ÁCH Đ C TÊN LATINH Ọ
Đ Xuân C m - Gi ng viên ĐH Huỗ ẩ ả ế
Trong qua trinh trao đôi, hôi thoai vê nh ng thông tin sinh hoc du băng bât ky tiêng n c nao ư ươ
trên thê gi i, lăm luc phai đoc tên các taxon th c v t, ơ ư ậ đông vât băng tiêng Latin. Phat âm
không chuân xac cung dê gây hiêu lâm, co khi t môt loai cân quan tâm ư lai khiên ng i nghe ươ
hiêu đên môt loai khac, thâm chi co khi h không thê nhân ra đ c la loai gi măc du loai ọ ươ
muôn nêu la rât quen thuôc. Do v y, viêc phat âm chuân xac ti ng Latin là m t yêu c u thi t ậ ế ộ ầ ế
th c đ i v i nh ng ai quan tâm đ n lĩnh v c phân lo i h c sinh v t. Nh m góp ph n giúpự ố ớ ữ ế ự ạ ọ ậ ằ ầ
các b n th c hi n m c đích v a nêu, tôi xin gi i thi u cách phát âm ti ng Latin nh sauạ ự ệ ụ ừ ớ ệ ế ư
I. Cac nguyên âm
Hinh thai ch ư
Tên g i ọPhát âm Ví d ụ
Viêt
hoa
Viêt
th ngươ
A a a a anatomia, aqua, camphora, tabella
E e ê ê cera, arteria, cerebrum, ceratus, cicade
I i i i iecur, labium. liber, digitalis, meninx
J i iôta i jodum, injectio, jus, jocur
O o ô ô collum, ovum, dosis, mono, hetero
U u u u anus, nervus, maximum, caecum
Y y ipxilon u (âm Phap)oxygenium, larynx, hybridus
II. Cac nguyên âm kep
Trong tiêng Latinh co 4 nguyên âm kep co cach phat âm riêng, nh ng nhiêu tr ng h p do ư ươ ơ
thoi quen ng i ta đa phat âm theo âm tiêng Phap, điêu nay khiên ng i nghe hiêu nhâm qua ươ ươ
môt nguyên âm khac, t đo co thê hiêu sai nghĩa thuât ng hoăc nhân đinh nhâm môt ư ư taxon
sinh vât.
1. Nguyên âm kep ae: phat âm nh âm [e] trong tiêng Viêt ư
Vi du:
saepe (nhiêu khi), aeger (ôm đau), aether (ete), aetheroleum (tinh dâu), aequalis (băng),
aequivalens (t ng đ ng) ...ươ ươ
2. Nguyên âm kep oe: phat âm nh âm [ ] trong tiêng Viêt ư ơ
Vi du:
foetus (thai), oedema (bênh phu), oenanthe (cây rau cân), ...
3. Nguyên âm kep au: do thoi quen theo âm Phap, nhiêu ng i phat âm âm nay nh âm [ô] ươ ư
tiêng Viêt, khiên ng i nghe nhâm v i nguyên âm ươ ơ o. B i vây phai chu y phat âm chuân vaơ
cach phat âm đung cho âm nay la nh âm [au] trong tiêng Viêt. ư
Vi du:
aurum (vang kim), aureus (nh vang kim), ư auris (tai), auricula (tai nho), aurantium (qua
cam) ...
4. Nguyên âm kep eu: phai đ c phat âm nh âm [êu] trong tiêng Viêt, nh ng do thoi quen ươ ư ư
theo âm Phap, nhiêu ng i đa phat âm thanh âm [ ] khiên ng i nghe nhâm v i nguyên âm ươ ơ ươ ơ
kep oe
Vi du:
euglena (Trung măt), eucalyptus (cây Bach đan), leucaena (cây Keo dâu), Melaleuca
leucadendra (cây Tram), leucaemia (bênh bach câu), seu (hoăc)...
L u yư : aë, oë không phai la nguyên âm kep, khi phat âm phai tach thanh 2 âm:
aë: phat thanh a - ê oë: phat thanh ô - ê
III. Cac phu âm
Hinh thai ch ư Tên goiPhat âm Vi du
Viêt hoaViêt th ng ươ
B b bê bơ bonus, borax, botanica, bufo
C c xê Cơ
xơ
camphora, collum, corolla
caecum, cera, coena, cerebrum
D d đê đơ dosis, deformis, divisio, duodenum
F F epphơphơ facies, fel, finis, flos, folium, functio
G g ghê gơ ganglion, gaster, gemma, giganteus
H h hát hơ herba, homo, hora, hybridus
K k ca cơ kaolinum, keratoma, kola
L l enlơlơ labium, larynx, levis, liber, locus
M m emmơmơ maximum, meninx, minimum, mutatio
N n ennơnơ nasus, nervus, nomen, numero
P p pê pơ pancreas, penicillinum, pestis, porcus
Q q cu q(u): quơ quadruplex, quercus, quinque
R r errơrơ radix, recipe, rosa, ruber
S s etxơx , ơ
dơ
saccharum, semen, solutio
sinensis, plasma, dosis, mensa
T t tê tơ
xơ
taenia, terra, tinctura, toxinum, tuber
solutio, natio, scientia
V v vê vơ vaccinia, variolla, vesper, virus
X x ichxơkx ơ
kdơ
simplex, thorax, xanthomonas
exemplum, maxima
Z z dêta dơ zanthoxylum, zea, protozoa
IV. Cac phu âm kep
1. Nh ng phu âm kep phat ra môt âmư
1.1. Phu âm kep ch: la phu âm kep co nguôn gôc Hilap (X, x: khi), nên phat âm theo âm
Hilap, nh [kh] trong tiêng Viêt. ư
Vi du:
charta (giây), character (tinh chât), chemia (hoa hoc), chlorophyllum (diêp luc tô), cholera
(bênh ta), chromosoma (nhiêm săc thê), arachis (cây lac, đâu phung)...
1.2. Phu âm kep ph: cung co nguôn gôc Hilap ( Φ,ф: phi), nên phat âm nh âm [ph] trong ư
tiêng Viêt.
Vi du:
pharmacia (tiêm thuôc), pharmacologia (d c ly hoc), ươ pharmacopola (ng i ban thuôc),ươ
pharynx (hong), phoenix (cây cha la), philosophia (triêt hoc), calophyllum (cây mu u)...
1.3. Phu âm kep rh: phat âm nh âm [r] co rung l i. ư ươ
Vi du:
rheum (cây đai hoang), rheumatismus (tê thâp), rhizoma (thân rê), diarrhoea (bênh tiêu
chay), rhodomyrtus (cây sim)...
1.4. Phu âm kep th: la phu âm kep co nguôn gôc Hilap ( Θ, θ: thêta), nên phat âm theo âm
Hilap, nh âm [th] cua tiêng Viêt. Tuy nhiên, do thoi quen phat âm tiêng Phap nên nhiêu ư
ng i đa phat thanh âm [t].ươ
Vi du:
thea (cây Che), theatrum (nha hat), theophylinum (theophylin), anthera (bao phân),
thermometrum (nhiêt kê), thorax (lông ng c, c), ư ư thymus (tuyên c)... ư
2. Phu âm kep v a phat ra 1 âm v a phat ra 2 âm: ư ư đo la phu âm kep sc, tuy thuôc nguyên
âm theo sau ma co cach phat âm nh sau: ư
Phat thanh 1 âm nh âm [s] trong tiêng Viêt khi đ ng tr c cac nguyên âm e, i, y, ae, eu, oe. ư ư ươ
Vi du:
scelus (tôi ac), scientia (kiên th c, khoa hoc), ư scyphus (côc uông r u). ươ
Phat thanh 2 âm [xk] khi đ ng tr c cac nguyên âm o, u, au, ai, oi. Cân nh răng khi phat âm ư ươ ơ
trong tr ng h p th hai nay, âm s phat yêu va l t nhanh đê cho âm c thanh âm chinh.ươ ơ ư ươ
Vi du:
sclera (cung mac), scrotum (biu), sculptura (nghê thuât điêu khăc)...
3. Nh ng phu âm kep phat ra 2 âm, nh ng phu âm sau manh va dai h n.ư ư ơ
Vi du:
agricultura (nông nghiêp), atrophia (s teo), ư fabriqua (câu truc), chlorophylla (diêp luc tô),
chromosoma (nhiêm săc thê), pluvialis (thuôc n c m a), ươ ư pneumonia (bênh viêm phôi),
primus (th nhât), ư classis (l p), ơ crystallus (tinh thê), fractura (s gay x ng), ư ươ spora (bao
t ), ư tabletta (thuôc phiên)...
ps la phu âm kep co nguôn gôc Hilap ( Ψ, φ: pxi), đ c phat âm la [px], vi du nhươ ư
Pseudopoda (chân gia), Pseudoryx nghetinhensis (loai Sao la)...
4. Phu âm ghep đăc biêt
Cac phu âm đ n ơ "n" va "g" khi đi liên nhau cân đ c l u y răng: ươ ư
a. Khi chung ghep thanh "ng" : t ng nh phu âm kep, nh ng thât ra đây không phai la phuươ ư ư
âm kep, khi phat âm phai tach ra t ng âm môt, ư n cho âm tiêt tr c va ươ g cho âm tiêt sau.
Vi du:
lingua (ngôn ng ) phat âm thanh ư lin-gua
fungus (nâm) phat âm thanh fun-gus
mangifera (cây xoai) phat âm thanh man-gifera
unguentum (thuôc bôi deo) phat âm thanh un-guentum...
b. Khi chung ghep thanh "gn" : co hai tr ng h p: ươ ơ
Đ ng đâu tư ư: la môt phu âm kep
Vi du:
Gnetum (cây Dây găm)
Đ ng gi a tư ư ư: phat âm tach r i 2 phu âm ra, phu âm ơ g cho âm tiêt tr c va phu âm ươ n cho
âm tiêt sau. Do thoi quen phat âm tiêng Phap nên nhiêu ng i phat âm 2 phu âm nay nh phu ươ ư
âm kep nh trong tiêng Viêt.
Vi du:
lignum (gô), lignosus (c ng nh gô), ư ư magnesium (manhê)...
V. Nh ng nguyên âm va phu âm co cach phat âm cân l u yư ư
Co môt sô nguyên âm va phu âm co cach phat âm đăc biêt cân đ c l u y, thông th ng do ươ ư ươ
thoi quen phat âm tiêng Viêt va tiêng Phap khiên môt sô ng i hay nhâm lân. ươ
1. Nguyên âm i va j: tuy co cach viêt khac nhau nh ng ca hai đêu cung môt cach phat âm la ư
[i]. Do vây co thê viêt cach nay hay cach khac nh ng vân đông nhât cach đoc. ư
Vi du:
iod co thê viêt iodum hay jodum
T ng t nh thê, ch ươ ư ư ư j trong cac t sau đây đêu đ c phat âm la [i]: ư ươ
jecur (gan), jecuroleum (dâu gan), jecuroleum jecuris aselli (dâu gan ca thu), jus (n c ep),ươ
injectio (thuôc tiêm)...
2. Nguyên âm y: la môt nguyên âm gôc Hilap (Y, u: ipxilon) đ c Latinh hoa, phai phat âmươ
nh nguyên âm ưu trong tiêng Phap, nh ng co le do thoi quen va cung co thê do đê dê phat âm ư
h n ma ng i ta đa phat âm trai thanh [i[.ơ ươ
Vi du:
Tât ca cac nguyên âm y trong cac t sau đây đêu phai đ c phat âm chuân nh âm [u] cua ư ươ ư
tiêng Phap: larynx (th c quan), ư hybridus (lai tao), glycogenum (glycogen), hydroxidum
(hidroxit), hydragyrum (thuy ngân)...
3. Phu âm c: co hai cach phat âm khac nhau:
a. Phat âm nh âm ư [k] tiêng Viêt khi no đ ng tr c cac nguyên âm ư ươ a, o, u
Vi du:
calyx (đai hoa), camphora (long nao), collum (cô), cor (tim), cubitus (khuyu tay),
collenchyma (mô day)...
b.Phat âm nh âm ư [x] tiêng Viêt khi no đ ng tr c cac nguyên âm ư ươ i, e, y, ae, oe
Vi du:
centum (môt trăm), cerebrum (nao), ceratus (co sap), citratus (mui chanh), cicade (ve sâu),
cyathium (cai chen), cyathiformis (dang chen), caecum (manh trang), coena (b a ăn chiêu)...ư
4. Phu âm g: phat âm nh âm [gh] tiêng Viêt trong moi tr ng h p. Tuy nhiên cung co ư ươ ơ
ng i quen phat âm nh âm [j] cua tiêng Phap v i 1 sô tr ng h p.ươ ư ơ ươ ơ
Vi du:
ganglion (hach), geminatus (sinh đôi), gemma (chôi, bup), glycogenium (glycogen), digitalis
(cây D ng đia hoang)...ươ
5. Phu âm q: không đi môt minh, muôn phat âm đ c no phai đi kem v i nguyên âm ươ ơ u tao
thanh phu âm đăc biêt va đ c phat âm nh âm [qu] trong tiêng Viêt. ươ ư
Vi du:
aqua (n c), ươ quercus (cây sôi), quisqualis (cây s quân t )...ư ư
6. Phu âm r: khi phat âm phai rung l i. ươ
Vi du:
ren (thân), resina (nh a), ư rosa (hoa hông), ruber (mau đo), spora (bao t )... ư
7. Phu âm s: co hai cach phat âm:
a. Phat âm nh ư [dơ] tiêng Viêt khi no bi kep gi a hai nguyên âm hoăc gi a môt nguyên âm ư ư
va phu âm m hay n
Vi du:
plasma (huyêt t ng), ươ gargarisma (thuôc suc miêng), sinensis ( Trung ơ quôc), tonkinensis
( Băc bô), ơ dosis (liêu l ng), ươ resina (nh a)...ư
b. Phat âm nh âm ư [x] tiêng Viêt đôi v i nh ng tr ng h p con lai. ơ ư ươ ơ
Vi du:
saepe (nhiêu khi), saccharum (mia), simplex (gian đ n), ơ spora (bao t ), ư stigma (nuôm nhuy),
suber (chât bân, sube), syrupus (xiro), semen (hat), sucrosum (đ ng)...ươ
8. Phu âm t: co hai cach phat âm:
a. Phat âm nh âm ư [x] tiêng Viêt khi no đ ng tr c nguyên âm ư ươ i ma sau nguyên âm i lai co
thêm môt nguyên âm khac n a. ư
Vi du:
natio (quôc gia), copulatio (s giao h p), ư ơ dehiscentia (s n t ne), ư ư factitius (nhân tao),
aurantium (qua cam)...
b. Phat âm nh âm ư [t] cua tiêng Viêt khi kêt câu nh trên nh ng co thêm môt trong 3 phu âm ư ư
s, t, x đi liên tr c phu âm ươ t
Vi du:
ustio (s đôt chay), ư mixtio (s trôn lân), ư poinsettia (cây Trang nguyên)...
c. Nh ng tr ng h p con lai đêu đ c phat âm nh âm ư ươ ơ ươ ư [t] tiêng Viêt .
Vi du:
asteria (đông mach), costa (x ng s n), ươ ươ stomata (khi không), taenia (san dây), tunica
(ao)...
9. Phu âm x: co hai cach phat âm:
a. Phat âm [kz]khi no bi kep gi a hai nguyên âm. ư
Vi du:
exemplar (ban), exemplum (vi du), maximum (c c đai), ư maxilla (ham trên)...
b. Phat âm [kx] nh ng tr ng h p con lai.ơ ư ươ ơ
Vi du:
radix (rê), meninx (mang nao), extractum (cao)...
10. Phu âm z: la môt phu âm co nguôn gôc Hilap (Z, ζ : zêta), ngoai ra trong tiêng Latinh
nhiêu luc cung tôn tai môt sô thuât ng co nguôn gôc tiêng Đ c. ư ư
Trong môi tr ng h p đêu co cach phat âm riêng. ươ ơ
a. Nêu nguôn gôc tiêng Hilap thi đ c phat âm ươ [z]
Vi du:
zea (cây ngô), rhizoma (thân rê), rhizobium (nâm rê)...
b. Nêu nguôn gôc tiêng Đ c thi phat âm ư [tx]
Vi du:
zincum (kem)
11. Phu âm w: Trong bô mâu ch cai tiêng Latinh không co phu âm ư w, nh ng do yêu câuư
xây d ng nh ng thuât ng khoa hoc ng i ta đa đ a thêm no vao. Cach phat âm tuy thuôcư ư ư ươ ư
nguôn gôc thuât ng co ch a phu âm ư ư w.
a. Nêu nguôn gôc tiêng Đ c ư thi phat âm nh âm [v] tiêng Viêt. ư
b. Nêu nguôn gôc tiêng Anh, My thi phat âm nh âm [w] cua tiêng Anh ư
CÁCH VI T TÊN LATINHẾ
Trong quá trình h c t p và nghiên c u các d c li u có ngu n g c th c v t, sinh viênọ ậ ứ ượ ệ ồ ố ự ậ
ngành D c và cán b nghiên c u liên quan th ng xuyên ti p c n tên khoa h c c a cácượ ộ ứ ườ ế ậ ọ ủ
d c li u và cây d c li u.ượ ệ ượ ệ
Tên khoa h c c a c hai thành ph n v a nói thu c ph m trù danh pháp, nên luôn tuân thọ ủ ả ầ ừ ộ ạ ủ
nguyên t c qu c t . Nguyên t c đó bao g m c nguyên t c v đ t tên thu c và nguyên t cắ ố ế ắ ồ ả ắ ề ặ ố ắ
đ t tên cây. M t khác, do danh pháp s d ng ti ng Latin, nên đ ng th i cũng ph i tuân thặ ặ ử ụ ế ồ ờ ả ủ
nguyên t c ng pháp c a ti ng Latin. Chính vì nh ng yêu c u nghiêm ng t đó khi n choắ ữ ủ ế ữ ầ ặ ế
nh ng ng i ít nghiên c u ho c ít quan tâm các nguyên t c nói trên d nh m l n khi sữ ườ ứ ặ ắ ễ ầ ẫ ử
d ng tài li u. Th c t cho th y, cũng có m t s tài li u đã có nh ng nh m l n trong cáchụ ệ ự ế ấ ộ ố ệ ữ ầ ẫ
vi t tên d c li u và tên cây d c li u, có l ph n l n do l i in n. ế ượ ệ ượ ệ ẽ ầ ớ ỗ ấ
Nh v y, t t h n h t, tr c khi thâm nh p nghiên c u tên d c li u và tên cây d c li u,ư ậ ố ơ ế ướ ậ ứ ượ ệ ượ ệ
ng i h c nên bi t:ườ ọ ế
I. Nguyên t c vi t tên Latin các d c li u có ngu n g c th o d cắ ế ượ ệ ồ ố ả ượ
Trong th c t , tên Latin m t d c li u có th đ c vi t theo m t trong b n d ng sau: ự ế ộ ượ ệ ể ượ ế ộ ố ạ
1. D ng th nh t:ạ ứ ấ Danh t ch d ng thu c vi t th ch cách (nominativus) + tên chi câyừ ỉ ạ ố ế ở ể ủ
d c li u vi t th s h u cách (genitivus). ượ ệ ế ở ể ở ữ
Ví d : ụHerba ocimi (H ng nhu)ươ
Trong đó:
- herba: thân th o, đ c hi u là toàn thân cây th o; ả ượ ể ả
- ocimi: s h u cách c a ở ữ ủ Ocimum, tên khoa h c c a chi H ng nhu.ọ ủ ươ
D ng này không c th , vì có tr ng h p nhi u loài cây d c li u cùng chi th c v t cóạ ụ ể ườ ợ ề ượ ệ ự ậ
th dùng thay nhau vì có tính ch t t ng đ ng, có tác d ng d c h c g n gi ng nhau;ể ấ ươ ồ ụ ượ ọ ầ ố
nh ng cũng r t nhi u tr ng h p các loài cùng chi có tác d ng d c h c khác nhau ho cư ấ ề ườ ợ ụ ượ ọ ặ
ch a đ c nghiên c u, r t d gây nh m l n. ư ượ ứ ấ ễ ầ ẫ
Ví d :ụ
N u ch vi t ế ỉ ế Radix angelicae thì ng i s d ng không rõ đó là B ch ch hay Đ ng qui.ườ ử ụ ạ ỉ ươ
Hai v thu c này có ngu n g c t hai loài khác nhau trong chi ị ố ồ ố ừ Angelica. Tr ng h p nàyườ ợ
ph i vi t theo d ng th hai d i đây.ả ế ạ ứ ướ
2. D ng th hai:ạ ứ Danh t ch d ng thu c vi t th ch cách + tên loài cây d c li u vi từ ỉ ạ ố ế ở ể ủ ượ ệ ế
th s h u cách. ở ể ở ữ
Ví d 1: ụRadix stemonae tuberosae (Bách b )ộ