TRƯỜNG PHÁI NHÂN VĂN-HIỆN SINH

Triết học nhân văn – hiện sinh (existential-humanistic approach) là một trường phái tư tưởng sâu sắc, hiện diện trong mọi khía cạnh của ý thức và cuộc sống con người. Khởi nguồn từ những nỗ lực "khách thể hóa" trải nghiệm con người của các nhà tư tưởng cổ điển như Aristotle, Newton, Descartes, trường phái này đã phát triển mạnh mẽ với các khuynh hướng hiện đại nhấn mạnh "tính chủ quan" của con người, được đại diện bởi các học giả thế kỷ 20 như Husserl, Heidegger, Sartre và Merleau-Ponty.

Tài liệu này hướng đến các sinh viên, nhà nghiên cứu, chuyên gia tâm lý, tham vấn viên và những người quan tâm đến lĩnh vực tâm lý học, triết học và các phương pháp trị liệu dựa trên triết lý nhân văn – hiện sinh.

Tài liệu này trình bày một cái nhìn toàn diện về triết học nhân văn – hiện sinh (existential-humanistic approach), một trường phái tư tưởng có ảnh hưởng sâu rộng đến tâm lý học và tham vấn. Nó phác thảo lịch sử phát triển của tư tưởng này, từ những quan điểm ban đầu về việc khách thể hóa trải nghiệm con người đến sự nhấn mạnh vào tính chủ quan và tiềm năng của con người trong các khuynh hướng hiện đại. Các nhà tư tưởng hiện sinh và nhân văn như Freud, Allport, Buber, William James, Ortega y Gasset, Pascal, cùng với các nhà tâm lý học nhân văn như Anderson, Bugental, Deikman, Fromm, Kelly, Jourard, Maslow và Rogers, đã đóng góp vào sự phát triển mạnh mẽ của trường phái này, đặc biệt trong những thập niên cuối thế kỷ 20. Sự kết hợp giữa tư tưởng hiện sinh và nhân văn đã tạo nên một sự chú tâm sâu sắc vào bản chất con người, bao gồm cả những khía cạnh phong phú và mâu thuẫn trong cuộc sống nội tâm như tình yêu, ganh ghét, trung thực, phản bội, lòng can đảm, giận dữ, đức hy sinh, sự toàn mỹ, tính sáng tạo và độc ác. Thập niên 1960 chứng kiến sự sụp đổ của các mô hình trị liệu cổ điển, mở đường cho việc nhấn mạnh vai trò trung tâm của đời sống chủ quan và niềm tin vào sự thánh thiện cùng tiềm năng của con người. Ba trào lưu chính – tâm lý học và triết học hiện sinh, tâm lý học nhân văn, và phương pháp nghiên cứu hiện tượng học – đã tương tác và ảnh hưởng lẫn nhau, định hình nên trường phái nhân văn – hiện sinh trong tham vấn. Rollo May là một nhân vật tiêu biểu đã đưa quan điểm hiện sinh vào tâm lý trị liệu, nhấn mạnh vào hiện tại, đối mặt với thực tế, và tầm quan trọng của ý định có chủ tâm. Ông cũng nghiên cứu các trải nghiệm cơ bản của con người như lo âu, tình yêu, ý chí, sức mạnh và sự vô tội. Thực hành tham vấn theo hướng này rất đa dạng, từ trị liệu phân tâm truyền thống đến trị liệu ngắn hạn tập trung vào triệu chứng và các liệu pháp dài hạn hướng đến thay đổi lâu dài. Quan điểm nhân văn – hiện sinh coi thân chủ là "chủ thể" tích cực trong quá trình trị liệu, với nhà trị liệu đóng vai trò hỗ trợ và đồng hành. Các chủ đề quan tâm rất đa dạng, liên quan mật thiết đến sự phát triển cá nhân. Tiến trình liệu pháp tập trung vào những trải nghiệm nội tâm của cả thân chủ và nhà tham vấn, các cảm nhận, ý nghĩ, cảm xúc, và cách chúng biểu hiện trong mối quan hệ sống động giữa họ. Điều này dẫn đến một cách tiếp cận cá nhân hóa, chú trọng vào các khía cạnh cá nhân, liên cá nhân và nội tâm. Trường phái này xác định lại nỗi khổ của con người là có tính chủ quan, không phải là sự trừng phạt hay bệnh tật, và tin vào sức mạnh nội tại của con người để chuyển hóa nỗi đau thành sự bình phục. Quan điểm về con người là một "dòng chảy" không ngừng, tập trung vào những gì con người cảm nhận, cảm xúc hiện tại, dự định và trải nghiệm ẩn sâu. Con người vừa tách biệt vừa liên hệ với người khác, và để thực sự hiện hữu, cần nhận biết, tham gia đầy đủ vào thực tế, sống trong hiện tại và thể hiện bản ngã. Các khái niệm cơ bản bao gồm: Sự nhận biết (awareness) về sự tồn tại và tác động của bản thân; Sự hiện thân (embodiedness) của thân thể; Tính hữu hạn (finitude) của hiểu biết, thúc đẩy sự tăng trưởng và sáng tạo; Khả năng hành động (actionable) với trách nhiệm về những lựa chọn; Tính tự chủ (autonomy) trong việc đối mặt với cuộc sống và hình thành bản sắc; Tách biệt nhưng vẫn liên hệ (separate but related) trong các mối quan hệ; Phản kháng và phòng vệ (resistance and defenses) như một phần của hệ thống duy trì cuộc sống, cần được "đồng hành" chứ không đối nghịch; và Tìm kiếm (searching) như một nhu cầu thiết yếu để giải quyết các tình huống khó khăn. Quan điểm này không "dán nhãn" thân chủ mà coi mỗi người là một trường hợp độc đáo, cần được tiếp cận với thái độ rộng mở để khám phá. Sự thay đổi cơ bản nhất là sự thay đổi về mặt nhận thức. Mục tiêu là giúp thân chủ nhìn thấy những khả năng mới, khám phá cách họ tự hạn chế tầm nhìn của mình và trở nên hiện hữu đầy đủ hơn. Bản chất của hướng tiếp cận NV-HS là tập trung vào cách thân chủ hiện hữu, thái độ của họ đối với cuộc sống, các mối quan hệ, và khả năng chấp nhận, trân trọng những tiềm năng chưa được nhận biết. Sự hiện hữu của thân chủ và nhà trị liệu là yếu tố then chốt, giải phóng năng lượng mạnh mẽ để gia tăng khả năng nhận biết sự tồn tại. Các mối bận tâm của thân chủ bao gồm đau khổ, hy vọng, sự dấn thân và nhu cầu chú ý đến nội tâm. Tương ứng, nhà trị liệu cần có tầm nhìn về sự lành mạnh tiềm ẩn, sẵn sàng hiện hữu và sử dụng tính nhạy cảm sâu sắc của mình. Thuyết hiện sinh nhấn mạnh con người tạo nên cuộc sống qua lựa chọn, trách nhiệm, sự sáng tạo, và tìm thấy ý nghĩa trong công việc, giá trị và cả đau khổ. Vai trò của tham vấn viên là thừa nhận sự đặc biệt của thân chủ, đầu tư vào mối quan hệ, trung thực, và giúp thân chủ tìm thấy giá trị tồn tại, trách nhiệm, năng lực nội tại và tự do lựa chọn. Kỹ thuật áp dụng mang tính chọn lọc, linh hoạt, tập trung vào nhu cầu bức xúc, kinh nghiệm cá nhân, nâng cao nhận thức, chia sẻ, bộc lộ, và chú ý đến mâu thuẫn, trách nhiệm của thân chủ.