857
VẬN DỤNG CHIẾN THUẬT ĐỌC “2SPE” VÀO DẠY HỌC ĐỌC HIỂU
VĂN BẢN CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Trịnh Văn Sỹ, Lê Thị Phương Chi
Trường THPT FPT Đà Nẵng, Đà Nẵng
TÓM TẮT
Hiện nay, xu hướng giáo dục trên thế giới và ở Việt Nam đều chuyển mình
từ giáo dục định hướng nội dung sang giáo dục định hướng phát triển năng lực.
Ở Việt Nam, Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 đã được thực hiện với mục
đích nhằm phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh. Nghiên cứu được thực
hiện nhằm phân tích ý nghĩa, tính ứng dụng của chiến thuật đọc “2SPE” (Survey,
Selective Highlighting, Proposition, Evaluation) vào dạy học đọc hiểu văn bản
cho học sinh trung học phổ thông. Kết quả cho thấy, khi có sử dụng chiến thuật
đọc, các em đều rất hứng thú và có thể phát triển kỹ năng đọc, xử lý thông tin
của bài học. Đặc biệt, thông qua các kết quả đánh giá mức độ học sinh rèn luyện
được các thao tác, tư duy khi đọc thông tin và thực nghiệm, giáo viên chủ động
hơn trong việc rèn luyện, tìm hiểu và đề xuất các giải pháp để phát triển kỹ năng
đọc cho học sinh.
Từ khoá: Chương trình Giáo dục phổ thông 2018; chiến thuật đọc; năng
lực; xã hội
1. Đặt vấn đề
Điểm cốt yếu của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 là mục tiêu phát
triển năng lực và phẩm chất cho học. Để đạt được mục tiêu đó, hệ thống giáo dục
cần đổi mới toàn diện mọi yếu tố của quá trình dạy học, trong đó đổi mới phương
pháp dạy học là một khâu quan trọng. Một trong các biện pháp nâng cao chất
lượng giờ dạy học, góp phần phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh là
vận dụng các chiến thuật đọc tích cực vào dạy học
1
. Các chiến thuật dạy học đọc
cần được lựa chọn phù hợp với mọi lứa tuổi, đối tượng và đặc biệt là học sinh
trung học phổ thông.
Qua thực tế vận dụng các chiến thuật đọc trong dạy học, chúng tôi nhận
thấy chất lượng dạy học ở trung học phổ thông được nâng lên rõ rệt
2
. Do đó, có
thể tin tưởng rằng vận dụng một số chiến thuật vào dạy học là một trong những
1
Trịnh Văn Sỹ (2023), Thiết kế và sử dụng trò chơi học tập cho học sinh lớp 10 THPT, Tạp chí Khoa
học và Công nghệ Trương Đại học Thái Nguyên, 228 (12), tr. 198-205.
2
Trịnh Văn Sỹ (2023), Thiết kế và sử dụng trò chơi học tập cho học sinh lớp 10 THPT, Tạp chí Khoa
học và Công nghệ Trương Đại học Thái Nguyên, 228 (12), tr. 198-205.
858
biện pháp hữu hiệu cần được phát huy
1
. Tuy nhiên, qua khảo sát đánh giá của
chúng tôi, hiện nay, trong các giờ học có các yêu cầu đọc và xử lý thông tin, chưa
có nhiều giáo viên sử dụng các chiến thuật tích cực, cũng có giáo viên sử dụng
các chiến thuật đọc trong giảng dạy nhưng tần suất sử dụng còn hạn chế
2
. Từ
những điều trên đây, chúng tôi tập trung nghiên cứu yêu cầu, quy trình và cách
thức thực hiện các chiến thuật đọc và xử lý các thông tin nhằm góp phần nâng
cao chất lượng dạy học cho học sinh trung học phổ thông.
Hiện nay, nghiên cứu về chiến thuật đọc chưa phổ biến, thường tập trung
vào một số lý thuyết, rất ít đề tài nghiên cứu chiến thuật trong dạy học đọc hiểu
văn bản áp dụng vào các tiết học. Chúng tôi tìm hiểu lịch sử nghiên cứu và cho
thấy có một đề tài nghiên cứu vào dạy học các văn bản nghị luận trong môn Ngữ
văn lớp 10 (cụ thể là bài 3. Nghệ thuật thuyết phục trong văn nghị luận, Bộ Kết
nối tri thức với cuộc sống) và chưa đi sâu vào phân tích các loại văn bản khác
như văn bản văn bản văn học, văn bản thông tin. Đặc biệt chiến thuật đọc còn
hạn chế để vận dụng, nghiên cứu và thực nghiệm ở một số môn học, từng giai
đoạn đọc sẽ có những yêu cầu khác nhau, từ việc chuẩn bị đọc đến đọc văn bản,
cảm thụ văn bản là một quá trình cần được tích luỹ, rèn luyện và tư duy
3
(. Chiến
thuật đọc “2SPE” được vận dụng vào các tiết học đọc hiểu hoặc đọc và xử lý
thông tin sẽ giúp học sinh cải rèn luyện kỹ năng đọc theo quy trình khi tiếp nhận
văn bản.
Có thể phân loại các chiến thuật đọc theo nhiều dạng khác nhau: Các chiến
thuật nhận thức; Các chiến thuật siêu nhận thức; Các chiến thuật tương tác
4
.
Trong công trình này, chúng tôi nghiên cứu, phân loại các chiến thuật đọc xen kẽ
giữa chiến thuật nhận thức và chiến thuật tương tác.
2. Phương pháp nghiên cứu
Trong bài nghiên cứu, chúng tôi sử dụng phương pháp khái quát hóa nhằm
khái quát lại cơ sở lý luận về chiến thuật đọc, lý thuyết về đọc văn bản, năng lực
đọc hiểu. Ngoài ra, để đảm bảo bài nghiên cứu có tính xác thực, phương pháp
thực nghiệm được áp dụng trong giờ học có sử dụng một số chiến thuật và hệ
1
Phạm Thị Thu Hương (2018), Đọc hiểu và chiến thuật đọc hiểu văn bản trong nhà trường phổ thông,
Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
2
Trần Thị Huệ, Phan Thị Thơm (2023), Sáng kiến kinh nghiệm: Vận dụng kỹ thuật SQ3R để dạy học -
đọc các văn bản nghị luận ở bài 3 “Nghệ thuật thuyết phục trong văn nghị luận” (Ngữ văn 10 - Kết nối
tri thức với cuộc sống) theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh, Nghệ An.
3
Trần Thị Huệ, Phan Thị Thơm (2023), Sáng kiến kinh nghiệm: Vận dụng kỹ thuật SQ3R để dạy học -
đọc các văn bản nghị luận ở bài 3 “Nghệ thuật thuyết phục trong văn nghị luận” (Ngữ văn 10 - Kết nối
tri thức với cuộc sống) theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh, Nghệ An.
4
Phạm Thị Thu Hương (2018), Đọc hiểu và chiến thuật đọc hiểu văn bản trong nhà trường phổ thông,
Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
859
thống hóa kết quả nghiên cứu về cách tổ chức chiến thuật đọc trong môn Ngữ
văn.
3. Kết quả nghiên cứu
3.1. Quan niệm về đọc và đọc hiểu hiểu văn bản
Đọc hiểu là hoạt động cơ bản của con người để chiếm lĩnh văn hóa. Khái
niệm đọc hiểu có nội hàm khoa học phong phú có nhiều cấp độ gắn liền với lý
luận dạy học văn, lý thuyết tiếp nhận văn học, lý thuyết giao tiếp thi pháp học.
Đọc là một hoạt động của con người, dùng mắt để nhận biết các ký hiệu và chữ
viết, dùng trí óc để tư duy và lưu giữ những nội dung mà mình đã đọc và sử dụng
bộ máy phát âm phát ra âm thanh nhằm truyền đạt đến người nghe. Hiểu là phát
hiện và nắm vững mối liên hệ của sự vật, hiện tượng, đối tượng nào đó và ý nghĩa
của mối quan hệ đó. Hiểu còn là sự bao quát hết nội dung và có thể vận dụng
vào đời sống. Hiểu là phải trả lời được các câu hỏi Cái gì? Như thế nào? Làm
thế nào?
Đọc hiểu: Là đọc kết hợp với sự hình thành năng lực giải thích, phân tích,
khái quát, biện luận đúng - sai về logic, nghĩa là kết hợp với năng lực, tư duy và
biểu đạt. Mục đích trong tác phẩm văn chương, đọc hiểu là phải thấy được: Nội
dung của văn bản; mối quan hệ ý nghĩa của văn bản do tác giả tổ chức và xây
dựng; ý đồ, mục đích.
Trong các quan niệm về đọc, tác giả Trần Đình Sử đã chia thành các nhóm
sau: Đọc là giải thích, giải mã; đọc là phi giải thích; đọc là khai thông nối liền;
đọc là viết lại; đọc là kiến tạo, trò chơi, là tìm cái không có ở trong văn bản; đọc
là phát hiện ra giá trị; đọc là đối thoại, giao lưu với văn hoá; đọc là giải cấu
trúc; đọc là phản ứng trước hành động của câu văn; đọc là “đọc nhầm”
1
. Tuy
nhiên, không phủ nhận vai trò của tác giả, vai trò tổ chức ý nghĩa của văn bản
cũng như vai trò kiến tạo của người đọc. Đọc là quá trình đi tìm nghĩa. Ý nghĩa
là sản phẩm tương tác giữa văn bản với người đọc mà thành nên luôn biến đổi
và vô hạn. Theo tác giả Phạm Thị Thu Hương: Đọc hiểu văn bản thực chất là
một quá trình người đọc kiến tạo ý nghĩa văn bản đó thông qua hệ thống các
hoạt động, hành động, thao tác nhất định
2
. Ngoài ra, tác giả Nguyễn Kim
Chuyên cho rằng: Đọc hiểu ở đây được hiểu một cách khá toàn diện. Đó là một
quá trình bao gồm việc tiếp xúc với văn bản, thông hiểu cả nghĩa đen, nghĩa
bóng, nghĩa hàm ẩn cũng như thấy được vai trò, tác dụng của các hình thức,
1
Trần Đình Sử (2011), Tài liệu tập huấn Giáo dục và Đào tạo, Hà Nội.
2
Phạm Thị Thu Hương (2018), Đọc hiểu và chiến thuật đọc hiểu văn bản trong nhà trường phổ thông,
Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
860
biện pháp nghệ thuật ngôn từ, các thông điệp tư tưởng, tình cảm, thái độ của
người viết và cả các giá trị tự thân của hình tượng nghệ thuật
1
.
Tóm lại, các quan điểm trên đều hướng tới việc dạy cho học sinh cách
kiến tạo nghĩa văn bản, đồng thời phải phù hợp với quan điểm dạy học phát triển
năng lực cho học sinh theo Chương trình hiện hành.
3.2. Khái quát về chiến thuật đọc “2SPE”
“2SPE” là viết tắt của các từ (Survey- Selective Highlighting - Proposition
- Evaluation), được đề xuất trong cuốn sách “How to reach the book” bởi
Mortimer Adler. Theo ông cách tốt nhất để đọc hiểu một văn bản là tìm ra cấu
trúc sau đó lập các mệnh đề liên quan đến chúng và đưa ra các đánh giá của riêng
bạn về tác phẩm. Chúng tôi đã nghiên cứu và phát triển phương pháp này một
cách tối ưu nhất là bớt đi và thay thế thành bước “Survey” nhằm để rèn luyện
cho học sinh kỹ năng khái quát lại văn bản một cách nhanh nhất.
3.3. Yêu cầu cần đạt của chiến thuật đọc
Để vận dụng chiến thuật đọc “2SPE” được hiệu quả, giáo viên cần lưu ý
các yêu cầu sau: Thứ nhất, chiến thuật đọc thực hiện phải phù hợp với mục tiêu
bài học của từng môn học; Thứ hai, chiến thuật cần phù hợp với điều kiện thời
gian của giờ học, cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học; Thứ ba, chiến thuật
đọc cần phù hợp với mọi đối tượng học sinh; Thứ tư, chiến thuật đọc thực hiện
phải hấp dẫn, kích thích được hứng thú và tư duy, kỹ năng học tập của học sinh.
Thứ năm, chiến thuật giúp học sinh phát triển một số năng lực, kỹ năng trong
học tập.
3.4. Các bước thực hiện chiến thuật đọc “2SPE”
* Bước 1: S1 - Survey (Khái quát)
Đối với bước này, học sinh sử dụng kĩ thuật đọc lướt, không đi sâu cụ thể
và chi tiết của văn bản/thông tin bài học. Học sinh tiến hành khoảng 2 - 4 phút
để xem khái quát và đọc lướt văn bản/ thông tin bài học được cụ thể như sau:
+ Khảo sát nhanh nhan đề, tên tác giả, thể loại, bố cục, dung lượng, hình
ảnh, hệ thống tiêu đề và bảng biểu, đồ thị (đối với văn bản thông tin)...
+ Xem nhan đề bài học, các thẻ câu hỏi, các tiêu đề lớn nhỏ, những chỗ
đánh dấu, in nghiêng hoặc in đậm.
+ Xem qua những hình vẽ hay minh họa, đồ thị hay biểu đồ. Xem qua
toàn bộ bài đọc bằng cách đọc đoạn đầu và đoạn cuối, lướt nhanh qua những câu
đầu của từng đoạn trong bài.
1
Nguyễn Kim Chuyên (2012), Báo cáo tóm tắt đề tài khoa học và công nghệ. Xây dựng và sử dụng trò
chơi dạy học nhằm tích cực hoá hoạt động học tập của sinh viên sư phạm trong dạy học môn Giáo dục
học ở Trường Đại học Đồng Tháp. Mã số. 2012.12
861
* Bước 2: S2 - Selective Highlighting (Công cụ đánh dấu chọn lọc nội
dung)
Sau khi bước 1 hoàn thành, giáo viên hướng dẫn học sinh tiến hành chọn
lọc thông tin bằng cách lấy lại các nội dung đã highlighting để tiến hành giải
nghĩa, thảo luận. Có thể ví dụ:
Văn bản: Mùa xuân chín (Hàn Mặc T)
(Ngữ văn 10 - tập 1- Bộ Kết nối tri thức với cuộc sống)
Những cụm từ học sinh đã highlighting để giải nghĩa như trình bày ở
Bảng 1.
Bảng 1. Một số nội dung học sinh có thể ghi chú
Highlighting
Giải nghĩa
Thôn nữ
Chỉ những cô gái/phụ nữ ở vùng quê
Sột soạt
Từ chỉ âm thanh của cây trong tiết
gió mùa xuân
* Bước 3: P - Proposition ( Đề xuất cách hiểu về văn bản) - giai đoạn sau
khi đọc
Sau khi đọc văn bản, học sinh đưa ra những hiểu biết về nội dung của bài
học thông qua bước 1 - đọc lướt văn bản và bước 2 - ghi chú từ khoá (ý kiến và
diễn đạt lại lời nói của bản thân, đánh giá về nhân vật…), thảo luận với bạn bên
cạnh bằng một số kỹ thuật, phương pháp như: Vòng tròn thảo luận văn chương…
Ngoài ra, giáo viên yêu cầu thời gian suy nghĩ, đề xuất để thảo luận.
Văn bản: Chữ người t tù (Nguyễn Tuân)
(Ngữ văn 10 - tập 1 - Bộ Kết nối tri thức với cuộc sống)
Sau khi học sinh đã đọc tác phẩm bước này, chúng ta cần phải đưa ra
những quan điểm suy nghĩ về các sự vật trong câu chuyện. Ví dụ như sau khi
đọc được những diễn biến xảy ra thì học sinh phát biểu và đưa ra những vấn đề
như: Tại sao con người tài hoa như Huấn Cao lại bị đày vào chốn ngục tù?
Học sinh phát biểu xong vấn đề thắc mắc, giáo viên mời các nhóm, cá
nhân phát biểu trả lời cho những vấn đề đó. Ví dụ câu trả lời của một nhóm khác
cho vấn đề như sau:
+ Vì Huấn Cao là anh hùng có khí phách hiên ngang, dám đứng lên để
bảo vệ quan điểm, quyền lợi cho bản thân và mọi người.
+ Vì trong mọi hoàn cảnh khí phách hiên ngang ấy vẫn không thay đổi
+ Là người có thiên lương trong sáng, nhân cách cao cả dù có bị đày vào
ngục tù tăm tối thì ông vẫn giữ vững được tấm lòng chính trực.
