25
Chương 4
CÁC NGUYÊN TẮC DẠY HỌC ĐỊA LÍ
* Mục tiêu:
Biết các nguyên tắc dạy học và vận dụng tốt các nguyên tắc trong dạy
học địa lí. Xác định đúng các nguyên tắc quan trọng nhất và lí giải nguyên
nhân.
4.1. Nguyên tắc đảm bảo tính khoa học và tính vừa sức : Nguyên tắc này
chỉ đạo việc lựa chọn nội dung và sau đó là phương pháp dạy học.
- Ngày nay khối lượng tri thức của khoa học địa lý cũng như các ngành
khoa học khác tăng lên vô cùng nhanh chóng trong khi thời gian dành cho
môn học thì có hạn. Để giải quyết được mâu thuẫn giữa khối lượng kiến thức
địa lý với thời gian dành cho môn địa lý cần phải:
+ Tinh lọc kiến thức: giảm kiến thức cụ thể, sự kiện, tăng kiến thức lý
thuyết.
+ Trang bị cho học sinh các phương pháp học tập và nghiên cứu địa lý
mới, hiệu quả.
- Nguyên tắc đảm bảo tính khoa học và tính vừa sức còn đòi hỏi nội
dung của mỗi bài địa lý phải vừa sức tiếp thu của học sinh cả về số lượng lẫn
mức độ.
- Không nên bổ sung quá nhiều, cũng không nên đơn giản hoá nội dung
sách giáo khoa.
- Khi đặt câu hỏi không nên đặt câu quá dễ hoặc quá khó.
- Giáo viên nên lựa chọn kiến thức sao cho vừa phù hợp với đặc điểm
nhận thức của học sinh, vừa phát triển được năng lực trí tuệ.
- Làm việc với bản đồ trong dạy - học địa lý là hết sức cần thiết.
4.2. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống và liên hệ với thực tiễn : Tính hệ
thống là một dấu hiệu đặc trưng của tri thức khoa học.
26
- Tính hệ thống của môn học địa lý được phản ánh trong hệ thống kiến
thức, kỹ năng của chương trình và sách giáo khoa địa lý dùng trong nhà
trường phổ thông.
- Xuất phát từ mục tiêu giáo dục nên hệ thống tri thức địa lý trong nhà
trường phổ thông không nhất thiết phải đúng như trình tự của hệ thống khoa
học địa lý.
- Nội dung tri thức địa lý trong nhà trường phổ thông được quy định
theo một hệ thống nhất định thì việc dạy học địa lý buộc phải tuân theo
nguyên tắc đó. Để đảm bảo nguyên tắc này, trong dạy học địa lí, giáo viên
cần: nghiên cứu chương trình, SGK ở lớp đang dạy, lớp trước, lớp sau và các
môn học có liên quan.
- Việc nắm vững tri thức khoa học cần phải có sự liên hệ với thực tiễn:
Mọi khoa học đều là kết quả của nhận thức của con người trong quá trình hoạt
động thực tiễn. Đối với môn địa lý, thực tiễn trước hết là đường lối, và các
chủ trương chính sách xây dựng đất nước, phát triển kinh tế - xã hội của Đảng
và Nhà nước. Thực tiễn còn là những diễn biến xảy ra trong đời sống kinh tế -
xã hội trên thế giới và ở nước ta mà chúng ta thu được qua các phương tiện
thông tin đại chúng. Nếu khai thác và tích luỹ được nhiều kiến thức thực tiễn
thì việc dạy - học địa lý sẽ thuận lợi, sâu sắc và vững chắc hơn nhiều.
- Liên hệ dạy học với thực tiễn cần được thực hiện theo 2 chiều: Thực
tiễn Æbổ sung cho nội dung dạy học thêm phong phú. Nội dung địa lý (kiến
thức địa lý) phong phú lại là điều kiện tốt để cho học sinh vận dụng tri thức
vào cuộc sống.
Muốn vậy, phải rèn luyện, nắm vững các kỹ năng, kỹ xảo cần thiết như:
kỹ năng sử dụng bản đồ, kỹ năng quan sát, nhận xét, rút ra quy luật.
4.3. Nguyên tắc đảm bảo tính giáo dục: Nội dung giáo dục của môn
địa lý được thể hiện ở các mặt sau:
27
- Bồi dưỡng cho học sinh thế giới quan duy vật biện chứng : Khi học
địa lý, học sinh luôn phải phân tích những mối quan hệ nhân quả giữa các
hiện tượng tự nhiên, kinh tế - xã hội, giữa các yếu tố thành phần của tự nhiên,
giữa tự nhiên với các hoạt động sản xuất của xã hội. Qua đó giúp học sinh
nhận thức được tính khách quan của các hiện tượng tự nhiên và xã hội. Những
nhận thức đó dần dần sẽ trở thành niềm tin và thế giới quan của học sinh.
- Bồi dưỡng cho học sinh phẩm chất, đạo đức của người công dân,
người lao động mới, lòng yêu nước, tự hào dân tộc qua ý thức, qua hành động
và qua thái độ đối với một vấn đề nào đó.
4.4. Nguyên tắc đảm bảo tính tự lực và phát triển tư duy cho học
sinh
- Thực chất đòi hỏi có sự kết hợp tối ưu giữa vai trò chủ động lĩnh hội
tri thức của người học với vai trò chỉ đạo, hướng dẫn quá trình dạy học của
người dạy, phê phán cách dạy theo hướng cổ điển đòi hỏi học sinh phải ghi
nhớ máy móc quá nhiều sự kiện.
- Muốn đảm bảo nguyên tắc này thì:
+ Giáo viên cần làm cho học sinh hiểu rõ mục đích học tập của mình.
+ Có sự ưu tiên của tư duy so với trí nhớ: làm cho học sinh biết tự giác
nắm tài liệu theo một trình tự logic chặt chẽ.
CÂU HỎI
1. Theo ý kiến của anh (chị) thì nguyên tắc nào có ý nghĩa quan trọng
nhất trong việc dạy học địa lý? Tại sao?
2. Nguyên tắc đảm bảo tính khoa học và tính vừa sức có mâu thuẫn với
nhau không? Chúng thể hiện thế nào trong việc dạy - học địa lý.
28
Chương 5
CÁC PHƯƠNG TIỆN - THIẾT BỊ DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở
TRƯỜNG PHỔ THÔNG
* Mục tiêu:
- Biết các phương tiện dạy học, sử dụng tốt các phương tiện dạy học.
- Biết kết hợp các phương tiện dạy học truyền thống và hiện đại phù
hợp với từng bài học khác nhau.
5.1. Khái niệm về phương tiện dạy học
Có rất nhiều quan niệm khác nhau về phương tiện dạy học.
- Theo các tác phẩm về lý luận dạy học thì phương tiện dạy học đồng
nghĩa với phương tiện trực quan, đó là các vật thật, vật tượng trưng và các vật
tạo hình được sử dụng để dạy học.
+ Vật thật: Giúp học sinh tiếp thu tri thức, gây hứng thú tìm tòi, học
tập. Đó là các động vật, thực vật sống trong môi trường tự nhiên, khoáng vật.
+ Các vật tượng trưng: Giúp học sinh thấy được một cách trực quan các
sự vật, hiện tượng được biểu diễn dưới dạng khái quát hoặc đơn giản, như: sơ
đồ, lược đồ, biểu đồ...
+ Vật tạo hình: Tranh ảnh, mô hình, hình vẽ, băng video, phim đèn
chiếu... thay cho các vật khó nhìn thấy hoặc không nhìn thấy.
- Một số tác giả khác lại coi phương tiện dạy học là những đồ dùng dạy
học trực quan được khái quát bằng những mô hình vật chất được dựng lên
một cách nhân tạo, tương tự với đối tượng gốc về một số mặt nhất định nào
đó.
- N.N.Baranxki đưa ra khái niệm thiết bị dạy học: Là những phương
tiện trực quan, nó là một nhân tố ảnh hưởng lớn đến sự tổ chức và kết quả của
việc giảng dạy địa lý ở nhà trường.
Các thiết bị đó bao gồm: Phòng địa lý, bản đồ giáo khoa, quả cầu địa
lý, tranh ảnh treo tường, biểu đồ, đồ thị...
29
- GS. Nguyễn Dược và một số tác giả khác đưa ra khái niệm thiết bị
dạy học địa lý. Các thiết bị này gồm 1 phần cơ sở vật chất tạo điều kiện cho
việc giảng dạy bộ môn: phòng địa lý, vườn địa lý, tủ sách địa lý. Các thiết bị -
kĩ thuật gồm:
- Các đồ dùng trực quan: Bản đồ, tranh ảnh, mô hình, mẫu vật, dụng cụ
quan trắc, đo đạc.
- Các tài liệu để cung cấp những tri thức cơ bản cho giáo viên và học
sinh như: sách giáo khoa, sách bài tham khảo.
- Ngoài ra, còn có các thiết bị kỹ thuật hiện đại: máy chiếu phim, video,
vô tuyến truyền hình, máy chiếu ảnh, máy vi tính...
- Nói một cách ngắn gọn: Phương tiên dạy học là tập hợp những đối
tượng vật chất, tinh thần được giáo viên sử dụng để điều khiển mọi hoạt động
nhận thức của học sinh và đối với học sinh, nó là nguồn tri thức sinh động, là
công cụ để rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo.
Trong dạy học địa lí, PTDH là những dụng cụ, máy móc, thiết bị, vật
dụng cần thiết cho hoạt động dạy và học đạt được các mục tiêu dạy học.
5.2. Ý nghĩa của phương tiện dạy học
- Giúp GV trình bày nội dung bài giảng một cách trực quan
- Là nguồn tri thức giúp GV điều khiển quá trình nhận thức của HS
5.3. Phân loại các phương tiện và thiết bị dạy học
Có nhiều cách phân loại khác nhau, song cần chú ý cách phân loại
phương pháp dạy học thành 2 nhóm:
5.3.1. Các phương tiện dạy học truyền thống
a. Bảng phấn
- Chất liệu
- Vai trò:
- Cách sử dụng
b. Sách giáo khoa