Sinh lý ®éng vËt n©ng cao
PhÇn III
sinhlýsinhs¶n
sùthôtinh
Ngêibiªn so¹n :PGS.Ts . NguyÔnB¸Mïi
1. ThµnhthôcvÒtÝnhvµthÓvãc
(cid:252) 1.1 SùthµnhthôcvÒtÝnh v Métcon ®ùchoÆcmétcon c¸i®¹t ®
îcmøc®éthµnhthôc
v BiÓuhiÖnthµnhthôcvÒtÝnhcãliªnquanchÆtchÏvíithÓ träng(r=0,9) h¬nlµvíituæi(r=0,76). ë®éngvËtcãvó, phÇnlínthµnhthôctÝnhdôckhicon c¸ihËubÞchØ®¹t 30- 70% thÓträngso víitr ëngthµnh(chuétc¸i: 30-40%; bß c¸i40-50%; cõuc¸i60-70%).
tÝnhdôctøclµkhichóngcãkh¶n¨nggi¶iphãnggiaotö (tinhtrïng, trøng) (®Æc®iÓmthønhÊt) vµbiÓulétoµnbéhÖ qñacñatËptÝnhsinhdôc(giaophèivµxuÊttinh, ®éngdôc vµchÞu®ùc) (®Æc®iÓmthøhai).
c¬chÕthÇnkinhnéitiÕt
@, Giai®o¹n míisinh v CãsùbiÕn®æibªntrongvÒchuyÓnho¸: ëcon c¸i: FRF
(Follicle Releasing Factor) ëvïng d íi®åi®iÒukhiÓntuyÕn yªntiÕtmét l îngnháFSH (Follicle Stimulating Hormone)
v ë con ®ùc: tríckhithµnhthôccãsùt¨ngtiÕtc¸candrogen
thîngthËnnh ngkÌmtheosùthay®æivÒchÕtiÕtc¸csteroid thîngthËn. Tr íckhithµnhthôctÝnhdôc, sùphãngthÝchc¸c gonadotropin t¬ng®èiliªntôc(nh ngcòngcãthêikút¹m ngõng)
v Qua ®iÒuhoµng îcvßngng¾n d ¬ngtÝnh: FSH kÝchthÝch
vïng díi®åit¨ngtiÕtFRF.
@, Giai®o¹n tiÒnthµnhthôc: + §ÇutiÒnthµnhthôc: CãbiÕn®æibªntronghÖnéitiÕtvµc¸cyÕutè
øcchÕ ëvïng d íi®åi
íi®åib¾t ®Çuho¹t ®éng
v CÊutróctiÕpnhËnestrogen ëvïng d v Haivßng®iÒuhoµng îcsong songho¹t ®éng, nh ngvßngdµi©m tÝnhcñaestrogen chiÕm u thÕh¬nvßngng îcng¾n d ¬ngtÝnh cñaFSH. Thêikúnµy t ¬ng ngvíithêikú “Êuth¬ ” ë®éngvËt. + Gi÷atiÒnthµnhthôc: Vßngfeed back ©m tÝnhcñaestrogen kh«ng
cßnchiÕm u thÕn÷a
v Do ®ãc¸cgonadotropin ® îctiÕtranhiÒu, më®Çugiai®o¹n tÝch
cùcchothµnhthôctÝnhdôc.
v Giai®o¹n nµyh×nhthµnhvßngfeed back d
¬ngtÝnhcñaestrogen
v Tõ®ãchi phèituyÕnyªntiÕtFSH vµLH v FSHvµLH t¸c®éng®ÕntuyÕnsinhdôc®Ós¶nxuÊtgiao
@, Giai®o¹n cuèitiÒnthµnhthôc: v Dovßngfeed back d ¬ngtÝnhcñaestrogen h×nhthµnh nªnhµm l îngestrogen ®ñkÝchthÝchtrungkhusinhdôc ëvïng d íi®åi®Ógi¶iphãngFRF vµLRF (Lutein Releasing Factor) theochukú
v B¾t®Çu®¹t ® îcchÝnmuåicñathµnhthôctÝnhdôc
tövµhormone cña tuyÕnsinhdôc
v Con ®ùccãtinhtrïngchÝnmuåivµcãkh¶n¨ngxuÊttinh v Con c¸icãnangtrøngchÝnvµrôngtrøng v §Æctr ngcu¶giai®o¹n nµylµxuÊthiÖnsãngLH g©yrông
trøng
@, Giai®o¹n thµnhthôchoµnchØnh:
MétsèyÕutè¶nh h ëng®Õnthµnhthôc
tÝnhdôc
7
îc¨n 100% so víitiªuchuÈnn¨ng l îng
îcnu«itõs¬ îngkhÈuphÇn®éngdôc
a thµnhthôcnÕuth êng
8
+ Gièng: -Bßvµng®Þaph ¬ngthµnhthôcsím(10-12 th¸ngtuæi) h¬nbß Zebu (18-24 th¸ngtuæi) -Gµchotrøngthµnhthôcsímh¬ngµchothÞt: GµAi CËp®Îlóc17 tuÇntuæi, gµRoss 208: ®Îlóc21 tuÇntuæi + ChÕ®édinh d ìng: giasóc ® îcnu«i d ìngtètthµnhthôcsím h¬ngiasócnu«i d ìngkÐm -Bßc¸ihËubÞHolstein ® khÈuphÇn: ®éngdôclÇn®Çulóc11 th¸ngtuæi, nÕu ® sinhchØb»ng62% so víitiªuchuÈnnang l lÇn®Çulóc20 th¸ngtuæi. + ThêitiÕt: giasócnhiÖt®íithµnhthôcsímh¬ngiasóc«n ®íi + TiÕpxócgi÷a®ùcvµc¸i: giasócc¸ich xuyªntiÕpxócvíi®ùctr
ëngthµnhcòngsímthµnhthôctÝnhdôc
+ GiíitÝnh: con c¸ith êngsímh¬ncon ®ùc -Tr©u®ùc: 20-30 th¸ngtuæi; Tr©uc¸i: 18-24 th¸ng -Ngùa®ùc: 18-20 th¸ngtuæi; Ngùac¸i: 12-18 th¸ngtuæi -Lîn®ùcngo¹i: 8-9 th¸ngtuæi; Lînc¸ingo¹i: 7-8 th¸ng tuæi -Lîn®ùcnéi: 1-2 th¸ngtuæi; Lînc¸inéi: 3-5 th¸ngtuæi
1.2 ThµnhthôcvÒthÓvãc
v Lµtuæicon vËtph¸ttriÓnvÒngo¹i h×nhvµthÓvãc®¹t tíi
v VÝdô: LoµigiasócThµnhthôcvÒtÝnh
møc®éhoµnchØnh, x ¬ng®·cètho¸hoµntoµn, tÇmvãc æn®inh.
9
ThµnhthôcvÒthÓvãc
LînDE Lînc¸inéi Lîn®ùcnéi 6 -8 th¸ngtuæi 3 -5 th¸ngtuæi 1 -2 th¸ngtuæi 1 n¨m 6 -8 th¸ngtuæi 6 -8 th¸ngtuæi
$ 1, Sinhlýsinhdôc®ùc
I, DÞchhoµn v HaidÞchhoµncña®éngvËtcãvóph¶idichuyÓnxuèngbaodÞch
hoµn(b×ud¸i) vµogi÷athêikúthai.
v Hormone gonadotropinvµandrogen ®iÒukhiÓnqu¸tr×nhsa
xuèngcñadÞchhoµn.
v NÕudÞchhoµnvÉnn»m ëxoangbônggäilµÈndÞchhoµn(Èn1
vËy, kh«ng®¸p øng®uîc
bªnhoÆc2 bªn). Trong®iÒukiÖnnh nhiÖt®é®ÆcthïcñadÞchhoµn, mÆcdïchøcn¨ngnéitiÕtcñadÞch hoµnkh«ngsuygi¶mnh ngcãthÓbÞv«sinh.
10
íidÞch
îcnèivíièngdÉntrong
+ BiÓum«sinhtinhtrïngchøaèngsinhtinh, cãhailo¹i tÕbµo c¬b¶n: tÕbµomÇm®angph¸ttriÓnvµnh÷ngtÕbµoSertoli + èngsinhtinhcã ® êngkÝnh100-200 Micro met, nÕunèitoµn béèngsinhtinhsÏdµi5 km. + TrongmçithuúdÞchhoµnchøamétsèèngsinhtinh, nh÷ng èngnµy®ævµo12-15 èngtinhth¼ng nhá, råidÉnvµo d hoµn. + Sau®ãchóng®ævµohÖthèngèngnháxat©m(13-20 èng) trong®ÇudÞchhoµnphô, tõ®©y ® dÞchhoµnphôch¹y ngo»nnghÌotõ®Çu®Õn®u«idÞchhoµn
phô, råicuèicïng®ævµoèngdÉntinhrangoµi
CÊut¹o dÞchhoµn
12
II. Tinhtrïng
13
Tinhtrïngphãng®¹i
14
III, Sinhtr ëngvµph¸tdôccñatÕbµotinh
trïng
v Giai®o¹n sinhs¶n: tõméttÕbµotinhnguyªnnãsinhs¶nb»ng
îngtÕbµo. ¥giai®o¹n nµy
c¸chnh©n®«i. Môc®Ýchlµt¨ngsè l sè lîngNST kh«ngthay®æi.
v Giai®o¹n línlªn(sinhtr ëng): tÕbµotinhnguyªnt¨ng c êng íctÕbµoto ra. §Õncuèigiai
qu¸tr×nh®ångho¸, lµmchokÝchth ®o¹n sinhtr ëngtÕbµoph«i ® îcgäilµtinhbµocÊpI (cytI) v Giai®o¹n thµnhthôc: ®©y lµlÇnph©nchiagi¶mnhiÔm, tõméttÕ bµo lìngbéi(2n NST) t¹o ra2 tÕbµo®¬n béi(n NST) ) (CytI). Víi2 lo¹i mangnhiÔms¾c thÓgiíitÝnhkh¸cnhau: NST X vµNST Y … 15
íccu¶tiÒntinhtrïngt¹o thµnhAcrosom.
îc®ÈyvÒphÝaphô
16
v Giai®o¹n ph¸tdôc: + ë phôdÞchhoµn, tinhtrïngnon tiÕptôcph¸tdôcvµthµnh
* Giai®o¹n hoµnchØnhcÊut¹o: tinhtrïngph¸ttriÓn®u«i, phÝa ngoµitinhtrïng ® îcbaobäcbëilípmµnglipoprotein cãchøcn¨ng b¶ovÖvµdinh d ìngchotinhtrïng. + Nh©ntÕbµothunhál¹i vµbiÕnthµnh®Çutinhtrïng, phÇnlíntÕ bµochÊtdånvÒmétphÝat¹o thµnhcæ, th©n. MétsèthÓGolgitËp trung ë®ÇumótphÝatr + C¸ctythÓchuyÓntíivïngcæth©n, phÇnlínc¸ctÕbµochÊtbiÕn ®i chØcßnl¹i métlípmángbaoquanhmiÒntythÓvµ®u«i. + Qu¸tr×nhbiÕnth¸ix¶yratrªntÕbµodinh d ìngSectolitrong lßngèngsinhtinh, trongkho¶ngthêigian14-15 ngµy. Sau®ãchóng trëthµnht/trïngnon vµr¬ivµoèngs/tinh, ® d/hoµn.
17
thôc. + Trongqu¸tr×nhdichuyÓntõ®Çu®ÕncuèidÞchhoµnphô, êngkh¸dµikho¶ng tinhtrïngph¶idichuyÓnvíi®o¹n ® trªn100 m n»muènkhócquanhco. + Trongqu¸tr×nhnµycãnhiÒutinhtrïngnon bÞph©nhuû.
èngsinhtinh
TÕ bµo Leydig& maom¹ch
Tinhtrïng
Xoang
Mµng®¸y
KÎgi÷ac¸c èng sinhtinh
TÕ bµo Sertoli
18
IV. C¸cc¬quansinhdôcphô
1, BaodÞchhoµn v BaodÞchhoµnlµc¸itóit¹i vïngbÑn, trong®ãchøadÞchhoµn. KÝchth ícbaodÞchhoµncãliªnquanchÆtchÏsùs¶nsinhtèi®a tinhtrïnghµngngµy. BaodÞchhoµncãchuvi thÊpthÓhiÖnsùs¶n sinhtinhtrïngthÊp. Nªnx¸c®Þnhnh÷ngtiªuchuÈntèithiÓucã thÓchÊpnhËn®èivíichuvi baodÞchhoµnchoc¸cløatuæicña bß. VÝ dô32 cm lµchuvi tèithiÓuchobßdùc2 n¨mtuæi.
v §iªïhoµnhiÖt®écñadÞchhoµn:
19
2, DÞchhoµnphô
v DÞchhoµnphôcãcÊut¹o h×nhèngdµiuènl¹i quanhco, gÊpkhóc
nhiÒulÇn.
v DÞchhoµnphôcãc¸cèngdÉntinhchuilªnxoangbôngqua èng
bÑn®Õnbãng®¸i, råi®ævµoèngniÖu®¹o
– Sinh dôc
v Thêigiantinhtrïng l ul¹i dÞchhoµnphôcñabßlµ9 -13 ngµy. v NÕukh«ngcãph¶nx¹giaophèi, tinhtrïngcãthÓsèng ëdÞch
hoµnphô1 vµith¸ng, sau®ãtinhtrïngchÕtvµbÞph©ngi¶i, c¸c s¶nphÈmph©ngi¶i ® îcc¬quansinhdôchÊpthu.
20
H×nhth¸idÞchhoµnphô
21
v VËnchuyÓntinhtrïng: thêigiandichuyÓncñatinhtrïng
* Chøcn¨ngcñadÞchhoµnphô
v T¨ng®é®Ëm®Æccñatinhtrïng: Khivµo®ÕndÞchhoµn
qua dÞchhoµnphôëbßkÐodµi9-13 ngµy.
¬ng®èilâang(ëbßkho¶ng1 tû
v Lµn¬ichøatinhtrïng: DHP cñabß®ùctr
22
phônång®étinhtrïng t /ml). TrongdÞchhoµnphônång®étinhtrïngt¨nglªn kho¶ng4 tû/ml. ëngthµnhcã
o C.
îng, thêigian
+ DÞchhoµnphôtiÕtramétsèchÊtøcchÕho¹t ®éngcñatinhtrïng nh axitlactic, t¹o ram«itr êngaxityÕu(pH=6,5) k×mh·msùvËn ®éngcñatinhtrïng. + T¹o ram«itr êngyÕmkhÝthiÕuoxy, nhiÒuCO 2 + TrongdÞchtiÕtdÞchhoµnphôchøanhiÒuK 278 mg%, ÝtNa 115 mg%, mµK lµchÊtøcchÕho¹t ®éngcñatinhtrïng. + NhiÖt®étrongdÞchhoµnphôthÊph¬nnhiÖt®éth©nnhiÖt3 - 4 Do ®ãtinhtrïngÝtho¹t ®éng, gi¶mtiªuhaon¨ng l sèngl©uh¬n. + DÞchhoµnphôcãkh¶n¨nghÊpthômétsèJon kimlo¹i nÆng, ®Ó chèngsùtrunghoµ®iÖntÝchcñatinhtrïnglµmchotinhtrïngkh«ng dÝnhvµonhau
23
thÓchøa ® îc50-74 tûtinhtrïng. §u«idÞchhoµnphôlµ n¬ichÝnhdùtr÷tinhtrïng(chiÕm75% tængtinhtrïng trongDHP
3, C¸ctuyÕnsinhdôcphô
v TuyÕnniÖu®¹o: + Thêng ®îctiÕtra®Çutiªn, cãt¸cdôngröas¹ch ® dÉntinhcñagiasóc®ÓchuÈnbÞchotinhtrïng®i qua.
v TuyÕnKupp¬: + DÞchtiÕtcãhniÒuNa+ 1100 mg%; ÝtK+ 500 mg%. Na+ l¹i kÝchthÝchsùvËn®éngcñatinhtrïng. Ngoµiranãcßn tiÕtradÞchkeo. DÞchkeocãt¸cdôngbÞtkÝncætöcung cñacon c¸i, ®Óchèngsùx©mnhËpcñaVi khuÈnvµod¹ con vµkh«ngchotinhdÞchch¶yng
êng
24
îcrangoµi.
vÞtrÝc¸ctuyÕnsinhdôcphô
TuyÕn tinh nang
TuyÕn tiÒn liÖt
TuyÕn cñhµnh (Cowper)
25
* TuyÕntiÒnliÖt
v DÞchtiÕtcãnhiÒuaxitXitriccãt¸cdôngho¹t ho¸tinh
v Ngoa×ratrongdÞchtiÕtcãmen fibrinolizinvµ
trïng, cãnhiÒuaxitamindinh d ìngchotinhtrïng.
v TuyÕntiÒnliÖtcßntiÕtrakÝchtèprostagladinvµ
Aminopeptidazacãt¸cdôngchèngsù®«ngvãncu¶tinh trïng.
26
Vazogladin, cãt¸cdôngkÝchthÝchsùco bãpc¬tr¬n trong ®êngsinhdôccñacon c¸i®Óhçtrî®Èytinhtrïng dichuyÓnvµotöcungvµèngdÉntrøng
* NangtuyÕn
v DÞchtiÕtchiÕm60% tæng l îngtinhdÞch, chøanhiÒu
v InozitvµEcgotioneincãt¸cdôngduytr׸p suÊtthÈm
níc®Óphalo·ngtinhdÞch.
v CãnhiÒu ® êngglucose vµfructoz®ÓcungcÊpn¨ng
thÊucñatinhdÞch.
v NgoµiracßncãaxitXitric, gama globulin (chèngvi
lîngchotinhtrïng.
27
êngsinhdôcc¸i).
khuÈnbªnngoµix©mnhËpvµo ® TrongdÞchtinhnangcßncãc¶®Ömphosphatvµ carbonate ®Óduytr×n¨nglùc®Ömchotinhtrïng
V, TinhdÞch
1, LîngvµthµnhphÇncñatinhdÞch C tinhtrïng GiasócV tinhdÞch (ml)
28
29
Bß Ngùa Cõu Lîn 4 -5 50 -100 1 - 2 200 -400 (triÖu(tû)/ml) 500tr – 1 tû 100-200 triÖu 2,5 – 3,3 tû 200 – 300 triÖu
Ho¹t lùccñatinhtrïng: lµtûlÖ% tinhtrïng cãkh¶n¨ngvËn®éngtiÕnth¼ng
v SètinhtrïngtiÕnth¼ng
v
v
v
v
30
§iÓm 1 ® 0,9 ® 0,7 ® 100% 90% 70% < 70% XÕplo¹i tètnhÊt tèt Trungb×nh KÐm
31
tinhtrïngkúh×nh
v KiÓuthôtinh v ChÕdésödôngkhaith¸c: khaith¸chîplýth× l
2, C¸cyÕutè¶nh h ëng®Õn l îngtinh dÞchvµmËt®étinhtrïng
v NÕukhaith¸cvíi c êng®écao, kho¶ngc¸chgi÷a2 lÇn lÊytinhng¾n th× l îngtinhdÞchgi¶mrârÖtvµnång®é tinhtrïngcònggi¶m. Nh ngqu¸l©umíiphãngtinhth× lîngtinhdÞchnhiÒu, tûlÖkúh×nht¨ng, ho¹t lùctinh trïnggi¶m, nªnchÊt l îngtinhdÞchgi¶mrârÖt. v ChÕ®édinh d ìngcòng¶nh h ëngrârÖt®ÕnchÊt l
îngtinh dÞchvµchÊt l îngtinhtrïng®Òutèt.
32
îng tinhdÞch
* C¸cyÕutè¶nh h ëng®Õns¶nsinhtinhtrïng
+ Inhibin: khièngsinhtinhs¶nsinhqu¸nhiÒutinhtrïng, tÕ bµosertolibµitiÕtinhibin, cãt¸cdôngøcchÕbµitiÕtFSH (c¬chÕ®iÒuhoµng îcgi¶msinhtinhtrïng)
+ GnRH: vïng díi®åitiÕtra®iÒutiÕtFSH vµLH (T/yªn) + GH: rÊtcÇnchoqu¸tr×nhchuyÓnho¸vµthóc®Èyqu¸ tr×nhph©nchiatinhnguyªnbµo
33
+ FSH: v KÝchthÝchph¸ttriÓnèngsinhtinh v KÝchthÝchtÕbµoSertolibµitiÕtdÞchcãchøanhiÒuchÊt dinh dìnggiópchotinhtrïngthµnhthôc
34
+ LH: kÝchthÝchtÕbµoLeydigëkho¶ngkÏcñatinhhoµn ëngthµnhcu¶tinh bµitiÕttestosteron. Nãgiópchi sùtr trïng + TestosteronkÝchthÝchh×nhthµnhtinhnguyªnbµovµkÝch thÝchsùph©nchiagi¶mnhiÔmthµnhtiÒntinhtrïng + Estrogen: do chuyÓnho¸tõtestosteront¹i tÕbµosertoli díit¸c®éngcñaFSH rÊtcÇnchot¹o tinhtrïng
¶nh hëngcñahormon®Õnsinhdôc®ùc
35
êngtrungtÝnh
êngaxit. Trong
êngpH tinh
v §épH: tinhtrïngho¹t ®éngm¹nh ëm«itr hoÆch¬ikiÒm, gi¶mho¹t ®éngëm«itr m«itr êngaxitm¹nh chóngsÏbÞchÕt. B×nhth dÞch= 6,8-7,2
v Kh¸ngthÓ: TinhtrïngcãthÓbÞtiªudiÖtbëikh¸ngthÓcã
trongm¸uvµdÞchthÓ
v Métsègiasócc¸icãkh¸ngthÓcè®ÞnhtinhtrïngnªnrÊt
dÔthôthai. Métsèkh¸cl¹i cãkh¸ngthÓtiªudiÖttinhtrïng nªnrÊtkhãthôthai.
v Rîu, ma tuýlµmgi¶mkh¶n¨ngs¶nsinhtinhtrïng. v TiaX, phãngx¹hoÆcvirus quaibÞlµmtænth
¬ngtÕbµo
dßngtinh, do ®ã¶nh h ëng®Õnsùsinhtinhtrïng. v C¨ngth¼ng kÐodµicòngcãthÓlµmgi¶ms¶nsinhtrïng
36
v ë nhiÖtthuËnlîichotinhtrïngph¸ttriÓnlµ35-
êi
36oC. NhiÖt®éthÊptinhtrïnggi¶mchuyÓnho¸, gi¶mho¹t ®éng, v×vËy®Ób¶oqu¶ntinhtrïngng ta lugi÷a ënhiÖt®éthÊp(-196
oC)
+ TrênghîpdÞchhoµnël¹i æbông, èngsinhtinhsÏ tho¸iho¸vµbÞv«sinh. NhiÖt®ét¨ngc¶ntrësùph¸t triÓncñatinhtrïng, lµmtho¸iho¸hÇuhÕtc¸ctÕbµo èngsinhtinh
37
+ Ngêit¾m n ícnãng43-45oC 30 ’ mçingµy, ng êi îngtinhtrïng
mangsÞpc¸chnhiÖtsÏlµmgi¶msè l
38
+ Métsèng êil¸ixet¶i, ghÕxec¹nh ghÕto¶nhiÖt, ng êi ¬in¾ng mïahÌcònggi¶msè ®i xemotomµyªnxeph lîngtinhtrïng + Ngêilao®éngtrongcabin nãng, trongm«itr êngsãng … thêngv« siªucaotÇn, bøcx¹nhiÖt, bøcx¹®iÖntõ sinhdo tinhtrïngqu¸ÝthoÆckh«ngcã
3, §Æc®iÓmvËn®éngcñatinhtrïng v TÝnh®éclËpvËn®éngcñatinhtrïng. Tinhtrïngcãkh¶n¨ngtù
vËn®éngtheométph ¬ngth¼ng vÒphÝatr íc, 9 lÇnvÉy®u«i /phót, tèc®évËn®éng: 4 mm/ phót v Tinhtrïngcã®ÆctÝnhvËnchuyÓnng
îcchiÒudßngch¶ycña
niªmdÞch
v Sùco bãpcña ® êngsinhdôcc¸i v Ngoµira d íit¸cdôngcñaProstagladincñatuyÕntiÒnliÖttheo tinhdÞch, kÝchthÝchsùco bãpcëtr¬ncñatöcung, èngdÉntrøng hçtrî®ÈytinhtrïnglªngÆptrøng.
v §ÆctÝnhtiÕpxóc: §èivíimétvËtl¹(bôi, r¸c, bätkhÝ), tinhtrïng
cã®ÆctÝnhbaov©yxungquanhvËtl¹Êy
39
$2, Sinhlýsinhdôcc¸i
40
C¬quansinhdôcc¸i
v
trùctrµng
B.trøng
trùctrµng
trùctrµng
cæt/c
cæt/c
cæt/c
cæt/c
©m ®¹o
töcung
©m ®¹o
©m ®¹o
töcung
töcung
B.trøng
B.trøng
©m ®¹o
B.trøng
B.trøng
B.trøng
èngdÉn èngdÉn èngdÉn trøng trøng trøng
41
42
I. buångtrøng
43
1, Sùh×nhthµnhtrøng
dinh dìng, t¨ngkÝchth ícvµkhèi l îng, h×nh thµnhno·nbµocÊp1 (2n NST).
+ Giai®o¹n h×nhthµnhtrøngnhêc¬chÕgi¶mph©n. vLÇn1: no·nbµocÊp1 ph©nchiachorano·nbµo
cÊp2 (2n NST) cãkhèi l înglínv×chøatoµnbé no·nhoµngvµ1 tÕbµotho¸iho¸gäilµcÇucùc 1
44
v LÇn2: no·nbµocÊp2 ph©nchiagi¶mnhiÔmchora1 tÕ bµotrøngmangn NST vµ1 tÕbµotho¸iho¸gäilµcÇu cùc2. Trøngcãkhèi l înglínv×®·nhËntoµnbéno·n hoµngtõno·nbµocÊp1. Sau®ãtrøngchÝn
v Trongbuångtrøng, nã ® îcbaoquanh1 líptÕbµoh×nh h¹t t¹o thµnhbaonâan. TÕ bµoh¹t tiÕtradÞch, cãkÝchtè Estrogen. Dichnµylµmchobaono·nc¨nglªngäilµ namgGraaf, kÝchth íc ëbß1,4 cm; lîn0,8 -1,2 cm; ngùa0,4 cm; cõu0,5 cm
45
+ Giai®o¹n sinhtr ëng: nguyªnbµotÝchluüchÊt
S¬®åh×nhthµnhtrøng
2n no·n bµo s¬cÊp(cÊp1)
LÇn 1
CùccÇu1
2n
no·n bµo thøcÊp(cÊpII)
2n
LÇn 2
n
TB trøng
46
* Phanangtrøng: tõnangnguyªnthuû
v Nangs¬cÊpcã1 líptÕbµoh×nhkhèi v NangthøcÊp(cã2 líptÕbµoh×nhh¹t, do ®ã ®
êngkÝnhtõ0,03
lªn0,06 mm
v NangbËc3: h×nhthµnhxoang, xuÊthiÖnvïngtrongsuètbao
quanhno·n
v NangGraaf: nangbËc3 thµnhthôc(chøa®ÇydÞchthÓ, nh«lªnbÒ mÆtbuångtrøng). DÞchthÓnangGraafgiµuestrogen. TÕ bµová vµtÕbµoh¹t ®Òuthamgiavµoqu¸tr×nhs¶nsinhestrogen. v Giai®o¹n tiÒnbµino·n: kÝchth ícnangtrøngt¨ngnhanh. v Nangqu¸®é: ® îcbaobäcb»ngnh÷ngtÕbµodÑt
47
Sùph¸ttriÓncñac¸cnangtrøng
48
* §éngth¸ivÒsùt¨ngtr ëngcñanangtrøng
v Nh÷ngnangnguyªnthuû, nangqu¸®évµnangs¬cÊpt¹o thµnh tËphîpnangdùtr÷(tr¹ng th¸ikh«ngho¹t ®éng) chiÕmtíi95% tængsènangcñabuångtrøng.
v Qua c¸cloµi, cãsùkh¸cnhauvÒsè l
îngc¸cnangtrøngdùtr÷vµ
chónggi¶mdÇnkhit¨ngtuæi. VÝ dô ëbß: Thai bªc¸i110 ngµy – tuæicã2.700.000 no·nnguyªnthuû; lócmíisinh: 70.000 100.000; 3 th¸ngtuæi: 75.000; 3 n¨mtuæi20.000; 9 n¨mtuæi 2.500.
v Tuysè l îngnangdùtr÷ban ®ÇunhiÒu, nh
ngsùtho¸iho¸còng
nhanh, nªncµnglíntuæisènangtrøngcãhiÖuqu¶cµngÝt
49
Ph©nlo¹i trøngtrongnu«icÊy
50
CÊut¹o cñanangtrøng
51
2, SùchÝnvµrôngtrøng
v Díit¸cdôngcñaFSH, tÕbµoh¹t tiÕtranhiÒudÞchvµ
v BßmçichukúcãthÓrông1 -5 trøng v Lîn, chã, thámçichukúcãthÓrông20 -30 trøng v NgêimçichukúcãthÓrông1 -2 trøng
52
Estrogen lµmchobaono·nc¨nglªn. KÕthîpvíiLH cã t¸cdôngho¹t ho¸enzimph©ngi¶iprotein, lµmph©ngi¶i v¸chbaono·n, do ®ãv¸chbaono·nvìra, trøngchÝnr¬i kháimÆtbuångtrønggäilµsùrôngtrøng
NangtrøngchÝn
53
CÊut¹o tÕbµotrøng
TB h¹t (tiÕtoestrogen)
(do c¸c TB vµnhp.x¹ liªnkÕt= Hyaluronic)
Mµngphãngx¹
Mµngtrongsuèt
Mµngno·n hoµng
No·n hoµng
Nh©n(n)
54
¶nhchôptrøngchÝn
55
Trønglo¹i A (n. líptÕbµoCumulus b/quanh)
56
Trønglo¹i B (TB líptÕbµoCumulus b/ quanh)
57
Trønglo¹i C (Ýtor KoTB Cumulus)
58
SùrôngtrøngëgiacÇm
59
3, Sùh×nhthµnhthÓvµng
v Saukhitrøngrôngt¹o ramétxoang, tõngµy1 -4 trong xoangchøam¸ugäilµthÓhuyÕt, tõngµythø5 trë®i gäi lµthÓvµng
v ThÓvµnglµmétthÓr¾n, mµuvµng. v NãtiÕtraprogesteroncãt¸cdôngøcchÕsùco bãpcñac¬
v ProgesteronøcchÕtuyÕnyªntiÕtFSH vµLH, nªnlµm chorasócngõng®éngdôcvµngõngth¶itrøng. ëbßthÓ vµngthµnhthôccã ® êngkÝnh20-25 mm
60
tr¬n (cid:224) an thai.
v NÕutrøng ® îcthôtinhth×thÓvµngtånt¹i gÇnhÕtthêigiancã
chöa.
α theom¸u®Õn
v NÕutrøngkh«ng ® îcthôtinhth×thÓvµngtånt¹i 3 -15 ngµysau ®ãteo®i. C¬chÕtiªuhuûthÓvµnglµdo vµongµythø14 (ëhÇu hÕtc¸cgiasóc), th×töcungtiÕtrahormonPGF 2 buångtrønglµmco m¹ch m¸unu«ithÓvµng, thÓvµngr¬ivµot×nh tr¹ng kh«ng ®îccungcÊpchÊtdinh d ìngtrongvßng24 giêsÏ bÞtiªuhuû.
v Còngcãtr ênghîpkh«ngcãchöamµthÓvµngvÉntånt¹i gäilµ
thÓvµng l uviÔn. NÕuPGF 2 α kh«ng ®îctiÕtrab×nhth êng (gi¶södo viªmtöcung), thÓvµngsÏkh«ngbÞtho¸iho¸.
v Nãg©yhiÖn t îngchöagi¶
61
* Sãngnangtrøng
v ë ngêivµchuét: buångtrøngchØcãmÆtnh÷ngnangtrøngcã
kh¶n¨ngbµino·nchØvµogiai®o¹n tiÒnrôngtrøng
v ë bß, tr©u, cõuvµngùa: quÇnthÓnangtrøngcãkh¶n¨ngx¶yra
ëngvµtho¸iho¸cñanangtrøng,
métlo¹t kÕtiÕpcu¶sùt¨ngtr ®îcgäilµ “sãng”
v ë bß, thêi lîngmétsãngkÐodµi6-10 ngµyvµcã2-3 sãngtrong
mçichukú.
+§ît1: ngµy3-9 cñachukú +§ît2: ngµy10-17 cñachukú +§ît3: ngµy18-20 cñachukú v Mçi®îtchØcã1-2 nangtréi(nangkhèngchÕ) (12-15 mm) nh÷ng
62
nangcßnl¹i bÞk×mh·m
Sãngnangtrøng ëbß
63
v Do thÓvµngtånt¹i nªnnangkhèngchÕvµnangkÕcËnbÞ
v ChØ®Õn®îtcuèicïng, khithÓvµngkh«ngcßn, nang
tho¸iho¸.
v Nh÷ngsãngnµycòngx¶yravµothêikútiÒnthµnhthôc, thêikúkh«ng®éngdôctheomïa, saukhi®Îvµ®Çukúcã chöa.
64
v Nh÷ngnangtrøngt¨ngtrö¬ngtrongnh÷ngsãngnµy®Òu gièngnhauvÒh×nhth¸ivµkh¶n¨ngtiÕpnhËn®èivíiLH ënangtrøngcãkh¶n¨ngbµino·ncñaphanang.
v DÞchthÓcu¶nangtrøng: + DÞchthÓcñanangtrøngb¾t nguånchñyÕutõdÞchthÓ t¬ngbµo, thÊmqua v¸ch®¸y cñanangvµtÝchtôl¹i trongxoang.
khèngchÕmíiph¸ttriÓn®ÕnchÝnvµrông, nangkhèng chÕph¸ttriÓnnhanhsaungµy18 cu¶chukú.
65
+ DÞchnangcãchøanhiÒunh÷ngcÊuthµnh®ÆcbiÖtnh
v Trongnh÷ngnangcãxoanglín, dÞchnangcãchøanhiÒu
c¸csteroid vµnh÷ngglycoprotein ®ù¬ctænghîptõv¸ch nang. Tronggiai®o¹n t¨ngtr ëngcu¶nang, cãsùc©n b»nggi÷ahuyÕtthanhvµdÞchnang
v Cßn ëbuångtrøngcãnhiÒukÐn,cãnhiÒuAndrosteron. v Nh÷ngnangtrøngph¸ttriÓn(sèng) tÝchtôvµchÕtiÕtc¸c hormonsteroid (chñyÕulµEstradiol, progesteron) vµ protein cãho¹t tÝnhøcchÕchÌnÐpFSH
66
Estradioltronggiai®o¹n phanangvµProgesteronkhis¾p rôngtrøng.
v DÞchnangcãvaitrßchÝnhtrongc¸ctr¹ng th¸isinhlý,
v Còngnh cãvaitrß®èivíisùphãngthÝchtrøngrakhái
ho¸sinhvµchuyÓnho¸choqu¸tr×nhthµnhthôccñanh©n vµbµo t ¬ngcñano·nbµo,
êngtètcho
67
) nang®·r¸chvµ®èivíisùthôtinh(t¹o m«itr tinhtrïng®ÓkiÖntoµnn¨nglùcthôtinhvµgiai®o¹n ph¸t triÓn®Çutiªncñaph«i
4, èngdÉntrøng
v C¸cèngdÉntrøng(vßiFallop) lµmét®«i ènguènkhóc b¾t ®µu tõchçgÇnbuångtrøngvµkÐodµi®Õn®Ønhsõng töcung.
v CãthÓchiaèngdÉntrøngtheo4 phÇnchøcn¨ng: tua
68
v §o¹n eoèngdÉntrønglµ
riÒm, miÖngh×nhphÔu h íngvÒphÝaxoangbông; phång èngvµ®o¹n eo. TuariÒmvµphÔucãt¸cdônghøngtrøng saukhirông. PhångèngcãchiÒudµib»ng1/2 èngdÉn trøng. Phångènglµn¬ix¶yraqu¸tr×nhthôtinh.
v Niªmm¹c trongèngdÉntrøngcã3 d¹ng l«ngnhung:
“æchøa ” (cßngäilµrµoch¾n) îcchänläcvµ ®èivíitinhtrïng. T¹i ®©y tinhtrïng ® phãngthÝchtõng®ît®ÕnvÞtrÝthôtinh
v Møc®écö®éngcñal«ngnhungchÞut¸c®éngcñac¸c
bËc1, bËc2, bËc3
v L«ngnhungcö®éngtheo h
hormone buångtrøng(cö®éngtèi®a khirôngtrøng). íngvÒd¹con, kÕthîpvíisù
69
co rótcu¶èngdÉntrøng, c¶haiho¹t ®éngnµyrÊtcÇn thiÕtt¹o ®iÒukiÖnchotrøngtrongèngdÉntrøngxoay trßnmétc¸chæn®Þnh, giópchoqu¸tr×nhthôtinhvµng¨n ngõasùlµmtætrongèngdÉntrøng.
L«ngnhungtrongèngdÉn trøngvµtöcung
70
v NÕu ®êngsinhdôccñagiasócc¸ibÞviªm, th
ênglµm
v Trongniªmm¹c èngdÉntrøngcßncãt¸ctÕbµolµm
chomÊtc¸ctÕbµol«ngnhung, g©ytÝchtôdÞchèngvµrØ dÞchviªm, do ®ãg©ytôdÝnhnh÷ngnÕpgÊptrongèng, dÉntíichøngviªmèngdÉntrøng
v DÞchtiÕtcñalßngèngdÉntrøngcãchøcn¨ng: t¨ng
nhiÖmvôchÕtiÕt.
v DÞchcñaèngd·ntrøng ®
71
cêngn¨nglùcthôtinhvµkh¶n¨ngho¹t ®éngcñatinh trïng. îc®iÒuhoµbëic¸chormone steroid
vÞtrÝèngdÉntrøng
72
5, Töcung
v Töcunggåmcãhaisõng, th©nvµcætöcung, kÐodµitõ ®o¹n nèitöcung-èngd·ntrøngcho®Õncætöcung. v DÞchthÓnéim¹c töcunggåmchñyÕulµc¸cprotein
v ThÓtÝchvµtûlÖc¸cdÞchnµybiÕn®éngtheochukú®éng
huyÕtthanhvµmétphÇnnhánh÷ngprotein ®Æcthïcñatö cung.
v Nh÷ngdÞchtiÕtcñatöcungcòngkiÓmso¸tqu¸tr×nhsinh
dôc.
73
v Sùco rótcñatöcungkÕthîpvíinhÞpco rótcñaèngdÉn trøngvµbuångtrønggãpphÇnvµoqu¸tr×nhthôtinh. v Trongchukú®éngdôc, tÇnsèco rótcñad¹con lµtèi®a
. trëngvµlµmtæcñaph«i
v C¸chormone buångtrønggi÷vaitrß®¸ngkÓ®iÒuhoµ trao®æichÊtcñatöcung. Estrogen kÝchthÝchsùt¨ng trëngcñatöcung.
74
v KhitÕbµotrøngdichuyÓnqua ®o¹n nèitöcung-èngdÉn trøng, qu¸tr×nhtrao®æichÊttrongnéim¹c töcungcòng cãnh÷ngbiÕn®æinhanhchãng
v TöcungcãnhiÒuchøcn¨ng + VËnchuyÓntinhtrïngtõvÞtrÝxuÊttinh®ÕnvÞtrÝthôtinhtrong
èngdÉn
+ Lµ æchøathøhai®èivíitinhtrïng. T¹i ®©y tinhtrïng ®
îc “kiÖn
toµnn¨ng l îngthôtinh ” , cãnh÷ngbiÕn®æivÒmµngvµ acrosom, vÒkh¶n¨ngvËn®éng, trao®æichÊt …
+ §iÒuhoµchøcn¨ngcñathÓvµng + N¬ikhëinguånchoqu¸tr×nhlµmtæ, mangthaivµ®Î. + Tríckhiph«ib¸mvµotöcung, chÊtdinh d
ìngnu«iph«ilÊytõ
ìngvµchÊtth¶i 75
no·nhoµngcñaph«ihay tõs÷atöcung(do niªmm¹c töcungtiÕt ra). Saukhiph«ib¸mvµotöcung, chÊtdinh d ®îctrao®æigi÷amÑvµph«iqua nhauthai.
(theo híngtõtöcung®ÕnèngdÉntrøng). TrongphathÓ vµng, tÇnsèco bãpgi¶mrârÖt.
v Estrogen lµmt¨ngtr ¬nglùcc¬töcung(khisêkh¸mc¶mthÊy
c¨ng, cßnprogestin lµmgi¶mtr ¬nglùcc¬töcung(khisêkh¸m thÊymÒm).
v Métprostagladin ® îctænghîpvµphãngthÝchtõtöcung, ®ãlµ PG F 2α, cãt¸cdôngquantränglµmtho¸iho¸thÓvµngëgaisóc (bß, cõu, lînngùa), nhê®ãbuångtrøngho¹t ®éngtheochukú.
v Trongtöcungcñabßc¸icãnh÷ngu nhaumÑ(gièngnh÷ngc¸i
nótn»mtrªnnéim¹c d¹con).
v L«ngnhungmµng®Öm ëmµngngoµiph«ix©mnhËpvµoc¸cu
nhaume.
v SùliªnkÕtnµy(l«ngnhungmµng®Öm-unhaumÑ) t¹o nªnnóm
nhau. Cã70-150 nómnhauvµocuèithêikúthai
76
C¸clo¹i töcung
77
Cætöcung
v Cætöcungth êng®ãngchÆt, trõkhichÞu®ùcmíigi·nra
v Khimangthai, cætöcungcãthÓt¨nglªn8
78
v Estrogen cñab/trøngt¸c®éng®Õnc¸ctÕbµobiÓum« cñatöcung®ÓchÕtiÕtniªmdÞch, cã®ÆctÝnhkh¸ng khuÈn®Ób¶ovÖchotöcung, cßnprogesterone th×øcchÕ tiÕtniªmdÞch
êng ®ÓchotinhtrïngdichuyÓnvµotrongtöcung(còngnh th¶i nícnhênra©m hé), (hoÆclóc®Î, khibÞbÖnh ® sinhdôccætöcungmíimëréng). – 10 lÇnvÒ khèi lîng.
VÞ trÝcætöcung
79
v NiªmdÞchcñacætöcunggåmnh÷ng®¹i ph©ntömucin(nguån gèctõbiÓum«) mµthµnhphÇnchñyÕulµglycoprotein (cãchøa 25% c¸caxitamin, 75% carbohydrat). v NiªmdÞchnµycãnh÷ng®ÆctÝnh: cãd¹ng d
¬ngxØ, ®µn håi,
nhít, keodÝnh. D¹ng d ¬ngxØkh«ngx¶yrakhiphiÕtkÝnhniªm dÞchtronggiai®o¹n cãh/l îngprogesterone caohay khicãchöa.
v Díi¶nh h ëngcñaEstrogen, c¸c®¹i ph©ntöcñaglycoprotein
cñaniªmdÞch ® îc®Þnh h íng, do ®ãkho¶ngc¸chgi ·chóng®o ®îc2-5 Micro met, chophÐptinhtrïngdichuyÓntheonh÷ng khehënµyvµotrongr·nhtöcung.
v TrongphathÓvµng, kho¶ngc¸chcu¶quÇnthÓ l
íic¸cph©ntö
hÑpl¹i
80
v Chøcn¨ngcñacætöcung: + T¹o dÔdµngchotinhtrïngdichuyÓnqua niªmdÞchcætö
cung®i vµoxoangtöcung; + LµæchøathønhÊt®èivíitinhtrïng. T¹i ®©y, niªmdÞch cætöcungtÈybátinhthanh;
81
+ Chänläctinhtrïngsèng, nhê®ãh¹n chÕv¹n chuyÓntinh trïngchÕtvµtinhtrïngkÐmphÈmchÊt(khuyÕtkhiÕm) vaßbªntrong
v ë loµinhail¹i, t¹i cætöcungtinhtrïngsèng ®
v Do ®ã®èivíitr©ubß, dªng
v Cætöcungkhicãchöa: + Trongthêikúmangthai, niªmdÞchcætökh«ngcßnh×nh d¬ngxØn÷a, ®Æcl¹i thµnhc¸inótkeobÞtkÝncætöcung, b¶ovÖtöcung, kh«ngchotinhtrïngvµvi khuÈnx©m nhËpvµoxoangtöcung.
îcl©uh¬n so víic¸cbéphËnkh¸ccña ® êngsinhdôc. êitab¬mtinhdÞchvµocætö cung
82
+ NÕulµmtôtnótkeonµy, sÏg©ys¶ythai.
6. ©m ®¹o
v ¢m ®¹o cãh×nhèng, thµnhmángvµrÊt®µn håi. v Cãsùkh¸cnhaugi÷ac¸cloµivÒsùbiÕn®æicña©m ®¹o trongchukú®éngdôc. Sùkh¸cnhaunµyph¶n¸nhmøc ®étiÕtkh¸cnhauvÒestrogen, progesterone vµc¸c gonadotropinhormon.
v Co rót©m ®¹o gi÷vaitrß®¸p øngt©mlýsinhdôcvµvíi
v Sùco rót©m ®¹o, töcungvµèngdÉntrøng ®
83
v §¸p øngmiÔndÞchcña©m ®¹o: ¢m ®¹o lµméttrongnh÷ngvÞtrÝ
– kh¸ngthÓcu¶tinhtrïng, v×
chÝnhchoph¶nøngkh¸ngnguyªn ©m ®¹o tiÕpxócvíikh¸ngnguyªncñatinhtrïngnhiÒuh¬nso víi töcungvµèngdÉntrøng.
v ViÖcs¶nxuÊtkh¸ngthÓcôcbéchèngtinhtrïngcãthÓx¶yra
trong©m ®¹o.
v DÞchthÓcña©m ®¹o: dÞchthÓnµytr
íchÕtlµdÞchthÓthÊmqua
îctiÕtratõnh÷ng
v¸ch©m ®¹o hçnhîpvíichÊttiÕtcña©m hé ® tuyÕnnhênvµtuyÕnmåh«i.
v DÞchnµy ® îctrénlÉnvíidÞchcætöcung, c¸cdÞchnéim¹c tö
cung, cñaèngdÉntrøngvµnh÷ngtÕbµobiÓum«©m ®¹o bong ra
84
sùdichuyÓncñatinhtrïng. îcthóc®Èy íc b»ngdÞchtiÕtvµo©m ®¹o trongqu¸tr×nhkÝchthÝchtr vµtrongkhigiaophèi
v DÞchnµyth êngcãmïi®Æctr ngtrong ® êngniÖu-sinhdôc,
nhngkhi®éngdôccao®éth×mïinµygi¶mdo tiÕtnhiÒuniªm dÞchphalo·nghoÆc®Èyrangoµi. Do ®ãcãthÓøngdông®Óph¸t hiÖn®éngdôc ëbßhay lîn(dïngchãph¸thiÖnmïi).
v Chøcn¨ngcña©m ®¹o: + Lµc¬quangiaocÊu(®èivíi§V giaophèitöcung), n¬itÝchtô tinhdÞch(tronggiaophèitrùctiÕp, tinhdÞch®ängl¹i t¹i vßm tríccña©m ®¹o, c¹nh miÖngngoµicætöcung).
+ Vßmnµy ® îcxemnh métc¸i “tóimï" n»mxungquanhphÇn
a cãkinhnghiÖmkhi ® a sóngb¾n tinh
85
saucñacæt/cungnh«vµo©m ®¹o. ëbßtóimïnµyg©ytrëng¹i choc¸cdÉntinhviªnch vµomiÖngcætöcung
v SaukhixuÊttinh, tinhthanhkh«ng ®
+ NÕpnh¨n©m ®¹o vµhÖc¬©m ®¹o gi·nrakhigiaocÊuvµ lóc®Î
v MétsèthµnhphÇnho¸häccñatinhthanhsaukhi ®
îcvËnchuyÓnvµo îcth¶irangoµihay hÊpphô trongtöcung, mµphÇnlín ® qua v¸ch©m ®¹o. îc
86
hÊpphôvµo©m ®¹o, ®·c㮸p øngvËtlý®Õnmétsèbé phËncña ® êngsinhdôcc¸i
v Nhê t¬ngt¸cphøct¹p cu¶niªmdÞchcætöcung, vµtinh thanht¹o nªnméthÖthèng®Ömb¶ovÖchotinhtrïng, h¹n chÕt¸ch¹i cñapH bÊtlîi. KhicãbÖnh, ®·lµmtinh thanhthiÕun¨nglùc®Öm, cãthÓnhanhchãnglµmcho tinhtrïngbÊt®éng
87
v ¢m ®¹o cßnlµ ® êngbµitiÕtc¸cchÊttiÕtcñacætöcung, néim¹c töcungvµèngdÉntrøng. Nh÷ngchøcn¨ngnµy ®îchoµnthµnhqua nhiÒu®ÆctÝnhvËtlýhäc, gäilµco rót, gi·nnë, cuénxo¾n, bµitiÕtvµhÊpphô
+ pH cñachÊttiÕttrong©m ®¹o kh«ngthÝchhîpchotinh trïng(th êngpH toan).
v TrøngsaukhirôngsÏr¬ivµoloakÌn(vßiFallop) sau®ã®i
7, SùdichuyÓn, thêigiansèngcñatrøng
vµoèngdÉntrøng.
v TrøngdichuyÓn®Õn1/3 èngdÉntrønglµn¬ithôtinh. NÕu
îcbaobäc1 líp
trøng®i s©uh¬nn÷ath×bªnngoµitrøngsÏ ® albumin ng¨nc¶nsùthutinhcñatinhtrïng.
v §èivíimétsè®éngvËtloakÌnkh«ngph¸ttriÓn, trøngcã
vËygäilµ
kh¶n¨ngr¬ivµoxoangbông, hoÆcdichuyÓnsang èngtrøng ®èidiÖn, lócnµynhêtiªmmaobiÓum«cñaloakÌnrung ®éng ®ÓhóttrøngvµoèngdÉntrøng. SùdichuyÓnnh dichuyÓnngoµi.
88
v SùdichuyÓncñatrøngtrongvßng1 -3 ngµy. Thêigiantrøng cãkh¶n¨ngthôtinhng¾n saurông: bß20 giê, ngùa10 giê, lîn8 -12 giê
II, ChukútÝnh
1, Giai®o¹n tr íc®éngdôc v Lµgiai®o¹n tõkhitho¸iho¸thÓvµngcñachukútr íc
v Díit¸cdôngcñaFSH, c¸cno·nbaotrªnbuångtrøng
89
®Õnkhi®éngdôc(vµokho¶ngtõngµy16-18 cñachukú ®éngdôc. Lócnµyprogesterongi¶mdÇndo t¸c®éngcña PGF 2α, cßnFSH t¨ngdÇn.
b¾t ®Çuph¸ttriÓnvµnæilªntrªnbÒmÆtbuångtrøng, c¸c tÕbµoh¹t b¾t ®ÇutiÕtEstrogen. NãkÝchthÝchg©yt¨ng sinh ëv¸chèngdÉntrøngvµsõngtöcung, m¹ch qu¶n t¨ng. Töcung, ©m ®¹o, ©m héb¾t ®ÇuxunghuyÕt. C¸c tuyÕnsinhdôcphôb¾t ®ÇutiÕtdÞchnhµy.
90
S biÕn®æicñahormone trongchukú
BiÕn®énghµm l îngHM trongchukú
§éngdôc
§éngdôc
Progesteron
Rôngtrøng
Rôngtrøng
Estradiol
91
Ngµy cñachukú
2, Giai®o¹n ®éngdôc
v HngphÊn: con vËtrÊth¨ng, långlén, kÐmhÆcbá¨n, ph¸
chuång, kh«ngchocon ®ùcnh¶ylªnm×nh
v Mª(chÞu®ùc): con vËtmª, l×, nÕuch¹m tayvµocon vËtsÏ®øng yªn, chocon ®ùchoÆccon c¸ikh¸cnh¶ylªnm×nh. §©y lµgiai ®o¹n phèigièngtèt. ThêigianchÞu®ùccñabßc¸irÊtbiÕn®éng (tuútheotõngc¸thÓ), th ênglµ10-18 giê. Trong®iÒukiÖnkhÝ hËunãng, thêigianchÞu®ùcng¾n (10-12 giê), khÝhËul¹nh: chÞu ®ùc16-18 giê. Rôngtrøngx¶yralóc10-12 giêsaukhikÕtthóc chÞu®ùc.
92
v HÕtchÞu®ùc: kh«ngchocon ®ùcvµc¸ccon kh¸cnh¶ylªnm×nh v LîngEstrogen tiÕtra®¹t møccaonhÊt: 112 Micro gam%, trong khi®ãb×nhth ênglµ64 Micro gam, do ®ãg©y h ngphÊntoµn th©n
Rôngtrøng
Sau®éngdôc
§éngdôc
Yªn tÜnh
TiÒn®éngdôc
93
v Dùavµomµus¾c ©m hé: do m¸ut¨ng c êngnªnlóc®Çucãmµu
®á(nhãtchÝn) cuèithêikúmµusËmh¬n(mµumËnchÝn), khi chuyÓnmµulµlócphèigièngtèt.
v Dùavµo®équ¸nhcñaniªmdÞch. Lóc®Çulo·ng, sau®Æc, khi
dÝnhkÐothµnhsîinh nhùachuèilµlóctrøngrông
v §émëcñacætöcung: khicætöcungmë1,5 -2 cm lµlóctrøng
rông
v Dïng«m kÕ®o ®iÖntrë©m ®¹o. B×nhth
êng®iÖntrë©m ®¹o cao
(600 -1000 «m). Khi®éngdôctiÕtnhiÒunhiÒuniªmdÞch, nªn ®ÞªntrëtôtthÊp(200 -300 «m) lµlóctrøngrông.
94
v §o th©n nhiÖt: thêi ®iÓm trøng rông nhiÖt ®é cao h¬n 1 oC
* KinhnghiÖmph¸thiÖnthêi®iÓmtrøng rông(lîn, bß)
3, Giai®o¹n sau®éngdôc
v Giai®o¹n nµyb¾t ®ÇutõkhikÕtthóc®éngdôcvµkÐodµi
v ThÓvµng ® îch×nhthµnh, tiÕtprogesteron, øcchÕtrung khusinhdôcëvïng d íi®åidÉn®ÕnøcchÕtuyÕnyªn, lµmgi¶mtiÕtEstrogen, lµmøcchÕhÖthÇnkinh, con vËt trÇmtÜnh.
v §èivíihÖthèngsinhdôcnãøcchÕco bãpcëtr¬nnªncã t¸cdôngan thai. NÕukh«ngcãchöa, thÓvµngteodÇn
95
trongvßng3-4 ngµy,
4, Giai®o¹n yªntÜnh
v Lµgiai®o¹n dµinhÊt, b¾t ®Çutõngµythø5 ®Õnngµy16-18 (giai ®o¹n thÓvµngcãho¹t ®éngchøcn¨ng®Çy®ñ). ëbß, vµoqu¶ng ngµythø5 cñachukú, b¾t ®Çuph¸thiÖnprogesteron ëtrongm¸u vµtrongs÷a. Theo nhiÒut¸cgi¶hµm l îngban ®Çukho¶ng3 ng/ml. Sau®ãhµm l îngprogestont¨ngdÇncho®Õnngµythø9- 10 vµ®¹t ®Ønhcaotrong5-6 ngµy.
v NÕutrøng ® îcthôtinh, progesteron ® îcduytr×ëmøccao. Sù α nªnthÓ
chÊpnhËnph«ithai ëc¬thÓmÑk×mh·mtiÕtPGF 2 vµngduytr×
v NÕukh«ng ® îcthôthai, thÓvµngtho¸iho¸, hµm l
îng
íc®éngdôc
96
progesterongi¶mthÊpvµgiai®o¹n nµykÕtthócvµongµy16 hoÆc 17 khithÓvµngtho¸iho¸®Ób¾t ®Çuvµogiai®o¹n tr cñachukútiÕptheo.
97
III, ®iÒutiÕth/®chukútÝnh
1, Vaitrßvïng d íi®åi
- Trungt©m TK, cÇunèiTK -néitiÕt, cãc/n néitiÕt - TiÕtc¸c H. quanträng®iÒukhiÓnh/®c¸c tuyÕnnéitiÕt ®ÆcbiÖtlµtuyÕnyªn -H. vïng d íi®åigåm2 nhãm:
NhãmøcchÕ
Nhãmgi¶i phãng
IF: inhibiting Factor øcchÕh/®c¸c tuyÕn
RF: Releasing Factor t¨ng cêngh/®c¸c tuyÕn
98
§iÒuhoµbµitiÕthocmoncñavïngd/®åi v [H] rÊtthÊp, nÕuthay®æi (cid:224) bÖnh (u, nhîcn¨ng) (cid:224)c¬
chÕ®iÒuhoµ ( TK-TD, feed-back)
›fi sÏø/ctiÒnyªn
- Feed-back: khi[H] tuyÕnyªntrongm¸u
tiÕtH. t/øvµø/ctiÕtRF (Feed-back ©m tÝnh)
- Feed-back+ lµsù t¨ng H. tuyÕn®Ýchg©ykÝchthÝchtiÒn
yªnvµhypothalamus, kh«ngøcchÕ.
VD: tiªmoestrogenchochuéttøct¨ngH. sinhdôctuyÕnyªn
(cid:224)rôngtrøng: chøngtá®·g©yt¨ngtiÕtLH tiÒnyªn.
99
Ngo¹i c¶nh (to, a/s, ®éÈm …)
KÝchthÝchtõ bªn trong
Hypothalamus
RF +
IF-
sau
n ¾ g n g n ß v k c a b - d e e F
thuú tríc
a gi÷ ú u th thuú
i µ d g n ß v k c a b - d e e F
(MiÒnváTT, SD, Gi¸p tr¹ng, Gan)
TuyÕn®Ých
Hocmon
100
C¬quan®Ých
øngdôngcña GnRH(GonadotropinRH)
v SödôngchÕphÈmcãGnRH(GonadotropinReleasing
Hormon)
v §Ó®iÒutiÕttuyÕnyªntiÕtFSH vµLH v C¸cchÕphÈmmangc¸cbiÖt d + Receptal + Fentagyl + Ovalyse
îc:
101
CãthÓtiªmb¾p, tiªmtÜnhm¹ch, tiªm díida
øngdôngcña GnRH (tiÕp)
v §èivíibßbuångtrøngkÐmph¸ttriÓnvµu nang
O 7 8 9 ngµy
102
phèi GnRH (100 mcrog/con)
2. VaitrßcñatuyÕnyªn KÝchdôctè (GSH: Gonado Stimulin Hormone)
FSH: Folliculo Stimulin H. (kÝchno·n tè)
LH: Luteino Stimulin H. (kÝchhoµngthÓtè)
§Òulµglycoprotein
C¸i: KT chÝn& rôngtrøng (cid:224)
thÓvµng (cid:224) tiÕt progesteron
C¸i: KT baono·n ph¸t triÓn fi tiÕtoestrogen fi t/dông lªn ®êngsinhdôc
§ùc: KT s¶n xuÊttestosteron cñatÕbµo kÏ(Leydig)
§ùc:KT èngdÉntinh, sinhtinh ph¸t triÓn fi KTt¹o tinh
103
PIH (dopamine)
díi
®åi
íi®åi), oestrogen, stress, c¸c chÊtKT
v KiÓm so¸t: PRH vµ -Ngoµi ra, chÞu¶/h TRH (d (thuècphiÖn, nicotin& métsèthuècan thÇn)
T¨ngc¶m gi¸c TK
104
øngdôngcñaFSH vµLH v HuyÕtthanhngùachöa: PMSG (cãnhiÒuFSH), HM nhau
v §iÒutrÞchËmsinh, kÝchthÝch®éngdôc (cid:224) rôngnhiÒu
thaing êi(HCG – cã) (cid:224) tiªmTM, d íida
v MétsèchÕphÈmkh¸c: + Folligon + Stimufol + Chorulon
trøng
105
chøaFSH vµLH tiªmb¾p
øngdôngcñaFSH vµLH (tiÕp)
v TrênghîpbßchËmsinh, buångtrøngkÐmph¸ttriÓn: + HTNC liÒu: 12-15 §VC/kg thÓträng + Rótng¾n k/c2 løa®Î: liÒ10 §VC/kg thÓträng v TrÞnhQuangPhong(1996), dïngHTNC liÒu12-15
§VC/kg thÓträngkÕtqu¶nh sau:
106
+ Bßc¸iHµ Ên: tûlÖ®éngdôc75,67%, cãthai60,71% + Bßc¸iLai Sind: tûlÖ®éngdôc85,56%, cãthai66,2%
3. VaitrßcñaH. buångtrøng(estrogen)
Oestrogen: TB h¹t biÓum«buångtrøng
OH
Oestradiol
O
OH
OH
Oestrone
OH
Oestriol
OH
OH
107
T¸cdông + §ÆctÝnhs/d s¬cÊp : KT c¬quans/d ♀ ph¸ttriÓn: èngdÉntrøng, tö
cung, tuyÕnvó(èngdÉn, gianchÊt (cid:224)›kÝchth íc)
+KT x ¬ng ›, ®ÆcbiÖt x ¬ngchËu fi chuÈnbÞsinhcon
+ › t/hprotein nh ngthÊph¬nso víiH. s/d
♂, › m¹ch m¸u d íi
dafi Êmh¬n, ®øttaych¶ym¸unhiÒu
+ TÝch níc, muèikho¸ng fi dac¨ng, ®Çy®Æn
+ Quy®Þnh®ÆctÝnhSD thøcÊp(mµo, l«ng, tiÕngkªu …)
+ › ®énh¶yc¶mcñac¬tr¬ntöcungvíioxytoxinkhi®Î
+ T¨ngh/thuca, cètho¸ x ¬ng. M·nkinh —Lo·ng x¬ng
108
T¸cdông(tiÕp)
theochukúdo t/dcñaGSH tiÒnyªn
v T¨ngtænghîplipit, lípmì d íidadµy v G©y hngphÊnvân·o, xuÊthiÖn®éngdôc v KT hÖthèngtuyÕnvóph¸ttriÓn v KT tuyÕnyªntiÕtLH vµprolactin v §iÒuhoµbµitiÕt:
109
øngdôngcñaestrogen
Hexestron estradiolbenzoat
v C¸cchÕphÈmcãestrogen: + Stilboestron + Dietylstylbestron + Estradiolvalerat v C¸cchÕphÈmnµycãthÓcÊy d v KÝchthÝchsinhtr ëngcñagiasóc
110
íida, tiªmb¾p
4. VaitrßcñathÓvµng
Progesteron: (streroid21 C) v Trøngrông fi thÓvµng fi progesteron - Chöa fi tånt¹i gÇnhÕtthêigianchöa - NÕukh«ng fi 1 thêigian fi teo (bß:16-18 ngµy) fi chöagi¶?
* T¸cdông
v KT c¬quans/d ♀ ›, ®ÆcbiÖtmÆttrongèngdÉn
› tiÓumao(t¹o
(néim¹c t¨ngsinh, ›tiÕtdinh d ìng)
sãng)fi chuÈnbÞ®ãnthai
v KT tuyÕnvóph¸ttriÓn: baotuyÕn
111
T¸cdông(tiÕp)
v §ÆctÝnhs/dthøcÊp: b¶nn¨nglµmmÑ, ®i ®øngcÈnthËn
v ¦/c co bãpc¬tr¬nt/cung, ®
v Xóctݪnsùlµmtæcñahîptö v KT sùh×nhthµnhnhauthai, duytr×sùPT cñathai v U/c tiÕtFSH & LH cñat/yªn (cid:224) cãchöakh«ng®éngdôc êicon c¸chnhau1,5-2,0 v T¹i saonhiÒugia®×nhc¸cng
êngs/d ♀ nãichung fi an thai(ø/coxytoxin). CãthainÕuthiÕu fi sÈythai
112
tuæi? Khihäkh«ngthùchiÖnc¸cbiÖnph¸ptr¸nhthai
øngdôngcñaprogesteron
v Prostagladin(PGF2 α) ®îctiÕtratõnhauthai, váth
v T¸cdônglµmtiªuhuûthÓvµngtrongvßng24 h, ng/nh©n
îng thËn, sõngtöcung
v Khiprogesterontrongm¸ut¨nglªn (cid:224) øcchÕenzym
lµmco m¹ch m¸u®Õnnu«ithÓvµng
113
adenylcyclaza, øcchÕqu¸tr×nht¹o AMP vßng (cid:224) ngõng tænghîpprogesteron.
øngdôngcñaprogesteron(tiÕp)
v N/c trªnbß: thêigian®éngdôchµm l
îngprogesteronlµ
v Ngµy20-24: ®¹t 2 microgam/100 ml m¸u v Tõngµy25 trë®i: ®¹t 6-8 microgam/100 ml m¸u v KhiKocãchöachØ®¹t 0,5 microgam/100 ml m¸u
114
0,16 microg/100 ml m¸u. Khirôngtrøngvµsaurông trønghµm l îngprogesterontôtrÊtthÊp. Tõngµyt4 sau ®éngdôc®¹t 0,28, ®Õnngµy12-14 ®¹t tèi®a 0,45 micr g/100 ml. §Õnngµy18 hÕt.
øngdôngcñaprogesteron(tiÕp)
v KhithÓvµngtån l u, hµm lîngproesteronrÊtcao (cid:224) øc
chÕtiÕtFSH vµLH, nangtrøngKo, KochÝn, Korông v D2 pr. kÐm (cid:224) nhîcn¨ngb/ trøng: proge<0,5 mcrg % v U nangbuångtrøng: progesteronthÊp, estrogen cao, gia
v CãthÓchÈn®o¸ncãthaith«ngqua ®Þnh l progesterontrongm¸uhoÆctrongs÷a.
115
sóc®éngdôcliªnmiªn, fèikh«ngcãchöa, trªnbuång trøngcãnh÷ngnangtrøng, bäc n ícnæicém îng
§Þnh lîngprogesterontrongm¸u, trong s÷a
v øngdôngküthuËtmiÔndÞchphãngx¹RIA = Radio
v Theo Chung AnhDòng(2001), trongchukúb×nhth + Hµm lîngprogesteronthÊpnhÊtvµongµy®éngdôc(<1 ng/ml m¸u), sau®ãt¨ngdÇntõngµythø3 cñachukú + Hµm lîngprogesteron®¹t ®Ønhcaotõngµy9-18 (>3
ImmunoAssay ®Ó®Þnh l îngprogesteron êng:
116
ng/ml) + Tõngµythø19 gi¶mnhanh, thÊpnhÊtvµongµy20-21 cña chukú(<1 ng/ml m¸u)
§Þnh lîngprogesteronchÈn®o¸ncãthai
v Theo PhanV¨nKiÓm, NguyÔnQuúnhHoa(2001) v NgµyO (p/gièng):{progesteron} = 0,22 ng/ml h/t ¬ng v Vµongµythø7:{progesteron} = 1,69 ng/ml h/t ¬ng v §Õnngµythø14: {progesteron} = 2,49 ng/ml h/t ¬ng v §Õnngµythø21: {progesteron} = 2,78 ng/ml h/t ¬ng v Hµm lîngprogesteronë4 thêi®iÓmkh¸cnhau, giópta hiÓu ®îch/®cñabuångtrøngsauf/gièng, ®ÆcbiÖtsù h×nhthµnhthÓvµng (cid:224) cãthÓkÕtluËncon vËtcãthaiKo
117
§Þnh lîngprogesteronchÈn®o¸ncãthai
v Theo Silva, Costa (2001), ®Þnh l înghµm l îng progesteroncãthÓkh¶ng®Þnhsùcãthaicñabßsau21 ngµyphèigièng:
v NgµyO: {progesteron} = 1,0 ng/ml h/t ¬ng v Ngµythø7: {progesteron} > 1,0 ng/ml h/t ¬ng v Ngµythø21: {progesteron} > 2,0 ng/ml h/t ¬ng v Theo NguyÔnNh Thanh(1996), kh¶ng®Þnhbßkh«ngcã thaikhi{progesteron} < 1 ng/ml h/t ¬ngsau21 ngµyf/g
118
øngdôngcñaprogesteron(tiÕp)
v C¸cchÕphÈmcãho¹t tÝnhprogesteroncãt¸cdôngøcchÕ
119
rôngtrøng, øcchÕsinhs¶n: + Medroxyacetatprogesteron + Melengestrolacetatprogesteron + 6-metyl 17 acetoxyprogesteron v DïngchÕphÈmProstagladin®Óph¸thÓvµng: + Reprodin + Dinolytic + Pancelian + Estrumate
IV. Sùthôtinh
120
VÞ trÝthôtinh
121
4.1 C¬chÕthôtinh
1, Giai®äanph¸mµngphãngx¹ v Sùthôtinhx¶yra1/3 èngdÉntrøng. v KhitrøngdichuyÓnvµoèngdÉntrøng, nãtiÕtramétchÊtkÝch
thÝchFerilizinlµmchotinhtrïngho¹t ®éngm¹nh vµtiÕntíibao v©ytrøng.
v ThÓ®ØnhcñatinhtrïngtiÕtramen Hyaluronidaza, ph©ngi¶iaxit hyaluroniclµchÊtkeog¾n c¸ctÕbµomµngphãngx¹, lµmcho chóngrêira®Ólétrøngrangoµi.
v Men hyaluronidazakh«ngmangtÝnh®Æctr
ngtheoloµi, v×thÕ®Ó
êitahçnhîptinhdÞchcña
îngthÝchhîp®ÓdÉntinhchocon
tiÕtkiÖmtinhdÞchcñagièngquýng hailoµikh¸cnhauvíiliÒu l c¸i. Sùhçnhîpnµynh»mbæsung enzimcÇnthiÕt®Óph¸mµng phãngx¹
122
TinhtrïngtiÕpcËntrøng
123
Qu¸tr×nhthôtinh
124
2, Giai®o¹n tinhtrïng®i vµotÕbµotrøng
v §ÇutinhtrïngtiÕtramen Zonalizin, cãt¸cdônggièng
v Men nµy®Æctr ngcholoµi. V×vËychØcãnh÷ngtinh
men tripsin®Óph©ngi¶imµngtrongsuèt.
125
trïngcïngloµimíiph¸thuyt¸cdông. Tinhtrïng®i qua khehëgi÷amµngtrongsuètvµmµngno·nhoµng, cã kho¶ngvµichôctinhtrïngtiÕpcËnvíimµngno·nhoµng.
v §ÇutinhtrïngtiÕtramen Neurominidaza®Óph¸mµngno·n
hoµngt¹o racöasæ, sau®ãchØcã1 tinhtrïngcãsøcsèngcaovµo tiÕpxócvíinh©ncñatrøng. Ngaysau®ãh×nhthµnhmµngng¨n kh«ngchotinhtrïngkh¸cvµon÷a.
v Saukhitinhtrïngth©mnhËpvµotrongno·nsÏlµmkhöcùcvµ
®Èyc¸ctinhtrïngkh¸cra
v Bµo t¬ngcñano·n, bµo t ¬ngcñatinhtrïngsÏhoµlÉnvíibµo
t¬ngcñatrøng.
v Mçinh©ncñatrøngvµtinhtrïngchØmangn NST, hainh©nnµy
126
sÏkÕthîpvíinhau®Ót¹o thµnh2n NST. Ngaysau®ãmµngnh©n cñatiÒnnh©nc¸ivµtiÒnnh©n®ùcsÏmÊt®i, c¸cnhiÔms¾c thÓ xo¾n l¹i, ng¾n vµdµylªn.
3, Giai®o¹n ph¸mµngno·nhoµng
C¸cGiai®o¹n thôtinh
127
128
Sùh×nhthµnhhîptö
Ph«i2 tÕbµo
129
Ph«i4 tÕbµo
130
Ph«i4 tÕbµo
131
Ph«id©u
132
Thu ph«itrongcÊytruyÒnhîptö
133
TrøngthôtinhdichuyÓnvµobuångtöcung
v Sauthôtinhtrøngph¶imÊt3-4 ngµy®Ó®i nètphÇncßn
v Võa®i chóngvõaph©nchia, tíibuångtöcungchóng®·
l¹i cñavßitrøngtíibuångtöcung
v SùdichuyÓnnµynhêl«ngrung cñavßitrøngho¹t ®«ng
ph©nchia ® îckho¶ng100 tÕbµo(ph«ibµo)
v NÕuph«ibµodõngl¹i ëvßitrøngg©ychöangoµid¹con
134
v Hîptö ® îch×nhthµnhsÏdichuyÓnvÒsõngvµth©ntö
vµdÞchcñavßitrøng.
v Lînhîptölµmtæë2 sõngtöcung, bßhîptölµmtæ ë
cung®Ólµmtæ.
gècgi÷ath©nvµsõngtöcung. v Ngùahîptölµmtæ ëth©ntöcung. v Hîptöxuyªns©uvµolípniªmm¹c d¹con ®ÓlÊychÊt
135
dinh dìngvµph¸ttriÓnthµnhph«i. Vµh×nhthµnhnªn mèiquanhÖgi÷amÑvµcon th«ngqua tuÇnhoµnnhau thai. Sù “lµmtæ ” nµyhoµnthµnhtõ2 -5 tuÇnsaukhithô tinh
Qu¸tr×nhph¸ttriÓncñaph«i v Ngµy1: 1 tÕbµo(TB gèc, mÇm) (cid:224) 1/3 ®ÇuèngdÉntrøng v Ngµy1-2: ph©nchia2 tÕbµo v Ngµy2-3: ph©nchia4 tÕbµo v Ngµy3-5: ph«icã8 tÕbµo v Ngµy5-6: ph«id©u, 16-32 tÕbµo v Ngµy6-7: ph«id©uchÆt, 64 tÕbµo (cid:224) sõngd¹con v Ngµy6-8: ph«inangsím (cid:224) PT hµnhph«inang v > 9 ngµy: ph«inangtho¸tmµng (cid:224) d¹con
136
Ph«ilµmtævµph¸ttriÓn
v Ph«inangtíibuångtöcungth×tùdo ph¸ttriÓnvµph©n
v §Çutiªnlµsùph¸ttriÓntÕbµol¸nu«itrªnbÒmÆttuÝph«i
137
v TÕ bµonµysÏtiÕtraenzymph©ngi¶iprotein cñatÕbµo
ìngcñadÞchtöcungkho¶ng2- chianhêc¸cchÊtdinh d 4 ngµyråimíi®Þnh h íngg¾n vµoniªmm¹c töcung ëvÞ trÝthÝchhîp®Ólµmtæ(vµongµythø7 saurôngtrøng) v Lócnµyniªmm¹c töcungcã®ñ®iÒukiÖnthuËnlîinhÊt choph«ilµmtæ
v C¸ctÕbµol¸nu«iph¸ttriÓn¨n s©uvµoniªmm¹c töcung (mäcrÔ), lµmchotóiph«ibÞvïis©uvµoniªmm¹c tö cung(lµmtæ)
v TÕ bµol¸nu«icñaph«ivµtÕbµonéim¹c töcungt¨ng sinhnhanhchãngt¹o ranhauthaivµc¸cmµngthai
v ProgesterontiÕptôcbµitiÕtlµmchoTB néim¹c töcung
ìngb»ng biÓum«néim¹c töcungvµlÊychÊtdinh d thùcbµo®Ónu«iph«i
138
phångto, chøarÊtnhiÒuchÊtdinh d ìng
v C¸ctÕbµonµy ® îcgäilµtÕbaßrông(decidualcell) v Toµnbénéim¹c töcunggäilµmµngrông v Ph«ilÊychÊtdinh d ìngtõmµngrôngcho®ÕntuÇnlÔ thø6-8, mÆcdïnhauthai®·h×nhthµnhvµph¸ttriÓnhÖ m¹ch m¸utõngµythø16 sauthôthai.
v Sau®ãnguåndinh d ìngnu«ibµothaimíichÝnhthøc ®îclÊytõm¸umÑqua nhauthaivµlµmchothaiph¸t triÓn®ÕnhoµnthiÖn
139
C¸cgiai®o¹n ph¸ttriÓncñaph«i
140
Sùph¸ttriÓncñaph«i
141
142
Ph©nlo¹i hîptö
143
4.2 Nhauthai-mèiquanhÖgi÷al«ng nhungmµng®Ömvíimµngthai
mèiquanhÖmÑcon
144
mèiquanhÖmÑcon
145
4.2.1 §Æc®iÓmcÊutróc, chøcn¨ng
v Nhauthai ® îch×nhthµnhtõmµngrôngcñamÑvµmµng®Ömcña
con
v Nhauthaiph¸ttriÓntængdiÖntÝchbÒmÆtc¸c t
nhauchØvµimÐt
vu«ng
v Kho¶ngc¸chm¸umÑvµcon qua mµngnhaulµ3,5 Micro mÐt v Chøcn¨ngcñanhau: vËnchuyÓnchÊtdinh d
ìngtõm¸umÑcho
thai, tiÕthormon, vËnchuyÓnchÊtth¶itõthaisang mÑ
v B×nhth êngtÕbµom¸ukh«ngqua ®
îcmµngnhau, métsè
kh¸ngnguyªn, kh¸ngthÓ, virus cãthÓqua ®oîcmµngnµy
146
4.2.2 MétsèchÊtdinh d ìngtõm¸u mÑsang
v Oxy khÕcht¸ntõm¸umÑsang thaido chªnhlÖchph©n
v SùchªnhlÖchkh«ngcao, nh
2 caoh¬nHbtr. Thµnh
¸p (m¸umÑ=50 mmHg; m¸uthai=30mm Hg) ng 02 ®îcvËnchuyÓntíi thairÊtcaodo:
147
+ Hbcñathaicãkh¶n¨ngnhËn O + Hµm lêngHbm¸uthaicaoh¬nm¸umÑ(50%)
148
+ Glucose khÕcht¸nqua mµngnhautheoc¬chÕvËtt¶i. Tuy vËynång®églucose m¸uthaivÉnthÊph¬nso víim¸u mÑ20-30% + AxitbÐothÊmtõm¸umÑqua mµngnhauchËmh¬n glucose + C¸cion K +; Na+; Cl-; thÓcetoncãthÓ ® îckhÕcht¸ntõ m¸umÑsang m¸ucon
2
v CO2 ®îckhÕcht¸ntõm¸uthaisang m¸umÑdo chªnh lÖchph©n¸p (2-3 mmHg), do hÖsèkhÕcht¸ncñaCO caoh¬n O 2 lµ20 lÇn
v C¸cs¶nphÈmchuyÓnho¸: urree, axituric, creatinin … khÕcht¸nqua mµngnhauphôthuécvµochªnhlÖchnång ®évµkh¶n¨ngkhÕcht¸ncñatõngchÊt
4.2.3 c¸cchÊt®µo th¶itõthaisang mÑ
+ VD: ureK t¸nrÔdµng, creatininK t¸nkhãkh¨n, do vËy
149
nångurem¸uthaichØcaoh¬nm¸umÑchótÝt, con creatininm¸uthaikh¸caoh¬nm¸umÑ
v HCG (human chorionicgonadotropin) + HCG do tÕbµol¸nu«icñanhauthaibµitiÕtvµongµythø 8 saurôngtrøngvµt¨nglªn®¹t nång®étèi®a ëtuÇn10- 12, sau®ãgi¶mrÊtthÊp ëtuÇn16-20 (ëng
4.2.4 SùbµitiÕthormoncñanhauthai
êi)
150
+ HCG lµmétglycoprotein, KL 3900 dvoxy, CN gièngLH + Ng¨nc¶nsùtho¸iho¸cñathÓvµng + KT thÓvµngtiÕt1 l înglínprogesteronvµestrothaitrong 3 th¸ng®Çucãthai
v C¸chormonnµygiópnéim¹c töcungph¸ttriÓn, tÝchtô
êng) chÊtdinh d ìngt¹o ®iÒukiÖnchoph«ilµmtæ v KÝchthÝchthÓvµngph¸ttriÓn(gÊp®«i b×nhth v KÝchthÝchtÕbµoLeydigcñatinhhoµnthainhibµitiÕt
v HCG xuÊthiÖnsímtrongm¸uvµ n
151
v Estrogen: do tÕbµol¸nu«ibµitiÕtvµocuèikúmangthai v Nång®échÊtnµyrÊtcaocãthÓ®¹t 30 lÇnso víib×nhth. v HÇuhÕtestrogen cñanhauthailµestriol(cãho¹t tÝnh
testosteron, cÇnthiÕtchosùh×nhthµnh®ÆctÝnhnguyªn ph¸t®ùcaµdichuyÓntinhhoµnxuèngb×u íctiÓucñang êimÑ. §©y lµc¬së®ÓchÈn®o¸nsãmcãthaitheomiÔndÞch
v NguyªnliÖu®ÓtænghîplµchuyÓnho¸androgen cñavá
estrogen yÕu)
v T¸cdôngcñaestrogen nhauthailµ: + Lµmt¨ngkÝchth ícvµkhèi l îngtöcung + Ph¸ttriÓnbaotuyÕn, èngdÉnvµm«®ÖmcñatuyÕnvó
152
thîngthËnmÑvµthaithµnhestrogen
+ Ph¸ttriÓnc¬quansinhdôcbªnngoµi(©m ®¹o, ©m hé) + Gi·nd©ych»ngkhípchËu + T¨ngsinhc¸ctÕbµothai (cid:224) T¨ngsùph¸ttriÓncñathaivµsæthaidÔdµng v Progesteron + Do tÕbµol¸nu«ibµitiÕtragièngestrogen, møc®ébµi tiÕthormonnµyt¨nggÊp10 lÇnso víib×nhth êng
153
+ Lµmt¨ngsùph©nchiatrøng®·thôtinh + T¨ngsùbµitiÕtdÞchvßitrøng, töcung®ÓcungcÊpchÊt dinh dìngchoph«iph¸ttriÓn
ìngthai
íclóc®Î
154
+ Gi¶mco bãptöcungkhicãchöa, ng¨nc¶ns¶ythai + Ph¸ttriÓnmµngrông®Ónu«ithaitrongthêigian®Çu +Ph¸ttriÓnnangvµthuútuyÕnvó +ThaythÕthÓvµngtrongthêikúchöacuèi®Ó d v HCS (human chorionicsomatomammotropin) + Do nhauthaibµitiÕtra, lµprotein cãKL=38000 dvo + §îcbµitiÕtëtuÇnlÔthø5 vµt¨ng®Õntr + Lµmgi¶mtÝnhnh¹y c¶mvíiInsulin, gi¶mtiªuthô u tiªnglucose chothai glucose ëc¬thÓmÑ®Ó
v Relaxin: do nhauthaibµitiÕt ëcuèithêikúmangthai + Lµmgi·nd©ych»ngkhípb¸n®éngh¸ng + LµmmÒmc¬cætöcung v Prostagladindo nhauthaitiÕtraëthêikúchöacuèicãt¸c dôngph¸thÓvµng, cïngvíioxytoxing©yrac¬chÕ®Î
155
+ KÝchthÝchgi¶iphãngaxitbÐoëm«mìdùtr÷cu¶mÑ®Ó cungcÊpn¨ng l îngthaythÕglucose (cid:224)CãthÓcoiHCS lµhormonchuyÓnho¸, cungcÊpdinh dìngchoc¶mÑvµthai
4.2.5 SùbµitiÕthormoncña1 sètuyÕnnéitiÕt
v TuyÕnyªn: trongthßikúthaito h¬nb×nhth bµitiÕtACTH, TSH, ®ÆcbiÖtlµprolactin
êng, nãt¨ng
156
+ Ngîcl¹i T.Yªngi¶mtiÕtFSH vµLH v Váth îngthËn: cortirolt¨ngbaoiftiÕtgiópchoqu¸tr×nh vËnchuyÓnaxitaminsang thai +T¨ngtiÕtaldosterolvµocuèithêikúthainh»mt¨ngt¸ihÊp thuNa+ ëèngthËn, gi÷ n ícvµt¨nghuyÕt¸p
v TuyÕngi¸p: to h¬nb×nhth êng, do sùkÝchhtichscña
v TuyÕncËngi¸p: PTH t¨ngbµitiÕt v NÕucon mÑthiÕucanxitrongchÕ®édinh d
TSH, HCG lµmt¨ngbµitiÕtT3 vµT4
157
ìng, th×PTH cµngtiÕtnhiÒu®ÓchuyÓnCa++ tõmÑsang con
C¸cbiÖnph¸ptr¸nhthai
v Dïngthuèc: t/pchñyÕulµprogesteron, 1 phÇnestrogen v VØgåm28 viªn: 21 viªncãt/dtr¸nhthai, 7 viªnKot/d v Tr¸nhgÇnnhauvµongµyphãngno·n, 3359373 (Ogino) v Dïngbaocaosuvíinam, mòchôpcæt/cvíin÷ v Dôngcôtöcung(vßngtr¸nhthai) v Th¾t hoÆcc¾t èngdÉntinh v Th¾t hoÆcc¾t èngdÉntrøng
158
V. Sinhlýchöa®Î
1, Sinhlýchöa
v
v
v
v
v
v
Tõkhithôtinh®Õnlóc®Îgäilµthêikúcãchöa Lîn: 114 ngµy(3 th¸ng, 3 tuÇn, 3 ngµy) Bß: 282 ngµy(9 th¸ng10 ngµy) Dª: 150 ngµy Tr©u: 310-320 ngµy(10 th¸ng r ìi) Cõu: 147 ngµy MÌo: 58 ngµy Ngùa: 336 ngµy(11 th¸ng) Thá: 30 ngµy vChã: 60 ngµy Chuétnh¾t tr¾ng: 23 ng Chuét®ång: 60 ngµy Ho·ng: 300 ngµy
v Voi: 610 ngµy
159
2, Sùph¸ttriÓncñaph«ithai
2.1 Sùph¸ttriÓncñaph«ithai v Qu¸tr×nhph¸ttriÓnbªntrongcñabµothaicãthÓchialµm3 thêi
kú:
v Thêikúthø1: thêikútrøng, thêikúnµyb¾t ®Çutõkhitrøng ®
îc
thôtinh®Õnkhih×nhthµnhnangph«i-tóiph«i. TB tõ6-10 ngµy saukhithôtinh.
v Thêikúthø2: thêikúph«ithai, lµthêikúh×nhthµnhnhauthai, h×nhthµnhc¸ctÕbµovµc¸ckhÝquancñac¬thÓ. ëgiasóclíntõ ngµy11 ®Õnngµy40.
160
v Thêikúthøba: thêikúbµothai, lµthêikúcuèigiai®o¹n ph«ithai cho®Õnkhisinh®Î. Giai®o¹n ph©nchiac¸ckÕtcÊucñatÕbµovµ ángthµnhnhanh c¬quan, lµthêikúbµothaiph¸ttriÓnvµtr
CÊut¹o cñaph«i
161
2.2 Sùph¸ttriÓncñabµothaiqua c¸cth¸ng
* Bµothaibß: v Th¸ngthø1:ph«i thai3 tuÇn®·cãnÕpnh¨n ëmiÖng, m¸, m¾t. ícnhóravµ®·cãvÕt2 ch©nsau,
§Õnngµythø25 haich©ntr thaidµi0,1-1,1 cm.
v Th¸ngthø2: Ph«ithai®·h×nhthµnhgièngh×nhd¸ngcon bß.
Bôngph«ithaito b¾t ®Çuh×nhthµnhvµph¸ttriÓnc¸ckhÝquan. Thai ®·®Çuvónhóra. Ngµythø40 thaidµi2 cm; 50 ngµythaidµi 4,5 cm, ®óng2 th¸ngdµi6,7 cm.
v Th¸ngthø3:Thai 9 tuÇndµi8 cm, 10 tuÇndµi9 cm, 11 tuÇndµi11 162
cm vµcuèith¸ngthø3 thaidµi11-14 cm.
v Th¸ngthø4: ¬thai®ùcthשm nang®·ph¸ttriÓnhoµnchØnh. Th©n
cha cãl«ngrânh ng®·cãl«ngt¬. Thai dµi22-26 cm.
v Th¸ngthø5: ëmÐpbµothai®·cãl«ng. Thai c¸i®·cã®Çuvó, thai
®ùcth×dÞchhoµn®·®i vµo©m nang. Thai dµi35-40 cm.
v Th¸ngthø6: L«ngmÐpph¸ttriÓn. Thai c¸icã®Çuvó, thaidµi45-
60 cm
v Th¸ngthø7: Thai dµi60-75 cm v Th¸ngthø8: Toµnth©nl«ng®·ph¸ttriÓn. Thai dµi80-85 cm v Th¸ngthø9:Bµo thai®·cãr¨ng. Thai dµi80-100 cm
163
3, Sù®iÒutiÕtthÇnkinhthÓdÞch ë thêikúmangthai
v ThÇnkinh: B¾t ®Çutõlócthôthai, trongvân·oxuÊthiÖn vïng hngphÊntréi®ÓtiÕpnhËnnh÷ngbiÕn®æiho¸häc vµc¬häctõc¸c®iÓmthôc¶m ëtöcung, do ®ã®¶m b¶o ®îcc¸c®iÒukiÖncÇnthiÕtchosùph¸ttriÓncñaph«i thainh : niªmm¹c töcungph¸ttriÓn, m¹ch m¸u®Õn nhiÒu, t¨ngtiÕtdÞch.
v HngphÊnt¨ng c êngm¹nh nhÊt ëth¸ngthø2, lµmét
164
trongc¸cyÕutèlµmdÔs¶ythai ëthêi®iÓmnµy.
*ThÓdÞch
v Progesteroncãt¸cdông v HormontuyÕngi¸p: ¶nh h ëng®Õnsùph¸ttriÓncñabµothai, khi
ícbµo
cãchöatuyÕngi¸pt¨ng c êngho¹t ®éng®Ót¨ngkÝchth thai
v Prostagladindo nhauthaitiÕtra ëthêikúchöacuèicãt¸cdông
ph¸thÓvµng, cïngvíioxytoxing©yrac¬chÕ®Î
v Estrogen: ëcuèithêikúchöacuèinhauthaitiÕtranhiÒucãt¸c
dôngt¨ng®émÉnc¶mcñac¬tr¬ntöcungvíioxytoxin
v Relaxindo nhauthaitiÕtra ëcuèikúcãchöalµmd·nd©ych»ng
x¬ngchËu, mëcætöcungg©y®Î.
165
Sùthay®æihormone
166
4, Nh÷ngthay®æicñac¬thÓmÑkhi
cãchöa
v Duytr×thÓvµngtiÕtprogesteron -an thai v H×nhthµnhnhauthai®¶m b¶osùtrao®æichÊtgi÷amÑvµcon v Töcungph¸ttriÓn, niªmm¹c dµylªn, m¸ucungcÊpnhiÒu, lµm khèi lîngt¨ng(ëlînKL 2,5 -6 kg, kh«ngkÓthai, lócb×nh thênglµ0,2 -0,5 kg)
v ©m ®¹o réngvµcöa©m ®¹o to, c¬quansinhdôcnëto h¬nbt v Trao®æichÊtt¨ngnhanh, ®ångho¸t¨ng, dÞho¸gi¶m v TuÇnhoµnt¨ngtÇnsètim®Ëp, l
u lîngm¸ut¨ng30-40%
167
168
+Khèi lîngm¸ut¨ng30%, tuû x ¬ngt¨ngsinhhångcÇu v H«hÊpt¨ng, chuyÓnsang ph ¬ngthøch«hÊpngùc + Møctiªuthôoxy t¨ngkho¶ng20% v §¹i tiÓutiÖnnhiÒulÇntrongngµy, do thaichÌnÐp v KÝchth ícbÇuvógÊp®«i so víib×nhth êng v Hµm lîngcan xi phètphotrongm¸ugi¶m. v NÕuthiÕuCa, P trongkúchöacuèi, c¬thÓmÑph¶ihuy îngCa, P trongm¸u, con ¬ng. NÕuthiÕutrÇmträngsÏdÉn ®éngtõ x ¬ng®Óduytr×hµm l mÑsÏbÞchøngxèp x ®Õnchøngb¹i liÖtchocon mÑ
Sùt¨ngträngvµchÕ®édinh d
ìng
v ë ngêi: vµonh÷ngth¸ngcuèikhèi l
îngcáthÓmÑcã
v Vµonh÷ngth¸ngcuèi, c¬thÓmÑkh«ngthÓcã®ñchÊt
thÓt¨ngh¬n12 kg (trong®ãthai3 kg, dÞchèivµnhau2 kg, töcung1 kg, vó1 kg, dÞchngoiajbµo3 kg, mì1-2 kg)
169
v C¸cchÊtdinh d ìng ënhauthaicòng ® îcsödôngvµo
dinh dìngnhËntõ ® êngtiªuho¸ v C¬thÓmÑph¶ichuyÓnc¸cchÊtdinh d ìngdo ®·tÝchluü ®îctrongc¸ckhodùtr÷tõnh÷ngth¸ng®Çucñakúthai
v C¸cchÊtdinh d ìngrÊtcÇnthiÕtlµ; protein, gluxit, lipit + §ÆcbiÖtlµcanxi, photphat, s¾t, c¸cvitamin D, K … + NÕukh«ngcungcÊp®ñc¸cchÊtdinh d
lócnµy
170
ìngth×c¬thÓmÑ sÏbÞgÇyyÕu, thaikÐmph¸ttriÓn
5, Sinhlý®Î
* §éngt¸c®Î: v Giai®o¹n chuÈnbÞ: cætöcungmë, töcungb¾t ®Çuco bãp, cuèi giai®o¹n nµyco bãpm¹nh h¬nlµmvìmµngèi, dÞchèitrµnra ngoµi
v Giai®o¹n ® a thaira: C¬töcungco bãpm·nhliÖt, thêigianco bãpnhiÒuh¬nthêigiannghØt¹o ranh÷ngc¬n®au d÷déi. KÕthîp víisùco bãpm¹nh cñatöcungcßncãsùthamgiacñac¬bôngvµ c¬hoµnht¹o ranh÷ngc¬nrÆn®Ó®¶y thairangoµi.
v Giai®o¹n ® a nhaurangoµi: saukhithai®·ra, töcungvÉntiÕp tôcco bãp®Ó®Èynhaurangoµi. ëgiai®o¹n nµythêigain co bãp ng¾n h¬nthêigiannghØ
171
* C¬chÕ®Î
v Cãquan®iÓmchor»ng®Îlµdo kÝchthÝchc¬häccñabµothai®èi víithµnhd¹con lµmchod¹con co bãp®Èythairangoµi. Thùc nghiÖmng êitab¬m n ícvµod¹con g©y®Î
v Theo quan®iÓmkh¸cchor»ng®Îlµdo mÑbÞtróng®éc. Do s¶n
co2, urª, axituric
îcn÷aph¶i®Èythaira®ÓgiaØ®éc.
phÈmbµitiÕtcñathaivµom¸umÑnhiÒunh nªnc¬thÓmÑkh«ngchÞu ® v §Îlµdo c¸ckÝchtèg©y®Î:
v
172
C¬chÕ®Î(tiÕp)
v Khi®ÕngÇnthêikú®Î, cortisoltrongbµothaivµnhau
v
v
thait¨ngcao:
v v DÊuhiÖucñasù®Î ®
173
Gi¶mtiÕtprogesterone T¨ngtænghîpEstrogen T¨ngtænghîpprostagladin îcgöi®i bëihypothalamus cña thai
Sùphèihîpgi÷ac¬thÓmÑvµthai
174
Vaitrßcñahormone vÒC¬chÕ®Î
175
$3. C¸cchØtiªu®¸nhgi¸k/nsinhs¶n
v I, §èivíicon ®ùc 1. LîngtinhdÞch(Vml) v LîngtinhdÞchlµsèml hçnhîptinhtrïngvµtinhthanh do tuyÕnsinhdôcphôtiÕtratrong1 lÇnlÊytinh(ml/lÇn). v Theo D¬ng§×nhLong (1996), V dÞchlµchØtiªuvÒsè lîngnh ngcãý nghÜaquanträngvÒmÆtsinhhäckü thuËtvµkinhtÕ.
v Theo §çV¨nThu (2001), chor»ngV dÞchlµchØtiªu
176
®¸nhgi¸chÊt l îngtinhtrïngtrongthôtinh
2. Ho¹t lùctiÕnth¼ng cñatinhtrïng(A%)
v Ho¹t lùctiÕnth¼ng cñatinhtrïngchØ% tinhtrïngcãkh¶n¨ng
vËn®éngtheo h íngtiÓnth¼ng
v Ho¹t lùctiÕnth¼ng cñatinhtrïngliªnquan®Õnkh¶n¨ngthôtinh v Ho¹t lùctiÕnth¼ng cñatinhtrïngcµngcaoth×chÊt l
îngtinh
dÞchcµngtèt.
ëng, ph¸tdôcvµchèngbÖnhtËtcña
v §çV¨nThu (2001) chøngminhr»ngsøcsèngcña®êisauphô thuécvµosøcsèngcñatinhtrïng. Ho¹t lùctiÕnth¼ng cñatinh trïngcaoth×kh¶n¨ngsinhtr ®êisautèt
177
3. Nång®étinhtrïng(tr(tû)/ml)
îngtinhtrïngtrong1 ml tinhdÞch. Nång®étinhtrïnglµ l v VËynång®étinhtrïnglµchØtiªuc¬së®ÓtÝnhliÒutinh
v NguyÔnXu©nHoµn(1991), nång®étinhtrïng®¸nhgi¸ chÊt lîngtinhdÞch, nãliªnquanmËtthiÕtvíitØlÖthô thaivµsècon sinhra.
v Chemineau(1991), lÊytinhlµ1 ngµychonång®étinh
trongthôtinhnh©nt¹o, lµchØtiªuquanträng®Ó®¸nhgi¸ chÊt lîngtinhdÞch
178
trïng(2,8 x 10 9) thÊph¬nso víikho¶ngc¸chtrªn2 ngµy (3,5 x 109)
4.Tæng sètinhtrïngtiÕnth¼ng trong1 lÇn lÊytinhV.A.C ( tû/lÇn)
v VAC trong1 lÇnlÊytinhlµchØtiªuquanträng®Ó®¸nh
v Theo Cortteel(1977) th×VAC trong1 lÇnlÊytinhthay ®æitheomïa, lÊytinh ëmïasinhs¶nth×V.A.C caoh¬n mïakh«ngsinhs¶n.
v C¸cgièngkh¸cnhau, c¸cc¸thÓkh¸cnhausÏchoV.A.C
îngtinhdÞchtèthay gi¸phÈmchÊt®ùcgièngvµchÊt l xÊu
179
kh¸cnhau
5. TûlÖtinhtrïngkúh×nh(K%)
v Lµ% tinhtrïngcãh×nhth¸ikh«ngb×nhth
v TûlÖK% ¶nh h ëng®Õnkh¶n¨ngthôtinhcñatinhtrïng, liªnquan®Õnkh¶n¨ngph¸vìmµngphãngx¹cñatÕbµo trøng, liªnquan®Õnsøcsèng, søcvËn®éngcñatinhtrïng v ChamtionvµGoffau(1987) chor»ngK% lµchØtiªu®¸nh gi¸chÊt l îngtinhdÞch, cãliªnquan®ÕntûlÖthôtinh.
v Ngayc¶víicon ®ùckhoÎm¹nh søcsinhs¶nb×nhth
êngë®Çu, cæ th©n, ®u«i, chóngkh«ngcãkh¶n¨ngthôtinh
180
êng th×trongtinhdÞchvÉncãtinhtrïngkúh×nh
6. §épH tinhdÞch
v pH liªnquan®Õnqu¸tr×nhT§C cñatinhtrïngth«ngqua hÖthèng
enzymcñachóng.
v §épH cñatinhdÞch¶nh h ëng®ÕnchÊt l îngcñat/tr v §épH tinhdÞch ëmçiloµilµkh¸cnhau, nÕupH qu¸kiÒmhay
qu¸toanth×tinhtrïngbÞkÝch®éngvµchÕtnhanhchãng
v TrongmttoantÝnhtinhtrïngho¹t ®éngyÕu, thêigiansèngkÐo
dµi, trongmtkiÒmtinhtrïngho¹t ®éngm¹nh vµbÞrótng¾n thêi giansèng.
v §çV¨nThu (2001), dùavµochØtiªusinhhäcvµpH tinhdÞchcã
thÓnghiªncøut¹o ram«itr
êngphalo·ng, ®«ngl¹nh tinhdÞch 181
7. Søc®Ò kh¸ngcñatinhtrïng
5 t/trsödôngtrong1 h ë37
oC,
V R = ------- V: lîngNaCL1% thùcdïng(ml) v v: lîngt/dÞch®·sd®ÓKTr(ml)
9 t/tr
182
: lµsèmg fructozamµ10 8. HÖsèh«hÊpcñatinhtrïng + Lµsèmicro lÝtoxy mµ10 + B×nhth ênglµ137,5 micro lÝtoxy 9. HÖsèph©ngi¶ifructoza f/gtrong1 h ë37 oC, btlµ2,17 mg
10. §Æc®iÓmlýho¸cñatinhdÞch
v ¸p lùcthÈmthÊucñatinhdÞch + ¸p lùcthÈmthÊu(posm) cñat/dÞchcãvaitrßquanträng víitinhtrïng. Mçiloµigiasóckh¸cnhauth׸p lùcthÈm thÊucñat/dÞchkh¸cnhau. ¸p lùcthÈmthÊucaohay thÊp ®Òu¶nh h ëng®Õnsøcsèng, h×nhd¹ng tinhtrïng.
v N¨nglùc®ÖmcñatinhdÞchcõu ( + N¨nglùc®Öm ( b) cñatinhdÞchcãt¸cdôngduytr×pH cñatinhdÞch. N¨nglùc®ÖmcñatinhdÞchcãliªnquan mËtthiÕtvíic¸cthµnhphÇntrongtinhdÞch
183
b)
§Æc®iÓmlýho¸cñatinhdÞch(tݪp)
v §énhíttinhdÞch ( h) + §énhítt/dÞch¶nh h ëng®Õnkh¶n¨ngvËn®éngcñatinhtrïng.
Khi®énhítcaolµmchosøcc¨ngmÆtngoµit¸c®énglªntinh trïngvµt¨nglùcma s¸tc¶ntrëtinhtrïngho¹t ®éng.
v TûträngcñatinhdÞch(d) + Tûträngcñat/dÞchlµmétyÕutèquanträng, dùatrªnc¬së®Æc ®iÓmsinhhäct/dÞchvµmétsèchØtiªukh¸ccãthÓt¹o nªnm«i trêngphalo·ng, m«itr êng®«ngl¹nh thÝchhîp(NguyÔnXu©n Hoµn, 1991)
184
II, ChØtiªu®/gi¸k/ns/ s¶ncñacon c¸i
v
v
v
v
v
v
185
1. §Æc®iÓmsinhlýsinhdôc Tuæi®éngdôclÇn®Çu(ngµy) Chukú®éngdôc(ngµy) TuæiphèigiènglÇn®Çu(ngµy) Thêigianmangthai(ngµy) TûlÖthôthaikhiphèigiènglÇn®Çu(%) Tuæi®Îløa®Çu(ngµy)
2. N¨ngsuÊtsinhs¶ncñalînn¸i
v Sècon ®Îra/æ: lµtængsèlîncon ®Îra(tÝnhc¶sècon chÕtvµsè thaichÕt). ChØtiªunµynãilªnmøc®é®ÎnhiÒuhay Ýtcñalînn¸i. v Sècon ®Îracßnsèng/æ: lµsècon cßnsèngsaukhi®Îracon cuèi
cïng, ®©y lµchØtiªunãilªnkh¶n¨ngnu«ithaicñalînn¸ivµ ®¸nhgi¸küthuËtnu«i d ìng, ch¨msãclînn¸itronggiai®o¹n mangthai.
v Sècon s¬sinhchÕt: sèlîncon chÕtth
êngchialµm3 lo¹i: thai
chÕt, thainon vµthaigç.
v Khèi lîngs¬sinh: lµchØtiªukinhtÕquanträng, nãilªntr×nh
®é, küthuËtch¨nnu«i, ®Æc®iÓmgièngvµkh¶n¨ngnu«ithaicña lînmÑ
186
N¨ngsuÊtsinhs¶ncñalînn¸i(tiÕp)
v Sècon vµkhèi l îngcon lóc21 ngµytuæi. LµchØtiªu®¸nhgi¸
chÕ®é
kh¶n¨ngtiÕts÷acñalînn¸i, kh¶n¨ngnu«icon còngnh ch¨msãc, nu«i d ìnglînn¸inu«icon.
v Sau21 ngµytuæith×kh¶n¨ngtiÕts÷acñalînn¸igi¶mdÇn, do ®ã ngêitath ênglÊykhèi l îng21 ngµytuæicñatoµn æ®Ó®¸nh gi¸kh¶n¨ngtiÕts÷acñalînn¸i.
v Thêigiancais÷a: ngµynay víitr×nh®éch¨nnu«itiªntiÕn®·rót
íc®©y
ng¾n thêigiancais÷arÊtnhiÒu. Thêigianc/s÷alîncon tr thênglµ8 tuÇntuæi, cßnhiÖnnay chØ ë28 hoÆc21 ngµytuæi, thËmchÝcßnng¾n h¬n (cid:224) giópchoviÖcn©ngcaon¨ngsuÊtsinh s¶ncñalînn¸ido lµmt¨ngsèløa®Îcñalînn¸i/n¨m
187
N¨ngsuÊtsinhs¶ncñalînn¸i(tiÕp) v Thêigiankh«ngs¶nxuÊthay thêigianphèigièngcãchöasaucai s÷a: chØtiªunµychothÊytûlÖhaohôtcñalînn¸inhiÒuhay Ýtvµ tr×nh®éktnu«i d ìnglînn¸inu«icon còngnh
lînn¸ichêphèi.
365 ngµy
v -Sèløa®Î/n¸i/n¨m= kho¶ngc¸chløa®Î
v Kho¶ngc¸chhailøa®Î: lµkho¶ngthêigiantÝnhtõløa®Înµy
®Õnløa®ÎtiÕptheo
188
v Sèlîncon cais÷a/n¸i/n¨m: lµchØtiªu®ÆcbiÖtquanträngtrong v CãthÓnãi®©y lµs¶nphÈmcuèicïngcñangµnhch¨nnu«ilîn n¸i. ChØtiªunµychobiÕtphÈmchÊtgièng, tr×nh®éküthuËt, ch¨msãc, nu«i d ìngcòngnh quytr×nhvÖsinhphßngdÞchcña nhµch¨nnu«i
VÝ dôvÒk/nsscñalînn¸iLandrace v §ÆngVòB×nh(1998) ®·chobiÕtvÒkh¶n¨ngcñalînLandrace
nu«it¹i XÝ nghiÖpGièngvËtnu«iMüV¨n - H ngYªnnh sau:
v
-Tuæi®Îløa®Çulµ409,3 ngµy -Sècon ®Îracßnsèng: 9,86 con/æ -Sècon ®Ónu«i: 9,23 con/æ -Sècon 21 ngµytuæi: 8,68 con/æ -Khèi l îngs¬sinhtoµnæ: 11,87 (kg) -Khèi l îngtrungb×nh21 ngµytuæi: 4,51 kg/con -Kho¶ngc¸chgi÷ahailøa®Î: 178,39 ngµy
189
VÝ dôvÒk/nsscñalînn¸i
v NguyÔnKh¾c TÝch(1997), chobiÕtYorkshire, Landrace: + Sècon s¬sinh/æcña: Landrace lµ9,7
± 0,34 con Yorkshire lµ9,37 ± 0,29 con + Khèi lîngs¬sinhtrungb×nh: Landrace lµ1,24 kg/con Yorkshire lµ1,22 kg/con
190
* Boenit(1987) chobiÕt: Sècon cßnsèng®Õnc/s÷a ën¸i Yorkshire lµ8,8 con, ëlînLandrace Ph¸plµ8,9 con, ë lînn¸iLandrace BØlµ7,8 con. + Tuæi®Îløa®ÇucñaYorkshire vµLandrace Ph¸plµ360 ngµytuæi, Landrace BØlµ385 ngµytuæi.