107
Ch- ¬ng 10
Thuèc t¸c dông hÖ thÇn kinh thùc vËt
A. Thuèc ho¹t tÝnh giao c¶m
I. HÖ thÇn kinh giao c¶m: Cã hai lo¹i thô thÓ chÝnh: vµ .
1. Thô thÓ
: Cã hai kiÓu, khi kÝch thÝch cho hiÖu qña kh¸c nhau:
+ KÝch thÝch 1 g©y co c¬ tr¬n, t¨ng tiÕt (n- íc bät, må h«i...).
+ KÝch thÝch 2: øc chÕ gi¶i phãng nor-adrenalin tiÒn synap, gi¶m ®¸p øng
adrenegic hËu synap.
2. Thô thÓ
: Gåm 1 vµ 2; khi kÝch thÝch cho hiÖu qña:
+ KÝch thÝch 1: T¨ng ho¹t ®éng tim-m¹ch; tiªu lipid (lipolyse).
+ KÝch thÝch 2: Gi·n c¬ tr¬n néi t¹ng, phÕ qu¶n, m¹ch m¸u; tiªu glucid.
Dopamin: Hormon ho¹t tÝnh giao c¶m ë ngo¹i vi, ®iÒu hßa gi·n m¹ch.
V× vËy dopamin vµ c¸c chÊt kÝch thÝch thô thÓ dopaminic ®- îc dïng chèng co
m¹ch néi t¹ng.
Mét sè chÊt t¸c dông trªn thô thÓ dopaminic TKTW.
II. Thuèc t¸c dông gièng giao c¶m (sympathomimetics)
T¸c dông: KÝch thÝch c¸c kiÓu thô thÓ giao c¶m cho hiÖu qu¶ kh¸c nhau.
1- Thuèc ho¹t tÝnh
1:
T¸c dông: G©y co m¹ch m¸u lµm t¨ng huyÕt ¸p, t¶n m¸u tô.
ChØ ®Þnh chung:
- H¹ huyÕt ¸p, lo¹n nhÞp tim, sung huyÕt m¾t vµ mòi.
- Phèi hîp víi thuèc gi·n phÕ qu¶n trÞ hen.
- Tiªm kÌm thuèc g©y tª bÒ mÆt, co m¹ch, kÐo dµi thêi gian tª.
T¸c dông KMM:
G©y t¨ng huyÕt ¸p hoÆc gi¶m nhÞp tim qu¸ møc.
Sî ¸nh s¸ng (gi·n ®ång tö), ra må h«i nhiÒu, buån tiÓu tiÖn.
Dïng kÐo dµi g©y t¸i ph¸t sung huyÕt, viªm niªm m¹c mòi.
Chèng chØ ®Þnh: Ng- êi cao tuæi, bÖnh tim-m¹ch, ph× ®¹i tuyÕn tiÒn liÖt.
2- Thuèc ho¹t tÝnh
1: KÝch thÝch ho¹t ®éng tim. Tiªu lipid.
ChØ ®Þnh chung:
- Kh«i phôc nhÞp tim. Tiªm IV hoÆc trùc tiÕp vµo c¬ tim.
Chó ý: Gi¶i ph¸p kÝch thÝch ®iÖn tim nªn ®i tr- íc dïng thuèc.
- Chèng bÐo ph× (tiªu lipid).
T¸c dông KMM: T¨ng HA, rung tim, thiÕu oxy do c¬ tim t¨ng tiªu thô.
Chèng chØ ®Þnh: Suy m¹ch vµnh, lo¹n nhÞp tim, c- êng gi¸p.
3- Thuèc ho¹t tÝnh
2:
T¸c dông:
- Gi·n c¬ tr¬n vµ phÕ qu¶n (chèng hen); g©y toan huyÕt lactic.
108
- Gi·n mao m¹ch c¬ v©n vµ néi t¹ng.
- T¨ng ph©n gi¶i glycogen gan t¨ng møc glucose/m¸u.
ChØ ®Þnh chung: Hen phÕ qu¶n; rèi lo¹n vËn m¹ch; qóa liÒu insulin.
T¸c dông KMM: Rung c¬ v©n, h¹ huyÕt ¸p g©y t¨ng nhÞp tim.
Chèng C§/ thËn träng: §¸i th¸o ®- êng, mang thai, lo¹n nhÞp tim.
(Xem chÊt ®iÓn h×nh salbutamol).
B¶ng 10. 1. Thuèc ho¹t tÝnh giao c¶m vµ hiÖu lùc trªn c¸c thô thÓ
Tªn chÊt
T¸c dông
Ghi chó
1
2
1
2
TKT
W
Dopa
.
Adrenalin
M
M
M
M
-
-
Noradrenalin
M
Tb
M
y
-
-
Dopamin
y
y
Tb
-
M
Albuterol
-
-
y
M
-
-
Bitolferol
-
-
y
M
-
-
Dipivefrin
Tra m¾t
Dobutamin
+
+
M
y
-
-
Etilefrine
y
y
+
y
Isoetharin
Tb
Tb
-
Tb
-
-
Oproterenol
-
-
M
M
-
-
Metaproterenol
-
-
y
M
-
-
Methoxamin
+
+
-
-
-
-
Naphazolin
+
+
-
-
-
-
Oxymetazolin
+
+
-
-
-
-
Phenylephrin
M
M
-
-
-
-
Phenylpropano-
lamin
+
+
+
+
y
-
Propylhexedrin
+
+
+
+
-
-
Pseudoephedrin
+
+
+
+
y
-
Ritodrin
-
-
+
-
-
Terbutalin
-
-
y
M
-
-
Xylometazolin
+
+
-
-
Amphetamin
M
NghiÖn
Ephedrin
M
M
M
M
Tb
-
Ht
Ghi chó: M : m¹nh; - : kh«ng t¸c dông; : t¸c dông kh«ng râ.
y : yÕu; + : cã t¸c dông Ht : H- íng thÇn
NhËn xÐt:
- Mét thuèc cã thÓ t¸c ®éng 2 thô thÓ.
- Cã chÊt t¸c ®éng trªn thô thÓ dopaminic vµ seretoninergic.
Ph©n lo¹i: Ph©n lo¹i thuèc theo ho¹t tÝnh thô thÓ sÏ kh«ng thùc tÕ.
109
ThuËn lîi nhÊt lµ ph©n lo¹i theo cÊu tróc hãa häc:
- Nhãm 1: DÉn chÊt 3,4-dihydroxyphenyl ethylamin
- Nhãm 2: DÉn chÊt 3,5- dihydroxyphenyl ethylamin
- Nhãm 3: DÉn chÊt 4(3)-hydroxyphenyl ethylamin
- Nhãm 4: DÉn chÊt phenylethylamin
- Nhãm 5: Thuèc cÊu tróc kh¸c
Nhãm 1. Thuèc dÉn chÊt 3, 4-dihydroxyphenyl ethylamin
C«ng thøc chung:
Danh môc thuèc: B¶ng 10.2.
- Thiªn nhiªn: Adrelanin, noradrelanin.
- Tæng hîp: Dobutamin,…
B¶ng 10.2. Thuèc d/c 3,4-dihydroxyphenyl ethylamin (N.1)
Ho¹t tÝnh / ChØ ®Þnh
LiÒu dïng (NL)
- Ho¹t tÝnh vµ .
- C§: Shock ph¶n vÖ.
Tiªm cïng thuèc tª.
- Tiªm TM:
100-250 g/lÇn
- Ho¹t tÝnh 1 vµ 1.
- CÊp cøu h¹ HA, ngõng tim.
- Co m¹ch/g©y tª.
- TruyÒn:
0,03-0,15
g/kg/ph
- Gi·n m¹ch, lîi tiÓu.
- C§: suy tim cÊp.
- TruyÒn:
0,5-5 g/kg/phót
- Ho¹t tÝnh vµ 1.
- C§: suy tim cÊp, ng¾n h¹n.
- Tiªm TM:
2,5-10 g/kg/phót
- Ho¹t tÝnh 2 trung b×nh.
- C§: co th¾t phÕ qu¶n (hen).
- HÝt khÝ dung
1%: 3-7 l/24 h
- Ho¹t tÝnh 1 vµ 2.
- C§: Co th¾t phÕ qu¶n (hen)
- XÞt häng:
120 g/lÇn.
- Thuû ph©n/c¬ thÓ colterol;
ho¹t tÝnh 2 m¹nh, 1 yÕu.
- C§: Co th¾t phÕ qu¶n (hen)
- XÞt häng:
2 liÒu 370 g/8 h;
khÝ dung 0,8%.
- Thñy ph©n/m¾t adrenalin.
- C§: glaucom gãc më.
- Tra m¾t: 1 giät
d. dÞch 0,1%/12 h
Ghi chó: (*) = Gäi chung c¸c chÊt thiªn nhiªn lµ "catecholamin".
Liªn quan cÊu tróc-t¸c dông:
- Tèi thiÓu ph¶i cã 2 nhãm -OH g¾n vµo nh©n phenyl:
(3)-hydroxy lµ cÇn; thªm (4)-hydroxy sÏ t¨ng ho¹t tÝnh.
- PhÇn m¹ch th¼ng cÊu tróc L-l- (hoÆc L--) míi cã ho¹t tÝnh.
4
32
1
HO
HO
R3
R2
R1
NHCHCH
110
* Mét sè thuèc:
Adrenaline Tªn kh¸c: Epinephrine
C«ng thøc: C9H13NO3 ptl: 183,2
Tªn KH: 1-(3,4-dihydroxyphenyl)-
-2-(methylamino) ethanol
§iÒu chÕ: Ng- ng tô 1,2-dihydrobenzen (catechol) (I) víi cloroacetyl clorid (II) t¹o cloroacetyl
catechol (III); tiÕp ph¶n øng víi methylamin t¹o methylaminoace-tyl catechol (IV); khö hãa (IV)
b»ng H, t¹o adrenalin racemic.
T¸ch lÊy ®ång ph©n t¶ tuyÒn b»ng kÕt tinh víi acid D-tartric.
Ho¹t tÝnh: D¹ng t¶ tuyÒn hiÖu lùc cao h¬n ®ång ph©n h÷u tuyÒn.
ChÕ phÈm d- îc dông: Adrenaln hydroclorid (tartrat, sulfat…).
Adrenaline tartrat
Tªn kh¸c: Adrenaline bitartrat C9H13NO3 .C4H6O6 ptl: 333,30
TÝnh chÊt: Bét kÕt tinh mµu tr¾ng x¸m nh¹t; dÔ chuyÓn mµu do ¸nh s¸ng, KK.
DÔ tan trong n- íc; tan trong ethanol; kh«ng tan trong ether, cloroform.
Dung dÞch bÒn ë pH 3,6-4,2; thªm chÊt chèng oxy hãa vµ tr¸nh ¸nh s¸ng.
NhiÖt ®é, ion kim lo¹i (Cu++, Zn++, Fe3+…) xóc t¸c ph©n hñy adrenalin.
[]D20 = -50o ®Õn -53o (4%/HCl 1M).
Hãa tÝnh, ®Þnh tÝnh:
- Víi FeCl3: Mµu xanh lôc, chuyÓn nhanh sang mµu hång.
- BÞ oxy hãa: diphenol orthoquinon (adrenocrom (a) mµu hång):
Adrenocrom
- Ph©n biÖt víi noradrenalin:
T¸c dông víi 2,5-diethoxytetrahydrofuran 1%/acid acetic khan vµ
4-dimethylaminobenzaldehyd 2%/ HCl ®Æc-acid acetic khan:
+ Adrenalin cho mµu vµng (kh«ng ph¶n øng).
+ Nor-adrenalin cho mµu hång ®Ëm.
§Þnh l- îng: Acid-base/ acid acetic khan; HClO4 0,1M; ®o ®iÖn thÕ.
T¸c dông: Adrenalin lµ hormon tè tuû th- îng thËn.
CH
3
OH
NHCH
2
CH
HO
HO
H
2
O
][
+
O
ON
O
CH
3
OH
(a)
HO
HO
OH
H
1
3
4NHMe
HO
HO HO
HO
ClOC CH2Cl
(II)
(I)
CCH2Cl
O
(III)
HO
HO
O
C
HO
HO
CH2N
Me
(IV)
CH CH2NMe
OH
Adrenalin racemic
CH3NH2 .HCl
H
HCl .HCl
OH
111
Ho¹t tÝnh vµ m¹nh; liÒu ®¸p øng < liÒu ®¸p øng .
T¸c dông co m¹ch > gi·n m¹ch:
LiÒu cao lµm t¨ng søc c¶n m¹ch, t¨ng HA kh«ng dïng trî HA.
LiÒu thÊp, adrenalin t¸c dông co tiÓu m¹ch, chèng sung huyÕt .
Gi¶m tÝch n- íc ë thñy tinh thÓ gi¶m nh·n ¸p.
ChØ ®Þnh vµ liÒu dïng (tÝnh theo adrenalin base):
- DÞ øng cÊp (shock): Ng- êi lín, tiªm IV chËm 100-250 g/lÇn.
TrÎ em, tiªm 5-10 g/kg; cã thÓ tiªm nh¾c l¹i sau 5-15 phót.
- Tiªm cïng thuèc tª: Pha lÉn thuèc tª víi tû lÖ 1/10.000 ®Õn 1/20.000.
T¸c dông KMM: H¹ møc kali/m¸u. Tra m¾t g©y rèi lo¹n thÞ gi¸c.
B¶o qu¶n: Trong ch©n kh«ng, tr¸nh ¸nh s¸ng.
Nor-adrenaline Tªn kh¸c: Norepinephrine; Levarterenol
C«ng thøc: C8H11NO3 ptl: 169,18 §ång ph©n t¶ tuyÒn.
Tªn KH: 2-Amino-1-(3,4-dihydroxyphenyl) ethanol
ChÕ phÈm d- îc dông:
1. l-Noradrenalin d-tartrat C8H11NO3 .C4H6O6
Tªn kh¸c: Binodrenal, aktamin; []D25 -10,7o (1,6%/n- íc).
2. l-Noradrenalin hydroclorid C8H11NO3 . HCl ptl : 205,18
Tªn kh¸c: Arterenol; []D25 = -37o ®Õn -41o ( 2% /n- íc).
Noradrenalin tartrat
C«ng thøc:
C8H11NO3 . C4H6O6 . H2O
ptl : 337,28
TÝnh chÊt:
Bét kÕt tinh mµu tr¾ng x¸m nh¹t; biÕn mµu nhanh do KK, ¸nh s¸ng.
DÔ tan trong n- íc; khã tan trong ethanol; tan trong acid vµ kiÒm.
[]D25 -37o3 (HCl rÊt lo·ng).
- HÊp thô UV: MAX 279 nm (50 mg/1000 ml HCl 0,1 M).
- Ph©n biÖt víi adrenalin b»ng ph¶n øng mµu (xem adrenalin).
§Þnh l- îng: Acid-base/acid acetic khan; HClO4 0,1 M; ®o thÕ.
T¸c dông: Hormon tñy th- îng thËn.
Ho¹t tÝnh 1 vµ 1 m¹nh. Trong ®iÒu trÞ chØ sö dông ho¹t tÝnh 1.
Ho¹t tÝnh 1 m¹nh nh- ng chØ g©y t¨ng nhÞp tim nhÑ.
Thêi h¹n t¸c dông: 2 phót.
ChØ ®Þnh: LiÒu dïng tÝnh theo noradrenalin: 2 g 1 g noradrenalin).
- CÊp cøu h¹ huyÕt ¸p, ngõng tim. TruyÒn liªn tôc, tèc ®é phï hîp:
HO
HO
OH
HNH2
COOH
COOH
OH
H
HO H. H2O
.
1
3
4