Thời kỳ Khai sáng
Khai sáng (tiếng Pháp: Siècle des Lumières), còn gọi là thế kỷ Ánh sáng, là giai
đoạn thế kỷ 18 của triết học phương Tây, hay thời kỳ dài hơn gồm cả Thời đại Lý
tính (Age of Reason). Từ này có thể được dùng với nghĩa hẹp hơn để chỉ phong
trào của trí thức trong lịch sử, phong trào Khai sáng, phong trào ủng hộ lý tính
với vai trò nền tảng căn bản của quyền lực.
Thời kỳ Khai sáng thường được liên hệ chặt chẽ với cuộc Cách mạng Khoa học,
do cả hai phong trào đều nhấn mạnh vào lý tính, khoa học hay sự hợp lý, trong khi
phong trào Khai sáng còn tìm cách phát triển hiểu biết có hệ thống về các quy luật
tự nhiên và thần thánh. Được nguồn cảm hứng từ cuộc cách mạng tri trức khởi đầu
bởi Galileo và Newton, trong một bầu không khí ngày càng kém thiện cảm với
quyền lực áp chế, trong những cuộc khám phá của mình về cá nhân, xã hội, và nhà
nước, các nhà tư tưởng Khai sáng tin rằng có thể áp dụng tư duy có hệ thống cho
mọi lĩnh vực của hoạt động con người và đưa nó vào trong phạm vi chính phủ.
Những người đi đầu phong trào tin rằng họ sẽ dẫn thế giới vào một tiến trình từ
một thời kỳ dài của truyền thống nghi ngờ, sự phi lý, mê tín dị đoan, và độc tài mà
họ gọi là Thời kỳ Đen Tối (Dark Ages). Nhà văn thiên tài Pháp Voltaire nổi tiếng
là một người chỉ trích việc áp đặt tôn giáo truyền thống, đồng thời là nhà triết học
và nhà sử học văn hóa,[1][2] được vị vua kiệt xuất của nước Phổ lúc ấy là Friedrich
II Đại Đế rất ưa chuộng.[3] Phong trào đã góp phần tạo ra cơ sở tri thức cho Cách
mạng Mỹ và Cách mạng Pháp, phong trào độc lập Mỹ La Tinh, và Hiến pháp Ba
Lan ngày 3 tháng 5; và dẫn tới sự nổi lên của chủ nghĩa tự do cổ điển, dân chủ, và
chủ nghĩa tư bản.
Phong trào Khai sáng đi kèm các thời kỳ cổ điển và baroque cao trong âm nhạc và
thời kỳ tân cổ điển trong nghệ thuật; thời hiện đại chú ý đến phong trào Khai sáng
như là một trong những mô hình trung tâm cho nhiều phong trào thời hiện đại.
Phong trào Khai sáng chỉ xảy ra tại Đức, Pháp, Anh, và Tây Ban Nha, nhưng tầm
ảnh hưởng của nó lan xa hơn. Nhiều người trong số những người khai sinh ra Hợp
chủng quốc Hoa Kỳ đã chịu ảnh hưởng lớn bởi các tư tưởng của thời kỳ Khai sáng,
đặc biệt trong lĩnh vực tôn giáo (Thuyết thần giáo tự nhiên) và trong lĩnh vực
chính phủ với Hiến pháp và Pháp lệnh về các Quyền (Bill of rights) của Mỹ, song
song với Tuyên ngôn về nhân quyền và dân quyền của Pháp.
Mục lục
1 Lịch sử triết học Khai sáng
2 Niên đại thời kỳ Khai sáng
3 Chú thích
4 Tài liệu tham khảo
[ ] Lịch sử triết học Khai sáng
Triết học Khai sáng là một phong trào quan trọng của triết học thế kỷ 18, với trọng
tâm là niềm tin và lòng mộ đạo. George Berkeley, một trong những nhà triết học
nổi bật của phong trào này, đã cố gắng chứng minh một cách hợp lý về sự tồn tại
của một thực thể tối cao. Bên cạnh các học thuyết chính trị, lòng mộ đạo và niềm
tin trong thời kỳ này là một phần không thể thiếu của sự khám phá về triết học tự
nhiên và luân lý học. Tuy nhiên, các nhà triết học Khai sáng nổi bật như Thomas
Paine, Voltaire, Jean-Jacques Rousseau, và David Hume đặt vấn đề và tấn công
các thể chế hiện có của cả Giáo hội và Nhà nước. Do chỉ trích Chính phủ và Giáo
hội Pháp, nhà triết học vĩ đại Voltaire đã hai lần chịu kiếp tù đày.[4] Thế kỷ 19 còn
chứng kiến sự tiếp tục nổi lên của các tư tưởng duy nghiệm và ứng dụng của
chúng trong kinh tế chính trị, chính phủ và các khoa học như vật lý học, hóa học,
và sinh học.
Thời kỳ Khai sáng nối tiếp Thời đại Lí tính (nếu được coi là một thời kỳ ngắn) hay
thời Phục hưng và phong trào Kháng cách (nếu được coi là một thời đại dài). Sau
thời Khai sáng là thời kì Lãng mạn. Từ năm 1789, phong trào Cách mạng Pháp
bùng nổ, các tác phẩm của Voltaire và Rousseau ảnh hưởng rất lớn đến nhân dân
Pháp. Voltaire ủng hộ các văn sĩ phê phán Giáo hội và Quốc vương Pháp đương
thời.[4] Ông viết bài thơ ca ngợi chủ nghĩa anh hùng, những cuốn sử xuất sắc,
v.v...[5] Ông cũng coi trọng quyền công dân thế giới, đề cao một chính quyền trung
ương dựa trên nền tảng của sự tự do. Rousseau đã kêu gọi đưa loài người trở về
với tự nhiên, bị Voltaire bỉ bác. [6]
Bức Tranh Die Tafelrunde của họa sĩ Adolph von Menzel. Bữa ăn của Voltaire,
cùng vua Phổ Friedrich II Đại Đế và khác viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Berlin.
Các ranh giới của thời Khai sáng phủ phần lớn thế kỷ 17, dù một số người gọi thời
kỳ trước đó là "Thời đại Lý tính" (The Age of Reason).
Châu Âu đã bị tàn phá bởi các cuộc chiến tranh tôn giáo; khi hòa bình đã được
khôi phục, sau Hiệp ước Westphalia và cuộc Nội chiến Anh, một cuộc nổi dậy của
trí thức đã lật đổ niềm tin được chấp nhận rộng rãi rằng những điều huyền bí và
mặc khải là những nguồn chính yếu cho tri thức và học vấn—người ta cho đây là
điều đã khơi mào cho sự bất ổn định về chính trị. Thay vào đó, (theo những người
chia đôi hai thời kỳ), Thời đại Lí tính tìm cách thiết lập một nền triết học tiên đề
và chủ nghĩa chuyên chế để làm nền móng cho tri thức và sự ổn định. Trong các
tác phẩm của Michel de Montaigne và René Descartes, nhận thức luận được dựa
trên chủ nghĩa kinh nghiệm cực đoan và sự tìm hiểu sâu về bản chất của "tri thức".
Mục đích của một hệ thống triết học dựa trên các tiên đề hiển nhiên đã đạt đến
đỉnh cao với tác phẩm Luân lý học của Baruch Spinoza, cuốn sách đào sâu một
cách nhìn phiến thần về vũ trụ, nơi Chúa trời và Thiên nhiên là một. Tư tưởng này
sau đó đã trở thành trung tâm cho thời Khai sáng, từ Newton tới Jefferson. Các tư
tưởng của Pascal, Leibniz, Galileo và các triết gia khác của thời kỳ trước cũng
đóng góp và có ảnh hưởng lớn đến thời Khai sáng; ví dụ, theo E. Cassirer, tác
phẩm On Wisdom của Leibniz đã "... chỉ ra khái niệm trung tâm của thời Khai
sáng và phác ra khung lý thuyết của nó" (Cassirer 1979: 121–123). Có một làn
sóng các thay đổi trong tư duy châu Âu, điển hình là triết học tự nhiên của Newton,
đó là sự kết hợp giữa ngành toán học của các chứng minh bằng tiên đề với ngành
cơ học của các quan sát vật lý, một hệ thống gắn kết của các phán đoán kiểm
chứng được, nó đã bắt nhịp cho những gì nối tiếp Philosophiae Naturalis
Principia Mathematica của Newton vào thế kỷ sau.
Thời kỳ Khai Sáng còn có nhà triết học Pháp Claude-Arien Helvétius. Là một nhà
triết học tiến bộ,[7] ông nghiên cứu về hạnh phúc của loài người. Ông cho rằng,
hạnh phúc lớn lao của con người là dựa trên nền giáo dục, và một bộ luật xuất sắc.
Ông cũng tôn trọng môi trường. [8]
Xem thêm: Chủ nghĩa Khai sáng chuyên chế
Chủ nghĩa Khai Sáng chuyên chế trở thành một nhận thức mới về Nhà nước
trong thời kỳ đó.[9] Quốc vương Friedrich II Đại Đế (1712 - 1786), trị vì nước Phổ
từ năm 1740 cho đến năm 1740, có lẽ là vị vua sáng suốt nhất trong thời đại Khai
Sáng.[10] Ông là một vị vua - triết gia, thực hiện chủ nghĩa Khai Sáng chuyên
chế,[11][12] và ân xá ngay cho nhà triết học tiến bộ Christian von Wolff của trào lưu
Khai Sáng - một danh sĩ từng bị tiên vương Friedrich Wilhelm I kết án.[13][14] Nước
Phổ lớn mạnh,[15] tại chốn kinh kỳ Berlin, trào lưu Khai Sáng nở rộ, với nhiều
danh sĩ lỗi lạc.[16] Vị vua vĩ đại hay ngự ở cung điện Sanssouci tại thành phố
Potsdam - miền cực lạc của các nhà triết học, theo Voltaire.[17] Thời đại Khai sáng
còn nổi bật trong lịch sử Do Thái giáo, có lẽ là vì mối liên hệ của nó với sự chấp
nhận ngày càng tăng của xã hội một số nước Tây Âu đối với người Do Thái.
Trong cuộc Chiến tranh Bảy năm (1756 - 1763) giữa nước Phổ và nhiều nước láng
giềng, Quốc vương Friedrich II Đại Đế đã trọng dụng những chuyên gia kinh tế
người Do Thái.[18] Không những vậy, ông còn thực hiện chính sách tự do tôn giáo;
nhưng do các giáo sĩ Công giáo đã vài lần mưu phản trong cuộc Chiến tranh Bảy
năm, sau chiến thắng, ông giảm bớt chính sách này. Song, trong lúc ấy, nước Phổ
vẫn là quốc gia Kháng Cách tự do nhất đối với tín đồ Công giáo trên toàn cõi châu
Âu.[19]
Vốn có tư tưởng nhân văn,[20] ông là độc giả của đại văn hào Voltaire, cùng với
những danh sĩ Leibnitz, Montesquieu, Rousseau, Wolff, v.v...[21][22] Tình bạn của
nhà vua và Voltaire nổi tiếng trên toàn thế giới, cả vị vua quyết đoán và nhà văn
tài hoa đều ca ngợi nhau.[23] Trong thời kỳ của chủ nghĩa Khai sáng chuyên chế,
chiến tranh thường xảy ra. Mọi nước châu Âu đều nhanh chóng làm kiệt quệ
nguồn tài nguyên hiếm hoi của mình, do đó một quốc gia bé nhỏ có thể giành
