2
I. Hà Nội thời Nguyễn (từ năm 1802 đến năm 1945)
1. Hà Nội thế kỉ XIX đến đầu thế kỉ XX.
-Năm 1802, Nguyễn Ánh lật đổ vương triều Tây Sơn, lập ra nhà Nguyễn, Nguyễn
Ánh lấy hiệu là Gia Long.
-Năm 1804, Gia Long đổi tên nước thành Việt Nam. Năm Gia Long thứ tư (1805)
đổi phủ Phụng Thiên thành phủ Hoài Đức, Thăng Long với nghĩa “rồng bay” đã
được đổi thành Thăng Long với nghĩa “thịnh vượng”.
-Năm 1831, Minh Mệnh thực hiện cuộc cải cách hành chính, bãi bỏ địa danh Bắc
Thành, đổi tên Thăng Long thành Hà Nội với vị thế chỉ còn là một tỉnh.
-Dưới thời Nguyễn, Hà Nội bị thu hẹp, thành Thăng Long xưa bị hạ thấp hơn.
Tuy vậy, Hà Nội vẫn là một trung tâm kinh tế- văn hóa lớn tiêu biểu của cả
nước và có những mặt kinh tế phát triển độc lập nhờ đó Thăng Long vẫn giữ
được bộ mặt thành thị của nó.
Về giáo dục cũng đạt dược nhiều thành tựu, các “làng khoa bảng” như Đông
Hạc, Hạ Đình, Kim Lũ… vẫn liên tục có nhiều người đỗ đại khoa. Thăng
Long Hà Nội vẫn là nơi hội tụ và lắng đọng văn hóa dân tộc của hàng ngàn
năm lịch sử.
3
-Khi Pháp xâm lược nước ta (1858) và mở rộng đánh chiếm Bắc kì lần thứ nhất
vào năm 1873, nhân dân Hà Nội phối hợp cùng nghĩa quân Cờ Đen của Lưu
Vĩnh Phúc đã giành thắng lợi trận Cầu Giấy (12-1873). Trong lúc này, triều đình
nhà Nguyễn chấp nhận kí với Pháp bản hiệp ước Giáp Tuất 1874. Điều 1 của
hiệp ước có ghi: “sẽ có hòa bình, hữu nghị và liên minh vĩnh viễn giữa nước
Pháp và vương quốc An Nam”.
-1882, Pháp tiến hành xâm lược Bắc Kì lần thứ 2. Tại Hà Nội, một lần nữa nhân
dân Hà Nội lại cùng nghĩa quân Cờ Đen của Lưu Vĩnh Phúc giành thắng lợi ở
Cầu Giấy lần hai (1883), giết chết chỉ huy của giặc.
-1883, nhân lúc tình hình triều Nguyễn rối ren, thực dân pháp tấn công vào
Thuận An, buộc nhà Nguyễn kí hiệp ước J. Harmand, và đến năm 1884 là hiệp
ước Patenotre, chấp nhận sự bảo hộ của Pháp trên toàn bộ đất nước ta.
-Liên quan đến thành phố Hà Nội, điều 18 của hiệp ước 1884 đã quyết định giới
hạn của khu nhượng địa, và đến năm 1888 bằng mọi thủ đoạn người Pháp đã
biến toàn bộ nội thành Hà Nội thành một thành phố nhượng địa. 1-10-1888, vua
Đông Khánh ban đạo dụ ghi nhận: “những lãnh thổ thuộc các thành phố Hà Nội,
Hải Phòng và Đà Nẵng được chuyển thành đất nhượng địa của người Pháp.
Chính phủ An Nam nhường cho chính phủ Pháp mọi quyền hành trên những
vùng đất đó”.
-Từ năm 1887, Pháp đã thành lập Liên bang Đông Dương, lấy Hà Nội làm thủ
phủ, Phủ toàn quyền Đông Dương, đóng tại Hà Nội. Thủ phủ của Bắc Kì cũng
đóng tại Hà Nội. Bộ phận lãnh đạo cao nhất gọi là Dinh Thống sứ, còn cơ quan
cao nhất của thành phố gọi là Toà Đốc lí. Đứng đầu các bộ phận này đều là
người Pháp. Triều đình nhà Nguyễn cũng có cử quan Kinh lược sứ Bắc Kì để
nắm tình hình chung ở miền Bắc, nhưng ngay cả viên quan này vẫn phải nằm
dưới sự kiểm soát của các quan chức người Pháp.
-Hà Nội thời kỳ này trải qua bước quá độ chuyển biến từ một đô thị truyền thống
sang một đô thị cận đại mang tính thuộc địa.
-Dù có nhiều chuyển biến về địa giới hành chính, về luật pháp, chính quyền…
nhưng tinh thần yêu nước, chống Pháp của nhân dân thì không gì lay chuyển,
4
thậm chí còn mạnh mẽ hơn và mang một màu sắc mới. Các nho sĩ – văn thân,
khoa bảng đã trở thành những người lãnh đạo nhân dân nổi dậy khắp nơi chống
lại sự cai trị của Pháp, khiến người Pháp khó khăn trong việc thiết lập chính
quyền cai trị tại Hà Nội.
-Đầu thế kỉ XX, trong lĩnh vực đời sống văn hoá, giáo dục của Hà Nội có nhiều
chuyển biến :
+ Nền giáo dục Hán học truyền thống dần dần bị loại bỏ, thay vào đó là các
trường mới do người Pháp lập ra nhằm đào tạo một lực lượng tri thức phục vụ
cho công cuộc cai trị Đông Dương của Pháp.
+ Tuy nhiên, lực lượng thanh niên tri thức Hà Nội đã trở thành bộ phận đầu tiên
tiếp cận với luồng tư tưởng tiến bộ, cách mạng và tiên phong trong cuộc đấu
tranh chống thực dân Pháp đầu thế kỷ XX ở Hà Nội.
+ Đầu thế kỉ XX tại Hà Nội, nhiều thanh niên đã tham gia phong trào Đông Du
(1905-1908) do Phan Bội Châu khởi xướng.
+ Năm 1907, một trường học kiểu mới được thành lập ở Hà Nội – Trường Đông
Kinh Nghĩa Thục do các sĩ phu nho học cấp tiến lập ra, Lương Văn Can làm
Thục trưởng. Mục đích đổi mới nội dung, phương pháp giáo dục, đề cao chữ
Quốc ngữ, thức tỉnh tinh thần yêu nước, tấn công vào hệ tư tưởng phong kiến,
tuyên truyền tư tưởng mới, đẩy mạnh các hoạt động chấn hưng thực nghiệp và
hoạt động kinh doanh. Trước ảnh hưởng lớn của Đông Kinh Nghĩa Thục, thực
dân Pháp cho đây là “cái lò phiến loạn ở Bắc Kì’’ nên tháng 12/1907 đã ra lệnh
đóng cửa trường và bắt đi nhiều nhân vật chủ chốt, trong đó có Lương Văn Can.
-Đầu thế kỉ XX, tại Hà Nội còn có các hoạt động phối hợp với nghĩa quân Yên
Thế như vụ Hà Thành đầu độc 1908, các hoạt động của Việt Nam Quang Phục
hội năm 1913 (vụ ném tạc đạn tại Khách sạn Gà Trống Vàng, tháng 4/1913).
Ngoài ra tại Hà Nội còn diễn ra cuộc đấu tranh của công nhân xe kéo, công nhân
và viên chức hãng L’U.C.I…Các cuộc đấu tranh của công nhân ở Hà Nội đã
bước đầu đánh dấu sự phát triển mới của phong trào công nhân trong phong trào
dân tộc dân chủ giai đoạn sau.
5
