Chủ nghĩa hiện sinh
Thưa tiến sĩ Adler, Thuật ngữ “chủ nghĩa hiện sinh”làm tôi bối rối. Tôi hoàn
toàn không hiểu các tác giả hiện sinh dùng từ “hiện sinh” như thế nào. Dường như
nó có một ý nghĩa đặc biệt đối với họ. Và tất cả mọi loại người đều được gọi là
“những người theo thuyết hiện sinh”, từ những người dễ bị tổn thương và sùng đạo
nhất đến những kẻ la cà ở các quán rượu và cà phê vỉa hè. Vậy thì chủ nghĩa hiện
sinh là gì? Ai là những triết gia hiện sinh hàng đầu? Loại tư tưởng này có nguồn cội
từ đâu? J.P.H.
J.P.H.thân mến,
Điều đầu tiên cần lưu ý về các triết gia hiện sinh là khi họ dùng từ “hiện sinh” họ
muốn nói tới sự hiện tồn của con người. Họ không quan tâm gì đến sự tồn tại của những
cái bàn và những cái ghế, những ngôi sao và các nguyên tử, hoặc nhiều vật thể khác.
Chúng ta cũng phải lưu ý rằng khi đề cập đến sự hiện tồn của con người là họ muốn nói
đến sự hiện hữu của từng cá thể đặc thù, chứ không phải tất cả loài người. Vấn đề của
con người, trong cái nhìn của họ, là phải trở nên có ý thức đầy đủ về bản ngã chân thực
của mình trong hoàn cảnh đặc thù mà hắn ta tìm thấy chính mình đang ở trong đó.
Vấn đề cơ bản này không thể giải quyết bằng tư duy thuần lý và những ý tưởng
trừu tượng về bản chất con người. Những qui luật phổ quát và những khái niệm chung
chung không thể minh giải nổi vấn đề của con người hoàn toàn độc đáo, cụ thể, đặc thù.
Không có những tiền lệ hay cẩm nang hướng dẫn hắn trên con đường khó nhọc và đầy
lo âu là trở thành chính mình. Các nhà tư tưởng hiện sinh cho rằng thông qua “công
trình” này, với sự kinh hãi và khắc khoải của nó, con người có thể có được sự nhận thức
sâu xa và chắc chắn về thực tại – cái mà các triết gia truyền thống gọi là “hữu thể” – hơn
bất kỳ phân tích lý lẽ trừu tượng, riêng lẻ nào có thể mang lại. Chân lý chỉ có thể chiếm
hữu được bởi nhà tư tưởng hiện sinh trong hoàn cảnh cá nhân của hắn, chứ không bởi tư
duy khách quan tách rời với cuộc hiện sinh của nhà tư tưởng.
Sứ mệnh trở thành bản ngã của chính mình đòi hỏi sự quyết định, cam kết, “dấn
thân”. Chính nhờ quyết định mà con người đạt tới sự hiện hữu tự thức, chứ không đơn
thuần nhờ những lý tưởng cao vời hay những ý định tốt đẹp. Do dự là một tình trạng hư
vô.
Thuyết hiện sinh hiện đại có một số những vị tiền hô xa xưa. Các lãnh tụ tôn giáo
từ lâu đã nhấn mạnh sự biến đổi của hiện hữu cá nhân như là mối quan tâm hệ trọng của
con người. Các triết gia như Socrates và các nhà Khắc kỷ coi triết học chủ yếu như một
lối sống hơn là một truy tầm tư biện thuần túy. Các nhà tư tưởng Cơ Đốc giáo
như Augustine và Pascal có sự ý thức đầy băn khoăn về thân phận con người và nhấn
mạnh vai trò cứu vớt của sự biến đổi và cam kết cá nhân. Sošren Kierkegaard, triết gia
tôn giáo người Đan Mạch ở thế kỷ 19, là người khởi xướng thuyết hiện sinh hiện đại.
Mối quan tâm chính yếu của ông thể hiện trên hai mặt: làm thế nào để trở nên bản ngã
chân thực của chính mình, và làm thế nào để trở thành một tín hữu Cơ Đốc giáo. Ông
cho rằng Chúa Trời được nhận biết chỉ nhờ thông qua niềm tin và sự tận hiến cá nhân
Những mô tả dựa trên lý trí về Chúa Trời đều phi lý và không thích hợp. Tiêu chuẩn của
chân lý là niềm đam mê mãnh liệt đến “yếu tính” của con người tìm kiếm nó. Không có
chân lý khách quan, trừu tượng nào ngoài “sự chiếm hữu” của cá nhân.
Friedrich Nietzsche, triết gia Đức thế kỷ 19, là một cha đẻ khác của thuyết hiện
sinh hiện đại. Ông nhìn con người hiện đại như một tạo vật suy đồi, không có tinh thần,
và hao mòn sinh lực đang cố thoát ra khỏi thực tại khủng khiếp của thân phận mình bằng
một thứ triết học nông cạn và một thứ tôn giáo an thần. Ông cho rằng sứ mệnh của con
người là sáng tạo ra sự biến đổi của riêng mình thông qua ý chí cương quyết, khổ đau cá
nhân, và sự trải nghiệm chiều sâu và đỉnh cao của cuộc nhân sinh. Ông phản đối triết
học truyền thống như sự thỏa mãn hão huyền cho những nhu cầu tâm lý, và chống lại Cơ
Đốc giáo như sự phủ nhận những giá trị của hiện hữu trần thế.
Hai kiểu thuyết hiện sinh này – tôn giáo và vô thần – được đại diện bởi các nhà tư
tưởng thời nay. Martin Buber(1), Gabriel Marcel, và Karl Jaspers là những người đề
xướng thuyết hiện sinh lấy Thượng Đế làm trung tâm. Martin Heidegger(2), Jean Paul
Sartre, và Albert Camus(3) là những nhà hiện sinh vô thần vô thần hoặc bất khả tri luận.
Hai trường phái này có chỗ nhất trí là cùng quan tâm đến hiện hữu cá nhân như là phạm
vi của chân lý nền tảng.