Bài giảng Giải phẫu sinh lý bộ máy hô hấp - ThS. BS. Trần Quang Thảo

GIẢI PHẪU SINH LÝ BỘ MÁY HÔ HẤP Trang 82

GIẢI PHẪU BỘ MÁY HÔ HẤP

Mũi Hầu

Đường hô hấp trên

Thanh quản

Khí quản

Phế quản

Đường hô hấp dưới

Phổi

MŨI

XƯƠNG MŨI

SỤN MŨI

Đáy tháp mũi

HÌNH THỂ NGOÀI:

HÌNH THỂ TRONG

• Các thành của ổ mũi: - Thành trên: tạo nên bởi mảnh của xương sàng và xương bướm - Thành trước: lỗ mũi ngoài - Thành dưới: là nền mũi được tạo nên bởi xương khẩu cái - Thành sau: là lỗ mũi sau thông với họng - Thành trong: là vách ngăn mũi - Thành ngoài: xương hàm trên, xương lệ, các xương xoăn.

HÌNH THỂ TRONG: xoang sàng, xoang bướm

NGÁCH MŨI

xoang hàm, xoang trán TRÊN Xoăn mũi trên

X. Xoăn mũi giữa Xoăn mũi giữa

GIỮA

DƯỚI X. Xoăn mũi dưới Xoăn mũi dưới

Các xoang cạnh mũi

Xoang bướm

Xoang trán

Xoang sàng

Xoang hàm trên

1. Xoang trán 2. Mê đạo sàng 3. Xoang bướm 4. Các xoang sàng 5. Xoang hàm trên

HỌNG

Họng mũi

Họng miệng

lỗ vòi nhĩ

Họng thanh quản

THANH QUẢN

1 2

Vị trí: thanh quản nằm giữa cổ, dưới xương móng và trên khí quản, tương ứng với đốt sống cổ IV, V, VI

3 4

5

6 7

CÁC SỤN THANH QUẢN

SUÏN SÖØNG

SUÏN THOÙC

SUÏN GIAÙP

SUÏN NHAÃN

SUÏN PHEÃU

SUÏN NAÉP

CÁC MÀNG VÀ DÂY CHẰNG THANH QUẢN

DC. moùng naép

Maøng giaùp moùng

DC. giaùp naép

DC. Tieàn ñình

DC. Thanh aâm

DC. Nhaãn khí quaûn

HÌNH THỂ TRONG THANH QUẢN

Neáp tieàn ñình

Thanh thaát

Neáp thanh aâm

OÅ döôùi thanh moân

Suïn nhaãn

C6

Caùc voøng suïn chữ C

Khí quản là bộ phận dẫn khí vào phổi của đường hô hấp dưới, và là bộ phận cảm thụ của phản xạ ho khi bị kích thích.

T4

Pheá quaûn chính T

Pheá quaûn chính P

HÔ HẤP

5- KHÍ QUẢN:

SỤN NHẪN (CỔ 6)

D 4

PHẾ QUẢN PHÂN THÙY PHỔI TRÁI

PHẾ QUẢN CHÍNH PHẢI- TRÁI

PHẾ QUẢN PHÂN THÙY PHỔI PHẢI

6- PHỔI:

KHE NGANG

THÙY GIỮA

KHE CHẾCH

THÙY TRÊN THÙY TRÊN

THÙY DƯỚI

THÙY DƯỚI

KHE CHẾCH

6- PHỔI: 6.1- HÌNH THỂ NGOÀI:

MẶT ỨC SƯỜN

ĐỈNH PHỔI

BỜ DƯỚI

MẶT BÊN

BỜ TRƯỚC

ĐÁY PHỔI

MẶT TRONG (RỐN PHỔI)

6- PHỔI: 6.2- PHỔI TRÁI:

KHÍ QUẢN- THỰC QUẢN

RÃNH ĐỘNG MẠCH DƯỚI ĐÒN RÃNH TĨNH MẠCH CÁNH TAY ĐẦU TRÁI

RÃNH XƯƠNG SƯỜN 1

TUYỀN ỨC

ĐỘNG MẠCH PHỔI TRÁI

PHẾ QUẢN TRÁI

TĨNH MẠCH PHỔI TRÁI (TRÊN- DƯỚI)

RÃNH CUNG ĐỘNG MẠCH CHỦ

MẶT HOÀNH

BẠCH HUYẾT

RÃNH ĐỘNG MẠCH CHỦ NGỰC

6- PHỔI: 6.3- PHỔI PHẢI:

RÃNH ĐỘNG MẠCH DƯỚI ĐÒN

THỰC QUẢN

KHÍ QUẢN

RÃNH TĨNH MẠCH ĐƠN

PHẾ QUẢN PHẢI

BẠCH HUYẾT

TUYẾN ỨC MÔ MỠ

RÃNH THỰC QUẢN

ĐỘNG MẠCH PHỔI PHẢI

RÃNH TĨNH MẠCH CHỦ TRÊN

TĨNH MẠCH PHỔI PHẢI( TRÊN- DƯỚI)

MẶT HOÀNH

6- PHỔI: 6- TIỂU PHẾ QUẢN:

6- PHỔI: 6.4- TIỂU THÙY PHỔI:

TIỂU PHẾ QUẢN HÔ HẤP

TÚI PHẾ NANG

CHÙM PHẾ NANG

6- PHỔI: 6.5- PHẾ NANG:

ĐƯỜNG NÁCH GIỮA

BỜ TRONG PHỔI T GIAN SƯỜN IV

BỜ DƯỚI MÀNG PHỔI GIAN SƯỜN IX

BỜ DƯỚI PHỔI GIAN SƯỜN VII

BỜ DƯỚI PHỔI

BỜ DƯỚI MÀNG PHỔI

ĐM PHỔI (P)

ĐM PHẾ QUẢN (P)

ĐM PHẾ QUẢN (T)

THÂN ĐM PHỔI

ĐM PHỔI (T)

TIỂU THÙY PHỔI:

PHỔI

Các phân thuỳ tiếp tục chia thành tiểu thuỳ phổi, sau đó tiếp tục chia nhỏ nhiều lần để cuối cùng tạo thành phế nang

TIỂU PHẾ QUẢN HÔ HẤP

TÚI PHẾ NANG

CHÙM PHẾ NANG

SINH LÝ HÔ HẤP:

• Cơ thể sử dụng O2 cho các hoạt động sống đồng thời sinh ra

CO2. Cung cấp O2 và thải CO2 là chức năng chính của bộ máy hô hấp.

• Hô hấp gồm 4 giai đoạn: - Thông khí phổi (hô hấp ngoại): trao đổi khí giữa khí quyển và

phế nang.

- Trao đổi khí tại phổi: trao đổi khí giữa phế nang và mao mạch

phổi.

- Chuyên chở khí trong máu: vận chuyển khí giữa phổi và mô. - Hô hấp nội: hô hấp tế bào.

Thông khí phổi

• Là quá trình trao đổi khí giữa phế nang và khí quyển.

• Khí di chuyển từ nơi có áp suất cao đến nơi có áp suất thấp: + Muốn đem khí từ khí quyển vào phế nang (Động tác hít vào) thì PKQ>PPN. + Muốn đưa khí từ phế nang ra ngoài khí quyển (Động tác thở ra) thì PPN>PKQ.

Thông khí phổi

1. Ñoäng taùc hít vaøo :

* Hít vaøo bình thöôøng :

- Cô hoaønh - Caùc cô lieân söôøn ngoaøi

* Hít vaøo gaéng söùc : - Cô thang - Cô ngöïc to, cô ngöïc beù - Cô öùc- ñoøn- chủm - Cô raêng tröôùc

➔ V loàng ngöïc taêng theo 3 chieàu : Phaûi - traùi, tröôùc- sau, treân – döôùi, loàng ngöïc môû roäng, phoåi giaõn nôû, khí töø ngoaøi traøn vaøo phoåi.

Thông khí phổi

2. Ñoäng taùc thôû ra :

* Thôû ra bình thöôøng :

- Caùc cô lieân söôøn trong - Caùc cô ngang ngöïc - Caùc cô döôùi söôøn * Thôû ra gaéng söùc :

- Caùc cô thaønh buïng

Đánh giá chức năng thông khí phổi

CAÙC THOÂNG SOÁ HOÂ HAÁP :

1 - Taàn soá hoâ haáp : laø soá laàn thôû (hít vaøo vaø thôû ra) trong khoaûng thôøi gian moät

phuùt (soá nhòp thôû trong moät phuùt).

- Bình thường ở người lớn và trẻ em ≥ 16 tuổi: 16-20 lần/phút;

trẻ 5 – 15 tuổi: 26 lần/phút,

trẻ mới sinh: 40 lần/phút.

2 - Dung tích phoåi : laø khaû naêng chöùa khí cuûa hai laù phoåi

- Người thường : 4- 5 lít

-Vận ñộng vieân : 6- 7 lít

Đánh giá chức năng thông khí phổi

* Coâng thöùc tính dung tích phoåi (DTP) :

Khí löu thoâng

DTP = Dung tích soáng + V khí caën

DTS = V khí löu thoâng + Khí döï tröõ hít vaøo + V khí döï tröõ thở ra

Khí döï tröõ hít vào (1.5 L)

- Dung tích soáng : laø löôïng khí thôû ra toái ña sau một laàn

Dung tích soáng

hít vaøo heát söùc. (~ 3,5 l).

(VC)

Khí dự trữ thở ra (1.5 L)

Dung tích phoåi

+ V khí caën: lượng khí coøn laị trong phổi sau khi thở ra gaéng söùc. (~ 1,5 l ).

(DTP)

+ V khí löu thoâng: lượng khí hít vaøo, thở ra bình thường/laàn thở. (~ 0,5 l).

Khí caën (1.5 L)

+ Khí döï tröõ hít vaøo: sau khi hít vaøo bình thường, cố gắng hít vaøo hết sức ñược một lượng khí (~1,5 l).

+ V khí dự trữ thở ra : laø sau khi thở ra bình thường, cố gắng thở ra hết sức ñược một lượng khí (~1,5 l).

Đánh giá chức năng thông khí phổi

3 - Thoâng khí phoåi : laø lượng khí ra vaøo phổi trong khoảng thời gian moät phuùt Ở người thường khoảng 8 – 9 lít. Coâng thức tính thoâng khí phổi :

TKP = V khí löu thoâng x Taàn soá hoâ haáp

( V = v.F)

Thí dụ : - ôû người bình thöôøng : V = 0.5x16 = 8lit/phuùt

+ Khi vaän ñoäng : V=0.5x50 = 25lit/phuùt

Thoâng khí phoåi nhôø coù Vai trò của màng phổi + Vai trò của đường

dẫn khí

SINH LYÙ HEÄ HOÂ HAÁP

4. Haáp thuï O2 cuûa cô theå :

- Khả năng hấp thụ O2 cuûa cơ thể trong ñiều kiện bình thường khoảng 250 - 300 ml/ phuùt. - Khi vaän ñộng với cöôøng ñộ cao, khả năng hấp thụ O2 coù theå ñaït tới giaù trị toái ña ( VO2 max ). * VO2max laø khả năng hấp thụ O2 lớn nhất cuûa cơ thể trong thời gian một phuùt, với coâng suất của tuần hoaøn vaø hoâ haáp ñaït giaù trị tối ña. Người thường VO2 max khoảng 2- 3 lít

SINH LYÙ HEÄ HOÂ HAÁP

IV. SỰ TRAO ĐỔI KHÍ O2 vaø CO2

Sự trao ñổi khí O2 vaø CO2 do sự cheânh lệch veà aùp suất, về nồng ñộ của từng loaïi khí trong một hỗn hợp khí, do sự thẩm thấu của khí qua maøng tế baøo, thaønh mạch maùu vaø thaønh pheá nang.

1. Söï trao ñoåi khí O2 :

- Ở phổi : O2 từ phế nang thấm vaøo maùu, một ít hoaø tan trong huyết tương, coøn phần lớn kết hợp với Hb tạo thaønh hợp chất oxyhemoglobin.

Hb + O2

HbO2

- Ở tế baøo : O2 từ huyết tương thấm vaøo tế baøo, coøn hợp chất HbO2 phaân ly phoùng thích O2 thấm tiếp vaøo tế baøo.

SINH LYÙ HEÄ HOÂ HAÁP

2. Sự trao ñoåi khí CO2 :

- Ở tế baøo : CO2 từ tế baøo thấm vaøo maùu, một ít hoaø tan trong huyết tương; phần lớn kết hợp với Hb :

Hb + CO2

HbCO2 (carbohemoglobin)

- Ở phổi : CO2 từ maùu thấm vaøo phế nang, coøn caùc hợp chất treân phaân ly theo chiều ngược laïi cho CO2 thấm vaøo pheá nang ñeå thôû ra ngoaøi.

3.Màng đáy PN

4. Khoảng kẽ* Phế nang

2.Tế bào biểu mô PN 5.Màng đáy mao mạch

100mmHg

1.Dịch lót PN

40mmHg

6. Tế bào nội mô mạch máu

7. Huyết tương*

Khuếch tán khí CO2

Khuếch tán khí O2

40mmHg

46mmHg

8. Màng HC

Hồng cầu

(9. Tế bào chất HC)

Mao mạch

SINH LYÙ HEÄ HOÂ HAÁP

V. SÖÏ ÑIEÀU HOAØ HOÂ HAÁP :

1. Ñieàu hoaø hoâ haáp do thaàn kinh : Trung taâm hoâ haáp naèm taïi haønh tuûy Cô quan caûm thuï baûn theå Caûm giaùc noùng, laïnh ôû da→H.Tuûy → Caùc cô hoâ haáp laøm taêng, giaûm nhòp hoâ haáp. 2. Ñieàu hoøa hoâ haáp do theå dòch :

Löôïng CO2 trong maùu cao kích thích tröïc tieáp haønh tuûy laøm taêng nhòp hoâ haáp.

- Neáu trong maùu thieáu O2 vaø coù nhieàu CO2, CO2 kích thích leân trung taâm hoâ haáp laøm taêng nhòp vaø taêng ñoä saâu hoâ haáp. - Neáu trong maùu coù nhieàu O2 vaø ít CO2, ñoä saâu vaø nhòp hoâ haáp giaûm.

Phản xạ ho

MÔ TẢ Sự tống không khí ra ngoài nhanh, mạnh, ngắn.

Nguyên nhân thường gặp

Cấp tính (<3-4 tuần) • Nhiễm khuẩn hô hấp trên • Cảm cúm • Hen • Hít phải những phân tử • Hít phải dị vật • Viêm phế quản • Tự ý

• Viêm phổi • Đợt cấp suy tim sung huyết • Đợt cấp9 COPD • Viêm tiểu phế quản-ở trẻ em • Viêm thanh khí phế quản cấp tính-ở trẻ em( bệnh Croup) • Tắc mạch phổi

Nguyên nhân ít gặp

• Ho gà • Nhuyễn khí quản • Viêm mạch máu Mạn tính (>8 tuần) • Chảy dịch mũi sau • Giãn phế quản • Viêm phế quản

• COPD • Hen • Trào ngược dạ dày-thực quản (GORD) • Tác dụng phụ của thuốc ức chế chuyển dạng angiotensin (ACE) • Bệnh phổi kẽ

CƠ CHẾ

• Phản xạ ho có thể chia thành các giai đoạn: cảm thụ, thở vào, nén và

thở ra.

• Để khởi động ho, receptor dây X ở phổi cảm thụ những kích thích cơ học hay hóa học ở đường dẫn khí rồi truyền tín hiệu về thân não và vỏ não, khởi động phản xạ ho - đây là giai đoạn cảm thụ.

Bất kì kích thích nào, từ viêm, nhiễm trùng hay viêm mạn ở COPD đến những kích thích trực tiếp từ dị vật ngoại lai đều được cảm thụ và khởi động chuỗi phản xạ ho.

CƠ CHẾ

• Trong giai đoạn thở vào, cơ thể tạo một hơi hít vào rất sâu để làm

giãn căng những cơ hô hấp và tạo ra áp lực dương lồng ngực lớn hơn. Điều này cho phép cơ thể có thể đẩy không khí ra nhiều hơn, mạnh hơn và nhanh hơn.

• Ở giai đoạn nén, thanh môn đóng lại sau thì thở vào để duy trì dung

tích phổi trong khi áp lực lồng ngực tăng lên.

• Cuối cùng, trong giai đoạn thở ra, thanh môn mở ra và không khí

được đẩy ra ngoài do áp lực dương lớn trong lồng ngực.

Ý NGHĨA • Vì ho là một triệu chứng thường gặp nên nó cần phải được đặt vào bệnh cảnh lâm sàng xác định thì mới có giá trị. Nếu được vậy, triệu chứng ho có thể góp phần giúp chẩn đoán được tình trạng bệnh nhân.

• Ho ra đờm có màu có nhiều khả năng là do nhiễm khuẩn có kèm theo

hoặc không kèm theo bệnh phổi.

• Ho khan hoặc ho rất ít đờm kéo dài nhiều tháng, với tiền sử nền là

hút thuốc lá nhiều, có thể khiến bác sĩ nghĩ đến những nguyên nhân tiềm năng như ung thư phổi hoặc COPD.

Ý NGHĨA • Ho trong bệnh cảnh có tập luyện thể thao hoặc có thở rít vào ban

đêm có thể gợi ý đến tăng nhạy cảm đường dẫn khí và hen.

• Ở bệnh cảnh của một bệnh đặc biệt nào đó, sự xuất hiện ho cũng có

thể gợi ý loại bệnh:

• Ho trong ung thư phổi thường liên quan đến những thương tổn ở

trung tâm trong đường dẫn khí chỗ có receptor ho (vd: tế bào vảy và tế bào ung thư phổi nhỏ). Nên chú ý rằng, dù ho xuất hiện ở hơn 65% bệnh nhân được chẩn đoán ung thư phổi thì chỉ có ít hơn 2% ho mạn tính có nguyên nhân ung thư thôi.

• Ở bệnh nhân suy giảm miễn dịch, nếu có ho thì nên nghi ngờ có

nhiễm trùng cơ hội hoặc một nhiễm trùng không đặc trưng.

Đờm (Sputum) là gì, nguyên nhân, cơ chế, ý nghĩa, hình ảnh

MÔ TẢ Chất/dịch nhầy được tiết ra từ phổi, phế quản và khí quản qua miệng. NGUYÊN NHÂN • COPD • Viêm phổi • Lao • Giãn phế quản • U ác tính • Xơ hóa nang • Hen suyễn

Đờm (Sputum) là gì, nguyên nhân, cơ chế, ý nghĩa, hình ảnh

CƠ CHẾ Dịch nhầy được sản sinh ra từ các tuyến bên trong cây khí phế quản. Các chất kích thích như khói thuốc lá hoặc tình trạng viêm làm tăng sản xuất chất nhầy. Quá trình viêm và sự kích thích từ nhiều nguyên nhân có thể kích thích phản xạ ho (‘Cough reflex’) (xem trong chương này) để khạc đờm.

Đờm (Sputum) là gì, nguyên nhân, cơ chế, ý nghĩa, hình ảnh

Ý NGHĨA Là một dấu chứng không rõ ràng nếu xuất hiện đơn độc từ những dấu chứng khác, triệu chứng hoặc bệnh sử. Tuy nhiên, sự thay đổi gân đây của màu hoặc lượng của đờm nên được khám tỉ mỉ. Nghiên cứu đã cho thấy: • Mẫu nuôi cấy đàm có giá trị hạn chế trong COPD trừ khi nhiễm trùng không đáp ứng với kháng sinh. • Ở bệnh nhân COPD, đờm (mủ) màu xanh cho thấy tải lượng vi khuẩn cao, với độ nhạy 94.4% và độ đặc hiệu 77%, điều này hữu ích trong việc xác định bệnh nhân có cần dùng kháng sinh không.

Ý NGHĨA Là một dấu chứng không rõ ràng nếu xuất hiện đơn độc từ những dấu chứng khác, triệu chứng hoặc bệnh sử. Tuy nhiên, sự thay đổi gân đây của màu hoặc lượng của đờm nên được khám tỉ mỉ. Nghiên cứu đã cho thấy: • Ở bệnh nhân bị đờm trắng/kem hoặc đàm trong, số lượng vi khuẩn thấp và các xét nghiệm bô sung khác không được đảm bảo. • Trong phác đồ COPD ở Úc, sự tăng lượng và/hoặc thay đổi màu sắc của đờm được sử dụng như là một dấu hiệu cho một đợt cấp của COPD. • Có tranh cãi về giá trị của đờm và nhuộm Gram và nuôi cấy đờm trong viêm phổi mắc phải ở cộng đồng (CAP). Một nghiên cứu gần đây cho thấy nhuộm Gram đờm là test chân đoán đáng tin cậy trong việc chân đoán bệnh nguyên của CAP do vi khuẩn, điều này giúp ích trong việc lựa chọn liệu pháp kháng sinh ban đầu phù hợp.

Ý NGHĨA Là một dấu chứng không rõ ràng nếu xuất hiện đơn độc từ những dấu chứng khác, triệu chứng hoặc bệnh sử. Tuy nhiên, sự thay đổi gân đây của màu hoặc lượng của đờm nên được khám tỉ mỉ. Nghiên cứu đã cho thấy: • Trong vùng dịch tễ bệnh lao (TB), lấy đờm là một bước quan trọng trong việc chẩn đoán và điều trị bệnh lao. Giá trị chẩn đoán của đờm ‘mảu rỉ sắt’ trong bệnh lao thì không rõ ràng. Cần thiết soi đờm dưới kính hiển vi.