Công việc của lương tri
Bấy lâu nay trên văn đàn, người ta kêu nhiều về lý luận phê bình v
ăn
nghệ, cho rằng lý luận phê bình y
ếu kém, không theo kịp sự phát triển
của cuộc sống, chưa làm trọn chức năng thúc đẩy sáng tác và hư
ớng
dẫn dư luận bạn đọc, văn hóa tranh luận bị xuống cấp ở một v
ài cây
bút.v.v… và .v.v…
Soi vào nghệ thuật nhiếp ảnh, không đến mức như vậy, nhưng c
ũng có
đôi điều cần bàn và cần làm sáng tỏ. Nhiếp ảnh là m
ột nghệ thuật non
trẻ, cho nên công tác lý luận phê bình nhiếp ảnh càng non trẻ hơn.
Ở
nước ta khái niệm lý luận phê bình nhiếp ảnh mới được ngư
ời ta quan
tâm tới trong khoảng vài chục năm gần đây. Phần lớn những ngư
về lĩnh vực này là các nhà báo, một số ngư
ời quản lý công tác ảnh báo
chí và ảnh nghệ thuật, và một số nhà nhiếp ảnh. Đến nay ch
ưa có ai là
người chuyên làm công tác lý luận phê bình và sống bằng lý luận ph
ê
bình nhiếp ảnh.
Nhìn vào các trường Đại học, mới chỉ có phân khoa ảnh báo chí (H
ọc
viện Báo chí Tuyên truy
ền, Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh),
Khoa Nhiếp ảnh của Trường Đại học Sân khấu và Điện ảnh Hà N
ội
vừa được thành lập năm 2005 chưa có hệ thống giáo trình nhi
ếp ảnh
hoàn chỉnh. Vậy là “lò” đào tạo lý luận phê bình nhiếp ảnh ở ta ch
ưa
có.
Tuy nhiên do yêu cầu của thực tế, những ai đã tham gia công việc n
ày,
dù là tay trái, nhưng c
ũng không bỏ cuộc, phải chăng sự hấp dẫn của
nhiếp ảnh đã níu kéo họ lại?
Nhiều người cho rằng lý luận phê bình là công vi
ệc mang tính khoa
học và nghệ thuật. Đúng vậy, nhưng tôi muốn th
êm: nó còn là công
việc của lương tri. Nó đòi hỏi người làm công tác này phải có trình đ
ộ
uyên thâm về lĩnh vực mình nghiên c
ứu, đồng thời phải tiếp cận với
những kiến thức hiện đại, và luôn luôn phải trân trọng nh
ững trăn trở
sáng tạo của tác giả.
Với nhiếp ảnh cũng vậy, người làm công tác này c
ũng phải biết lịch sử
nhiếp ảnh thế giới, các trường phái nhiếp ảnh, các loại hình nhi
ếp nảh
đã từng phát sinh, phát triển ra sao và phải biết nỗi vất vả v
à quá trình
sáng tạo của người nghệ sĩ nữa. Đặc biệt ngày nay khi công ngh
ệ nhiếp
ảnh đang chuyển mạnh sang chu trình “số hóa”, thế giới thực và th
ế
giới ảo trong ảnh đang chạy đua chinh phục ngư
ời xem. Nhiếp ảnh
nghệ thuật Việt Nam không thể chỉ bó tròn trong hình th
ức ảnh chụp
trực tiếp; mà phải thừa nhận cả loại ảnh kỹ xảo, kỹ thuật (có ngư
ời gọi
là ảnh thử nghiệm, ảnh họa ảnh ý tư
ởng.v.v…). Thực ra đến nay nó
không còn là thử nghiệm nữa, mà nó đã lan tràn trên m
ạng internet
khắp thế giới và trong nhiều cuộc triển lãm ảnh của hàng trăm qu
ốc
gia.
Thế kỷ XXI là thế kỷ của tin học - nhiếp ảnh là một trong những ng
ành
ứng dụng tin học mạnh mẽ và có hi
ệu quả. Nghệ thuật thị giác của
nhiếp ảnh đã bước sang trang mới. Các nhà quản lý nghệ thuật, các nh
à
lý luận phê bình nhiếp ảnh nếu không trang bị cho mình ki
ến thức mới,
không bắt nhịp được với tốc độ ánh sáng trong đời sống ng
ày nay, thì
chắc chắn sẽ bị tụt hậu. Và khi đó ta cứ lấy cái luận điểm đã có c
ủa thế
kỷ trước mà phán xét nghệ thu
ật hôm nay, thiết nghĩ không tránh khỏi
sự “đôi co” đáng tiếc.
Tuy nhiên, ta đều hiểu nghệ thuật do con người làm ra nhằm thỏa m
ãn
một điều gì đó cho con người, mà nhu cầu của con người cần thỏa m
ãn
thì đa dạng và đa chiều. Đó có thể là sự bất công cần lên án, có thể l
à
nỗi buồn cần xoa dịu, có thể là niềm đau cần cảm thông, có thể là h
ạnh
phúc cần chia sẻ, có thể là ư
ớc vọng cần khát khao.v.v… với sự đa
dạng của cuộc sống, của tư duy của tình cảm con ngư
ời, nếu nhiếp ảnh
diễn tả được bằng cả phương pháp ghi thực trực tiếp v
à phương pháp
tái tạo gián tiếp thì chẳng có nguyên cớ gì mà ta phải hạn chế.
Lý luận phê bình chẳng những phải bám sát đời sống xã hội, m
à còn
ph
ải bám sát sự phát triển của nghề nghiệp. Nó phải hiểu nghề, hiểu
đời và có lương tâm với nghề, với đời. Ta gọi đó là lương tri ngh
ề
nghiệp. Người làm công tác lý luận phê bình là ngư
ời tri âm với tác giả
và công chúng qua nhịp cầu tác phẩm. Nhớ lại Hoài – Thanh v
ới Thi
nhân Việt Nam và bạn đọc nhiều thế hệ, ta thấy ông là lương tri của th
ơ
mới là tri âm của các nhà thơ và của những người yêu thơ. Mong r
ằng
sẽ có một Hoài Thanh phê bình của nghệ thuật nhiếp ảnh ngày nay.