TUYEÅN TAÄP KEÁT QUAÛ KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ 2017 - 2018
VIEÄN KHOA HOÏC THUÛY LÔÏI MIEÀN NAM 139
ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ THIẾU HỤT NGUỒN NƯỚC VÙNG VEN BIỂN
TỈNH BẾN TRE & MỘT SỐ GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC
ThS. Trần Ký
Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường TP.HCM
TÓM TẮT
Vùng ven biển Đồng bằng sông Cửu Long nói chung và vùng ven biển tỉnh Bến Tre
nói riêng bị thiếu nước ngọt một cách nghiêm trọng, đặc biệt vào các tháng mùa
khô, do lượng mưa mùa khô chỉ chiếm 4 - 6% lượng mưa năm. Vùng ven biển của
tỉnh Bến Tre bao gồm: huyện Bình Đại, Ba Tri, Thạnh Phú, là phần cuối cùng giáp
biển của ba cù lao với diện tích tự nhiên khoảng 116.700 ha, dân số của vùng
khoảng 4.571.707 người. Mặt khác tỉnh nằm ở cuối nguồn của sông Tiền, nơi thoát
nước ra và là vùng bị ảnh hưởng mạnh thủy triều của biển Đông làm cho xâm nhập
mặn sâu. Dưới tác động của biến đổi khí hậu, nước biển dâng, vấn đề khai thác
nước quá mức từ thượng lưu hiện nay, đã gây ra các yếu tố bất lợi và các yếu tố thời
tiết cực đoan cho tài nguyên nước như suy thoái, hạn hán, xâm nhập mặn, làm cho
chất lượng nước của vùng đang ngày càng xấu đi. Bên cạnh những thiệt hại nghiêm
trọng về con người và vật chất do lũ lụt gây ra, việc thiếu hụt nguồn nước ngọt vào
mùa khô ở vùng nghiên cứu cũng đã và đang trở nên trầm trọng, ảnh hưởng lớn đến
sự phát triển kinh tế - xã hội. Bài viết đánh giá tình hình thiếu hụt nguồn nước ngọt
ở vùng ĐBSCL và phân tích một số giải pháp trước mắt và lâu dài nhằm khắc phục
tình trạng trên, giảm thiểu tác động của nó và góp phần ổn định chính trị và an ninh
nguồn nước cho vùng.
Từ khóa: Thực trạng tài nguyên nước, Bến Tre, vùng khan hiếm nước ngọt.
ABSTRACT
The coastal areas of the Mekong Delta in general and scarce freshwater coastal
areas of Ben Tre province in particular are severely depleted of fresh water,
especially in the dry season due to the dry season only 4 - 6% of annual rainfall..
The Coastal areas of Ben Tre Province include Binh Dai District, Ba Tri District,
Thanh Phu District, which is the last part of the sea borders three islands with a
natural area of 116,700 ha. The population of this region is about 4,571,707 people.
On the other hand, this province, located at the end of the Tien River, drains out and
is the tidal area of the East Sea. The climate change, rising sea levels,
overexploitation of upstream water caused adverse factors and extreme weather
factors for the water resources such as degradation, drought, salinity intrusion led
to the water quality of this region is more deteriorate. In addition, the serious
damage on the human and substances caused by floods and the lack of freshwater
resources in the dry season in the Mekong Delta have also been exacerbated,
affecting Socio-economic development. This paper assesses the shortage of
freshwater resources in the Mekong Delta and analyzes some immediate and long-
term solutions to overcome this situation in order to mitigate the above impacts and
contribute to political stabilization and water source security for these areas.
Keywords: Reality of water resource, Ben Tre, scarce freshwater coastal areas.
TUYEÅN TAÄP KEÁT QUAÛ KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ 2017 - 2018
140 VIEÄN KHOA HOÏC THUÛY LÔÏI MIEÀN NAM
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Bến Tre là một tỉnh thuộc vùng Đồng bằng sông Cửu Long [5], nằm cuối
nguồn sông Cửu Long, Phía Đông tiếp giáp biển Đông với chiều dài đường biển khoảng
65 km; Phía Bắc giáp với tỉnh Tiền Giang; Phía Nam giáp với Trà Vinh; Phía Tây giáp
với Vĩnh Long; Trung tâm của tỉnh Bến Tre cách Thành phố Hồ Chí Minh 87 km về
phía Tây qua tỉnh Tiền Giang và Long An.
Vùng khan hiếm nước ven biển tỉnh Bến Tre gồm: huyện Bình Đại, Ba Tri, Thạnh
Phú của tỉnh Bến Tre, là phần cuối cùng giáp biển của ba cù lao với diện tích tự nhiên
khoảng 116.700 ha, dân số của vùng khoảng 4.571.707 người. Vùng nghiên cứu có vị
trí địa lý của vùng giáp với biển Đông, bị ảnh hưởng bởi chế độ Thủy triều Biển Đông
là chế độ bán nhật triều không đều, mỗi ngày có hai lần nước lên và hai lần nước xuống.
Phần đất trũng, độ cao tối đa không quá 0,5 m, phân bố ở các huyện ven biển như
huyện Bình Đại, Ba Tri và Thạnh Phú. Kênh rạch dễ bị bồi lắng, địa hình bờ biển của
tỉnh chủ yếu là các bãi bồi rộng với thành phần chủ yếu là bùn hoặc cát. Khi triều rút,
các bãi bồi nổi lên và trải rộng ra biển hàng nghìn mét, do vậy, nguồn nước mặt thường
bị xâm nhập mặn, nhất là vào mùa khô, qua 3 cửa sông: cửa Đại, cửa Hàm Luông, cửa
Cổ Chiên gây khó khăn nhiều cho Tài nguyên nước nói chung và đặc biệt khó khăn,
khan hiếm nước dùng cho sinh hoạt của vùng. Để có thể xây dựng phát triển vùng tương
xứng với tiềm năng và thế mạnh của nó, một trong những vấn đề khó khăn, thách thức
cả về trước mắt cũng như lâu dài cần phải chủ động đối phó ngay với tình trạng thiếu
hụt trầm trọng nguồn nước ngọt cho sinh hoạt và cho các ngành kinh tế.
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Điều kiện tự nhiên
Hình 1. Bản đồ hành chính tỉnh Bến Tre
Nguồn: Viện QHTLMN
TUYEÅN TAÄP KEÁT QUAÛ KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ 2017 - 2018
VIEÄN KHOA HOÏC THUÛY LÔÏI MIEÀN NAM 141
Vị trí địa lý: Tỉnh Bến Tre giới hạn bởi: Phía Bắc giáp với tỉnh Tiền Giang; phía
Nam giáp với tỉnh Trà Vinh; phía Đông giáp với biển Đông; Phía Tây giáp với tỉnh
Vĩnh Long.
Khí hậu: Khí hậu nhiệt đới gió mùa, mùa mưa thường kéo dài từ tháng
5 đến tháng 10, các tháng còn lại là mùa khô. Nhiệt độ trung bình năm từ 26 - 27oC.
Chênh lệch nhiệt độ trung bình các tháng không quá 30C. Có hai mùa mưa, nắng rõ rệt.
Chênh lệch nhiệt độ trung bình các tháng trong năm khoảng 2,8 ÷ 3,3oC. Số giờ nắng
trung bình hàng năm từ 2.387 – 2.743 giờ, cao nhất là trong mùa khô, hàng ngày có xấp
xỉ 8 giờ nắng. Lượng mưa trung bình năm từ 1.250 - 1.500 mm, là nguồn nước cực kỳ
quan trọng. Tuy nhiên, lượng mưa phân phối không đều trong năm, trên 90% lượng
mưa cả năm tập trung vào mùa mưa gây ra tình trạng thừa nước trong mùa mưa (V -
XI), thiếu nước ngọt trong mùa khô (XI - IV).
Địa hình: Bến Tre có địa hình bằng phẳng, có độ cao trung bình từ 1,0 đến 2,0 m
so với mực nước biển, thấp dần từ Tây Bắc xuống Đông Nam, độ cao chênh lệch khá
lớn, tối đa là 3,5 m.
Đất trũng, luôn luôn ngập dưới mực nước triều trung bình, gồm có đất đầm mặn
và bãi thủy triều, khu đất ruộng lòng chảo xa sông cao độ không nhỏ dưới 0,5 m. Loại
địa hình này phân bố chủ yếu ở các huyện Bình Đại, Giồng Trôm, Mỏ Cày Nam và khu
đầm mặn ven biển thuộc huyện Bình Đại.
2.2. Tiềm năng nguồn nước nước ngọt
Với hệ thống sông rạch phát triển, 4 nhánh sông lớn của sông Tiền (thuộc hệ
thống sông Cửu Long) là sông Mỹ Tho (sông Tiền), Ba Lai, Hàm Luông và Cổ Chiên,
tổng chiều dài xấp xỉ 600 km. Hệ thống sông này đã đem lại cho tỉnh Bến Tre nguồn
nước mặt phong phú.
- Sông Mỹ Tho (sông Tiền): chạy suốt theo chiều dọc của tỉnh, chiều dài khoảng 90
km; lưu lượng nước đầu mùa lũ khoảng 6.480 m3/s, vào mùa khô khoảng 1.598 m3/s.
- Sông Ba Lai: tổng chiều dài khoảng 71 km; lưu lượng nước khoảng 240 m3/s
vào mùa lũ và khoảng 59 m3/s vào mùa khô.
- Sông Hàm Luông: có chiều dài khoảng 70 km; là con sông lớn nằm trọn vẹn
trong địa giới tỉnh Bến Tre, lòng sông rộng và sâu nên cung cấp lưu lượng nước dồi dào
nhất so với các sông khác. Vào mùa lũ, lưu lượng nước vào khoảng 3.360 m3/s, mùa
khô khoảng 828 m3/s.
- Sông Cổ Chiên: nằm về phía Nam của tỉnh, có chiều dài khoảng 80 km; là ranh
giới tự nhiên giữa Bến Tre với các tỉnh Trà Vinh, Vĩnh Long. Lưu lượng nước vào mùa
lũ khoảng 6.000 m3/s; vào mùa khô lưu lượng nước khoảng 1.480 m3/s.
Ngoài ra, còn hệ thống kênh rạch nối các sông lớn với nhau thành mạng lưới
chẳng chịt. Theo thống kê, có khoảng 60 kênh rạch chính với tổng chiều dài trên 2.367
km; trong đó quan trọng là các kênh Giao Hòa (Châu Thành - Bình Đại), Mỏ Cày, Cái
Cấm, Vàm Thơm (Mỏ Cày), Băng Cung, Eo lói, Khém Thuyền (Thạnh Phú), Sơn Đốc
(thị xã Giồng Trôm), Vàm Hố, Cây Da, Mương Đào (Ba Tri).
TUYEÅN TAÄP KEÁT QUAÛ KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ 2017 - 2018
142 VIEÄN KHOA HOÏC THUÛY LÔÏI MIEÀN NAM
Trong vòng 10 năm trở lại đây có nhiều công trình thủy lợi lớn, vừa và nhỏ đã
được xây dựng trên địa bàn tỉnh, đặc biệt là vùng Ba Lai phục vụ cho phát triển sản xuất
nông nghiệp và cải thiện điều kiện sinh hoạt của nhân dân trong vùng. Hiện tại toàn tỉnh
có khoảng 50 kênh trục với tổng chiều dài gần 226 km. Nhiều hệ thống trục dẫn tưới đã
hoàn thiện và sử dụng có hiệu quả như sau:
- Hệ thống Châu Bình – Vàm Hồ: dẫn nước tưới cho 2/3 diện tích ha đất canh
tác của huyện Ba Tri và một phần huyện Giồng Trôm. Nguồn nước ngọt được dẫn từ
sông Bến Tre – Chẹt Sậy qua sông Giồng Trôm – Bình Chánh qua hệ thống kênh chính
A; Kênh chính B.
- Hệ thống cống Cây Da và kênh Cây Da – Ba Tri: thuộc huyện Ba Tri hoàn
thành năm 1991 lấy nước từ cống Cây Đa để tưới cho khoảng 8.760 ha.
- Hệ thống thủy lợi Cầu Sập: Kênh Rạch Miễu Ong - Hương Điềm - Sơn Đốc -
Ba Tri dẫn nước từ sông Bến Tre xuống Ba Tri tưới cho 7.792 ha đất canh tác thuộc
huyện Giồng Trôm – Ba Tri.
- Công trình thủy lợi Ba Lai: sông Ba Lai dẫn nước từ sông Mỹ Tho, sông Tiền,
sông Bến Tre cung cấp nước cho hầu hết dự án.
Hình 2. Các trục dẫn ngọt ở khu vực Nam Bến Tre và Bắc Bến Tre
Nguồn: Viện QHTLMN
Tuy nhiên các kênh trục hiện nay đã bị bồi lắng nhiều cần phải được nạo vét, đặc
biệt là tại các huyện ven biển như Bình Đại, Ba Tri và Thạnh Phú nhiều kênh bị bồi lắng
do đất cát, cần phải nạo vét như rạch Băng Cung, rạch Cả Bảy, rạch Bến Giông, rạch
bến Găng, rạch Cừ, sông Eo Lói (huyện Thạnh Phú).
TUYEÅN TAÄP KEÁT QUAÛ KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ 2017 - 2018
VIEÄN KHOA HOÏC THUÛY LÔÏI MIEÀN NAM 143
Nguồn nước ngầm
Trữ lượng tiềm năng nước dưới đất tỉnh Bến Tre là 115.786 m3/ngày, phân bố
trong 4 tầng chứa nước là qh, qp3, n21 và n13.
Tầng chứa nước có trữ lượng tiềm năng lớn là Miocen trên và Pliocen dưới, với
trữ lượng lần lượt là 38.255 m3/ngày và 43.486 m3/ngày. Đây là các tầng có thể khai
thác với quy mô từ trung bình đến lớn. Các tầng chứa nước qh và qp3 do có chiều sâu
phân bố nông nên chỉ có thể khai thác với qui mô từ nhỏ đến trung bình.
Địa phương có trữ lượng tiềm năng nước dưới đất (NDĐ) lớn là huyện Châu
Thành với trữ lượng tiềm năng 70.670m3/ngày, tiếp theo là huyện Chợ Lách với 12.213
m3/ngày. Các địa phương còn lại có trữ lượng tiềm năng nước dưới đất nhỏ.
Trữ lượng có thể khai thác NDĐ được lấy bằng trữ lượng khai thác “tương đối an
toàn”, tức là bằng 40% trữ lượng khai thác tiềm năng.
Kết quả tính toán cho trữ lượng có thể khai thác toàn tỉnh là 46.314 m3/ngày.
Trong đó, tầng n13 và n21 có trữ lượng có thể khai thác lớn nhất là 17.394 m3/ngày và
15.290 m3/ngày.
So sánh hiện trạng khai thác với trữ lượng có thể khai thác cho thấy tổng trữ
lượng còn lại trên địa bàn tỉnh khoảng 30.679 m3/ngày phân bố chủ yếu trong tầng chứa
nước n13 và qh.
2.3. Thực trạng khai thác và sử dụng nguồn nước ngọt cho sinh hoạt của vùng
khan hiếm nước ven biển
Tình hình khan hiếm nước ngọt ven biển tỉnh Bến Tre: Vùng ven biển Đồng bằng
sông Cửu Long nói chung và vùng ven khan hiếm nước ngọt ven biển tỉnh Bến Tre nói
riêng bị thiếu nước ngọt một cách nghiêm trọng, đặc biệt vào các tháng mùa khô, do
lượng mưa mùa khô chỉ chiếm 4÷6 % lượng mưa năm, hơn nữa lại là vùng giáp biển,
cũng như sự gia tăng xâm nhập mặn trên sông Tiền, sông Ba Lai, sông Hàm Luông và
sông Cổ Chiên do biến đổi khí hậu, do khai thác quá mức từ phía thượng lưu, nên việc
cấp nước cho sinh hoạt gặp rất nhiều bất lợi. Vùng nghiên cứu của đề tài bao gồm:
huyện Bình Đại, Ba Tri, Thạnh Phú của tỉnh Bến Tre, là những phần đất cuối cùng giáp
biển của ba cù lao với diện tích tự nhiên khoảng 116.700 ha.
Tình hình sử dụng nước sinh hoạt của nhân dân ở đây còn vô cùng khó khăn, nhất
là vào những tháng khô hạn trong những năm qua, bà con phải chắt chiu từng giọt nước
ngọt còn sót lại của mùa mưa và phải mua nước ngọt chưa được xử lý với giá hơn
50.000 đồng/m3 để dành cho ăn uống, sinh hoạt hàng ngày. Công tác cấp nước sinh hoạt
cho người dân tỉnh Bến Tre hiện tại có sự tham gia của Công ty cấp thoát nước Bến Tre,
Trung tâm nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn ngoài ra còn có 1 số doanh
nghiệp tư nhân, cùng hộ gia đình.
Vùng nghiên cứu có 3 nguồn nước đang được sử dụng cho sinh hoạt và sản xuất:
là nước mưa, nước mặt và nước ngầm, tuy nhiên vùng đang phải đối mặt với nhiều
thách thức liên quan đến nguồn nước. Một mặt, nguồn nước, kể cả nước sông, nước
ngầm, suy giảm nghiêm trọng; nước mưa thì không có dụng cụ chứa chỉ dùng được thời