hiện trên cơ sở đề đó không chi nhằm bảo lưu các giá trị văn tài khoa học do Quỹ khoa học & công nghệ Quốc hoá truyền thống đặc sắc của một tộc người, gia (NAFOSTED) tài trợ. mà hơn thế, nó còn giúp cho thân nhân của (1) Accurate and Reliable Dictionary tạm dịch là những người quá cố an lòng với sự ra đi của Từ điển Chính xác và Tin cậy - một từ điển trực tuyến người thân. Xa hơn, nó giúp cho linh hồn có uy tín http://ardictionary.com/Funeral/7005 cùa người quá cố (nếu cổ!) “thanh thản” ra (2) Xem thêm: Đinh Hồng Hải (2005), “Âm đi hoặc được “siêu thoát” theo quan niệm giới và Thập điện Diêm vương trong văn hoá Việt luân hồi. Nam”, Tạp chí Văn hoá dân gian, số 5. Từ góc nhìn của một nghiên cứu nhân (3) Theo Từ điển Merriam Webster, vũ trụ học văn hoá xã hội, chúng tôi cho rằng luận là: quan niệm về âm giới và biểu tượng vũ trụ 1- a) Một nhánh của lí thuyết siêu hình có mối luận trong tang ma của người Mường là liên hệ với bản chất tự nhiên cùa vũ trụ; b) Một lí một quan niệm mang tính nhân văn sâu sắc. thuyết hay học thuyết mô tả sự sắp đật tự nhiên của Nó khác xa với cách nghĩ “chết là hết” vũ trụ. 2- Một nhánh của thiên văn học có mối liên hệ trong quan niệm của những người theo vô với nguồn gốc, cấu trúc, và các mối quan hệ thời- thần luận (atheism). Tính nhân văn xuất không gian của vũ trụ. http://www.merriam- webster.com/dictionary/cosmology phát từ quan niệm này không chỉ có tác động tốt đối với những người thân ở lại mà Còn theo Bách khoa thư triết học của Đại học Standford thì vũ trụ luận là “những cổ gắng nó còn có tác động tốt đối với người ra đi của con người trong việc tìm hiểu ý nghĩa về vũ hay linh hồn của họ. Đối với người thân trụ với các học thuyết về vũ trụ. Hơn thế, quan đang sống, nó giúp cho họ giảm bớt hoặc niệm về thần linh cũng thường đóng vai trò trung gạt bỏ được những cảm xúc buồn đau lúc tâm trong các học thuyết về vũ trụ”. phải chia tay người ra đi. Hơn thế, nó giúp http://plato.stanford.edu/search/searcher.py7query họ báo hiếu, trả nghĩa bằng một suy nghĩ =religious+cosmology đậm tính nhân văn: “nghĩa từ là nghĩa tận”. (4) Xem thêm chi tiết trong cuốn sách cùa tác giả: Đối với người ra đi thì một sự an lành trong Những biếu tượng đặc trưng trong văn hoá truyền vòng tay người thân trong gia đình, trong thống Việt Nam, mục “Thập điện”, tr. 207 - 226.
66 NGHIÊN CỨU-TRAOĐỔI (5) Quan niệm "sống gửi thác về" cho răng: một diễn ngôn, văn chương tạo thành cái biểu đạt, Cuộc sống hiện tại chi là tạm thời và cuộc sống sự biểu đạt; hoặc trong tư cách hình thức, lối viết, sau khi chết mới là cuộc sống vĩnh hằng. cái biểu đạt trở thành diễn ngôn. Ở chỗ khác, R. (6) Xem: Từ Chi (1996) “Hoa văn cạp váy, Barthes còn giải thích: khái niệm diễn ngôn tương hoa văn hình học,” trong Góp phần nghiên cứu tự với văn bản do ngôn ngữ học nghiên cứu. Mỗi diễn ngôn bao gồm một đoạn lời nói hữu tận bất văn hoá tộc người, Nxb. Văn hoá - Thông tin, Hà là, tạo thành một thể thống nhất xét từ quan điểm Nội. nội dung, được truyền đạt cùng với những mục (7) Trong tiếng Anh, chữ spirit vừa có nghĩa đích giao tiếp thứ cấp, và cổ một tổ chức nội tại phù là tinh thần (của người sống) vừa là lỉnh hồn (của hợp với những mục đích này, vả lại đoạn lời này gắn người đã khuất). bó với những nhân tổ văn hoảìăáG nữa, ngoài (8) Bên cạnh ý nghĩa là tính từ của biểu những nhân tố có quan hệ đến bản thân ngôn ngữ. tượng, “tính biểu tượng” ở đây còn là đặc trưng Xem: Trần Thiện Khanh, “Bước đầu nhận diện diễn triết học về các hình mẫu biểu tượng (symbolic ngôn, diễn ngôn văn học, diễn ngôn thơ”, trên: forms), đỏ là mối quan tâm đến các dạng thức http://lyluanvanhoc.com/?p=2167 "nguyên thủy" về mô tả thế giới dưới các dạng (12) Cẩu trúc luận (structuralism) là một hệ thức văn hoá cao hơn và phức tạp hơn. Xem thêm: hình (paradigm) lí thuyết có liên quan chặt chẽ Emst Cassữer, The phylosophy o f symbolic forms, đến kí hiệu học, ngôn ngữ học, nhân học, văn học, Yale University Press 1971. nghệ thuật học,... được hình thành cách đầy hơn (9) Quy luật về nhân-quả được Phật giáo một thế ki và phát triển mạnh mẽ trong suốt thế ki nhấn mạnh trên nhiều khía cạnh nhưng đây không qua với những tên tuồi nổi tiếng như Ferdinand phải là một quy luật chi duy nhất có trong Phật des Sausure, Charles Sander Peữce, Roman giáo. Trên thực tể, nó tồn tại ở hấu hết các nền Jakobson, Roland Barthes, Michael Foucault,... Mặc dù có nhiều tranh luận xoay quanh hệ thống văn hoá dựa trên quan niệm về tốt - xấu. Chẳng lí thuyết này nhưng tác động của nó đã ảnh hưởng hạn người Việt quan niệm “ở hiền gặp lành” hay ở phạm vi toàn thể giới. Góc nhìn mà chúng tôi “thiện giả thiện báo, ác giả ác báo”... đặt ra ở đây là mối tương quan giữa hệ thống kí (10) Từ MO trong tiếng Mường có nhiều hiệu, ngôn ngữ, văn hoá đặt trong hệ hình mà các nghĩa: 1) Danh từ chỉ loại giáo sĩ chuyên hành lễ nhà cấu trúc luận đã sử dụng. trong đám tang. 2) Danh từ chi những bài lễ ca mà (13) Xem: Trần Thiện Khanh, Bước đầu bố Mo phải xướng lên trong quá trình hành lễ. nhận diện... bđd. Lưu ý: người Mường không gọi là “thầy Mo” như nhiều người lầm tưởng, mà gọi là Pộ Mo (bố Mo) (14) Xem “Cấu trúc của thần thoại” trong hay Ôông Mo (ông Mo). 3) Động từ chì hành Claude Lévi-Strauss, Structural anthropology, động xướng các lễ ca nói trên. Đê tránh nhầm lẫn, Basic Books, New York 1963. p.206 - 231 mỗi khi từ MO được dùng theo nghĩa 1 thì chúng (15) "Đẻ đất đẻ nước" là tác phẩm thơ dân tôi viết hoa (Mo), còn khi dùng theo hai nghĩa sau gian đồ sộ trong kho tàng văn học cổ Việt Nam, thì chúng tôi không viết hoa (mo). Theo Từ Chi. cấu trúc chặt chẽ, có yếu tố lịch sử và thần thoại mang đậm màu sắc tượng trưng, biểu hiện sáu sự (11) Diễn ngôn là một thuật ngữ quan trọng kiện lớn của dân tộc Mường: hình thành đất nước, trong ngôn ngữ học, văn học và nghệ thuật học. Phạm vi sử dụng của thuật ngữ này hết sức rộng con người; xây dựng cơ sở vật chất, văn hoá; thu xếp công việc gia đình; lo việc nước, các xung và hết sức phức tạp nên chúng tôi chỉ đưa ra một cách lý giải dễ hiểu nhất như sau: Quan niệm của đột, các chiến công; bảo vệ lãnh thổ và hoàn chỉnh R. Barthes về diễn ngôn không chỉ bó hẹp trong chế độ cai trị. "Đẻ đất đẻ nước” đã khắc hoạ bước ngôn ngữ mà mở rộng đến các hệ thống kí hiệu phát triển ban đầu của dân tộc Mường. Theo khác. Ông nói: diễn ngôn có thể được viết ra, http://daitudien.net. cũng có thể được thể hiện ở các hình thức chụp (16) Xem chi tiết trong phần mô tả của Từ ảnh, phóng sự, thế thao, quảng cáo; và với tư cách Chi, tlđd, tr. 30.
TẠP CHÍ VHDG s ố 3/2013 67 (17) Lấy tên một tác phẩm nổi tiếng của GIÁO SƯ BÙI VÃN NGUYÊN... Jean-Francois Lyotard đề cập đến những tác động (Tiếp theo trang 80) và biến đổi của xã hội sau giai đoạn hiện đại, bao gồm cả giai đoạn đương đại. liên hệ về văn bản học giữa bản gốc này với TÀI LIỆU TRÍCH DẪN bản Tân đỉnh Lĩnh Nam chích quái của Vũ 1. Vương Anh chủ biên (1997), Mo - Sử thi Quỳnh... Thêm nữa, việc xác định Trần dân tộc Mường, Nxb. Văn hoá dân tộc, Hà Nội. Nhân Tông - Trần Thế Pháp là tác giả đích 2. Antoine Compagnon (2006), Bản mệnh thực sách Lĩnh Nam chích quái cũng đặt ra cùa lý thuyết (Lê Hồng Sâm và Đặng Anh Đào yêu cầu cần đánh giá lại diện mạo văn học dịch), Nxb. Đại học sư phạm, Hà Nội. Lý - Trần, rộng hơn là việc điều chỉnh, viết 3. Nguyễn Từ Chi (1996), Góp phần nghiên lại một phần lịch sử văn học dân tộc cũng cứu văn hoá và tộc người, Nxb. Văn hoá - Thông như xây dựng lại nhiều mục từ tác gia - tác tin, Hà Nội. phẩm liên quan trong các bộ từ điển văn 4. Emst Cassừer (1971), The phylosophy o f symbolic forms, Yale University Press. học và danh nhân văn hóa” ... Tôi nhớ GS. Bùi kể rằng đã đến tận làng Vân Lôi (tên 5 Đinh Hồng Hải (2005), “Âm giới và Thập điện Diêm vương trong văn hoá Việt Nam”, Tạp nôm là làng sốm ) gặp ông Nguyễn Vân chí Văn hoá dân gian, số 5. Tòng và trực tiếp đọc Bách Việt ngọc phả 6. Đinh Hồng Hải (2012), “Những biểu truyền thư. ô n g đưa ra cuốn sổ tay đặc tượng đặc trưng trong văn hoá truyền thống Việt những chữ Hán và lời dịch, chú dẫn tiếng Nam”, N x b .T n Thức? Việt, kèm thêm cả những hình vẽ minh họa 7. Đinh Hồng Hải (2012), “Cấu trủc luận với nữa... Đây quả là một thông tin “động nghiên cứu biểu tượng: Từ kí hiệu học đến nhân trời”. Vì thế tôi được dịp hỏi vặt, lục vấn, học biểu tượng”, trên trang Lý luận văn học của chất vấn, hỏi đi hỏi lại ông mà trong lòng Viện Văn học: www.lvluanvanhoc.com vẫn không hết ngờ vực. Tôi không có khả 8. Jeanne Cuisinier (1995), Người Mường - Địa lí nhân văn và xã hội học, Nxb. Lao động, Hà năng hiểu được vấn đề này. Sau này cũng Nội. không thấy ai bàn thêm. Tôi cũng chưa thấy 9. Trần Thiện Khanh, “Bước đầu nhận diện có bậc thức giả nào bàn cho ra nhẽ hay có diễn ngôn, diễn ngôn văn học, diễn ngôn thơ” một hội thảo khoa học nghiêm túc nào thẩm trên: http://lvluanvanhoc.com/?p=2167 định lại thực chất văn bản Bách Việt ngọc 10. Claude Lévi-Strauss (1963), Structural phả truyền thư. Chỉ biết rằng, với bài của anthropology, Basic Books, New York, p.206 - 231. GS. Bùi, tôi đã biên tập thật kĩ, sửa bản in 11. Nguyễn Hưng Quốc, Thơ v.v... và v.v..., thật kĩ, cả chín chú thích đều có dẫn đầy đủ Nxb. Văn nghệ, California 1996. nguồn gốc tài liệu và ghi rõ từng số trang. 12. Từ điển trực tuyến: Vào những ngày tháng tám năm 2001 http://ardictionary.com/Funeral/7005 ấy, GS. Bùi cổ ban cho tôi sách Tân đỉnh http://www.merriam- Lĩnh Nam chỉnh quái do ông soạn dịch... webster.com/dictionary/cosmology http://plato.stanford.edu/search/searcher.py7q Một con giáp đã qua, tôi còn tưởng uery=religious+cosmology 14 vọng tiếng ông sang sảng, nhiệt thành, say 13. http://www.merriam-webster.com/dictionary/ mê, cuốn hú t... cosmology. N.H.S