Đổi mới dạy đọc hiểu văn bản truyện trong Chương trình Ngữ văn 2018 (cấp THCS) theo đặc trưng mã thể loại

Trong bối cảnh Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 đang định hướng phát triển năng lực cho người học, đặc biệt trong môn Ngữ văn, năng lực đọc hiểu văn bản đóng vai trò cốt yếu. Mặc dù đã có nhiều chuyển biến tích cực, việc dạy học đọc hiểu tại cấp Trung học cơ sở vẫn còn đối mặt với không ít thách thức. Để giải quyết vấn đề này, nghiên cứu đề xuất một phương án tối ưu dựa trên việc khai thác “mã thể loại”, đặc biệt là trong các văn bản truyện. Cách tiếp cận này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc định hướng giáo viên thiết kế các câu hỏi nhằm kiến tạo nghĩa của văn bản một cách chỉnh thể, giúp học sinh không chỉ đọc mà còn “hiểu sâu” ý nghĩa và đặc trưng của từng loại hình văn bản.

Giáo viên Ngữ văn cấp Trung học cơ sở, các nhà nghiên cứu giáo dục, và những người quan tâm đến phương pháp dạy học đọc hiểu theo định hướng phát triển năng lực.

Nghiên cứu này tập trung vào việc đổi mới dạy học “đọc hiểu” văn bản truyện trong Chương trình Ngữ văn 2018 (cấp Trung học cơ sở) bằng cách khai thác đặc trưng “mã thể loại”. Tác giả lập luận rằng mỗi văn bản đều có “mã” riêng, bao gồm mã ngôn ngữ và mã văn học, và việc giải mã những yếu tố này là chìa khóa để hiểu sâu sắc nội dung. Luận điểm chính là giáo viên cần dựa vào “mã thể loại” để thiết kế hệ thống câu hỏi, giúp học sinh xây dựng nghĩa của văn bản một cách toàn diện. Phương pháp nghiên cứu bao gồm tổng hợp và thống kê để phân loại các tiểu loại truyện, phân tích khái niệm mã/mã thể loại, và đề xuất một phương án dạy học ba bước: trước, trong và sau khi đọc. Phương pháp so sánh, đối chiếu cũng được áp dụng để làm rõ đặc trưng của đọc hiểu văn bản truyện theo mã thể loại, với ví dụ minh họa là văn bản *Hoàng Lê nhất thống chí*. Mô hình đọc hiểu ba bước được trình bày chi tiết: giai đoạn trước khi đọc nhằm kích hoạt tri thức nền và tạo hứng thú; giai đoạn trong khi đọc tập trung vào giải mã ký hiệu ngôn ngữ và ngữ nghĩa thông qua các gợi ý trong sách giáo khoa; và giai đoạn sau khi đọc giúp người học tổng hợp và khái quát hóa ý nghĩa tác phẩm, từ cốt truyện, nhân vật đến ngôn ngữ trần thuật. Cách tiếp cận này không chỉ giúp học sinh nhận diện sự khác biệt giữa các thể loại văn bản mà còn khuyến khích họ trở thành những người đọc chủ động, độc lập, đánh giá được giá trị tác phẩm và liên hệ với cuộc sống thực tiễn, từ đó nâng cao “năng lực” đọc hiểu toàn diện theo yêu cầu của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018.