938
XÂY DỰNG BÀI TẬP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VIẾT BÀI VĂN
PHÂN TÍCH ĐẶC ĐIỂM NHÂN VẬT TRONG MỘT TÁC PHẨM VĂN
HỌC CHO HỌC SINH LỚP 7
Bùi Thị Hạnh Trang1*, Trần Hoài Phương2*
1Trường THCS Trương Công Giai, Cầu Giấy, Hà Nội
2Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
TÓM TẮT
Theo yêu cầu của Chương trình Giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018,
học sinh lớp 7 cần tạo lập được các kiểu bài viết tương đối đa dạng, trong đó,
kiểu bài phân tích đặc điểm nhân vật trong tác phẩm văn học là một kiểu bài mới.
Bài viết đề xuất nguyên tắc và xây dựng bài tập phát triển năng lực viết bài văn
phân tích đặc điểm nhân vật trong một tác phẩm văn học cho học sinh lớp 7,
nhằm giúp giáo viên nâng cao hiệu quả dạy học nội dung này; đồng thời vận
dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng bài tập phát triển năng lực viết các kiểu
bài khác trong chương trình Ngữ văn.
Từ khóa: bài tập; năng lực viết; Ngữ văn 7; đặc điểm nhân vật; văn nghị
luận
1. Giới thiệu
Bài tập luyện viết được hiểu là “đề bài và các nhiệm vụ cụ thể mà học
sinh phải thực hiện nhằm tạo ra sản phẩm là một đoạn văn hoặc bài văn hoàn
chỉnh”, “bài tập luyện viết có thể được diễn đạt dưới dạng câu hỏi hoặc câu cầu
khiến, cũng có khi được diễn đạt dưới dạng câu trần thuật có các từ ngữ để chỉ
thao tác/động tác mà học sinh phải thực hiện để chuẩn bị trước khi viết, tìm ý và
lập dàn ý, viết bài, xem lại và chỉnh sửa, rút kinh nghiệm”
1
. Nhiều tác giả khẳng
định bài tập đóng vai trò là một phương tiện hiệu quả trong dạy học nói chung,
dạy học Ngữ văn nói riêng: “Trong dạy thực hành viết, bài tập là công cụ quan
trọng để giáo viên “kích hoạt”, tích cực hóa vai trò của học sinh...”
2
; “Giống
như các nội dung đọc, viết, nói, nghe, dạy học Thực hành tiếng Việt cũng được
tổ chức thông qua các hoạt động dạy học. Để tổ chức tốt các hoạt động này rất
cần một phương tiện, đó là bài tập”
3
...
1
Phạm Thị Thu Hiền (2022), Hướng dẫn thiết kế và sử dụng bài tập luyện viết cho học sinh trong môn
Ngữ văn 6, Tạp chí Khoa học Giáo dục Việt Nam, 02, tr. 34-39.
2
Phạm Thị Thu Hiền (2022), Hướng dẫn thiết kế và sử dụng bài tập luyện viết cho học sinh trong môn
Ngữ văn 6, Tạp chí Khoa học Giáo dục Việt Nam, 02, tr. 34-39.
3
Phan Thị Hồng Xuân (2023), Xây dựng bài tập để tổ chức hoạt động dạy học nội dung Thực hành tiếng
Việt trong sách giáo khoa môn Ngữ văn, Tạp chí Khoa học Giáo dục Việt Nam, 09, tr. 26-32.
939
Không thể phủ nhận ý nghĩa của bài tập đối với việc phát triển năng lực
Ngữ văn - trong đó, có năng lực viết cho học sinh trong nhà trường phổ thông.
Chương trình Giáo dục phổ thông (GDPT) môn Ngữ văn (2018) đã chỉ rõ những
yêu cầu cần đạt đối với dạy học viết như sau: “Viết câu, đoạn, văn bản: gồm các
yêu cầu về quy trình tạo lập văn bản và yêu cầu thực hành viết theo đặc điểm
của các kiểu văn bản”
1
. Như vậy, với mục tiêu phát triển phẩm chất và năng lực
cho học sinh, phương pháp dạy viết được lựa chọn là phương pháp chủ đạo, kết
hợp với phương pháp tiếp cận thể loại. Vì “phương pháp tiếp cận quy trình tương
tự như học tập dựa trên nhiệm vụ”
2
, để tổ chức tốt các hoạt động dạy học viết,
không thể không sử dụng bài tập. Riêng với kiểu bài văn phân tích đặc điểm nhân
vật trong một tác phẩm văn học, đây là bài văn nghị luận bàn về vấn đề văn học,
cụ thể là tính cách, phẩm chất của nhân vật qua cách khắc họa của tác giả trong
tác phẩm. Tạo lập một bài văn nghị luận có hệ thống ý sáng rõ, thuyết phục là
một thử thách không nhỏ với học sinh lớp 7. Bởi lẽ đó, hệ thống bài tập được
xây dựng từ đơn giản đến phức tạp, bám sát các bước trong tiến trình viết sẽ có
vai trò tựa như những bậc thang, giúp học sinh từng bước “chinh phục” kiểu bài.
Tuy nhiên, xây dựng bài tập phát triển năng lực viết bài văn phân tích đặc
điểm nhân vật cho học sinh lớp 7 vẫn là một khoảng trống trong nghiên cứu.
Trong khi “Bước đầu biết viết bài văn phân tích đặc điểm một nhân vật trong
tác phẩm văn học” là yêu cầu cần đạt mới của chương trình Ngữ văn lớp 7 và
trong suốt mạch viết của chương trình Ngữ văn từ lớp 1 - 12, học sinh chỉ được
thực hành viết kiểu bài này trong chương trình Ngữ văn 7
3
. “Văn học không thể
thiếu nhân vật, bởi vì đó là hình thức cơ bản để qua đó văn học miêu tả thế giới
con người một cách hình tượng”
4
nên phát triển năng lực viết bài văn phân tích
đặc điểm nhân vật không chỉ giúp học sinh phát triển năng lực đọc hiểu mà còn
tạo tiền đề để phát triển năng lực viết văn bản nghị luận văn học ở những khối
lớp tiếp theo.
Nghiên cứu này nhằm đề xuất nguyên tắc và xây dựng bài tập phát triển
năng lực viết bài văn phân tích đặc điểm nhân vật trong một tác phẩm văn học
cho học sinh lớp 7 nhằm giúp giáo viên nâng cao hiệu quả dạy học nội dung này.
1
Bộ Giáo dục và đào tạo (2018), Chương trình Giáo dục phổ thông môn Ngữ văn (Ban hành kèm theo
Thông tư số 32/2018/TT-BDGĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ giáo dục và Đào tạo).
2
Đỗ Thị Thu Hương (2021), Quan niệm về dạy viết trên thế giới và đề xuất phương pháp dạy viết trong
nhà trường phổ thông ở Việt Nam, Tạp chí Khoa học Giáo dục Việt Nam, 45, tr. 59-64.
3
Bộ Giáo dục và đào tạo (2018), Chương trình Giáo dục phổ thông môn Ngữ văn (Ban hành kèm theo
Thông tư số 32/2018/TT-BDGĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ giáo dục và Đào tạo).
4
Trần Đình Sử (chủ biên), La Khắc Hòa, Phùng Ngọc Kiếm, Nguyễn Xuân Nam (2016), Lý luận văn
học - tập 2, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
940
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu
Được sử dụng trong quá trình thu thập và xử lý những tư liệu, tài liệu về
xây dựng bài tập trong dạy học để phát triển năng lực Ngữ văn nói chung và dạy
học viết nói riêng; đặc điểm và yêu cầu cần đạt của môn Ngữ văn trong nhà
trường; yêu cầu đổi mới trong dạy học viết; đặc điểm của kiểu bài nghị luận văn
học. Từ đó, xác định cái nhìn bao quát về vấn đề nghiên cứu và những dữ liệu
mang tính căn bản, có vai trò định hướng cho việc xây dựng bài tập phát triển
năng lực viết bài văn phân tích đặc điểm nhân vật trong một tác phẩm văn học
cho học sinh lớp 7.
2.2. Phương pháp khảo sát, nghiên cứu thực tiễn
Xác định những thuận lợi cũng như khó khăn mà giáo viên gặp phải trong
quá trình xây dựng bài tập phát triển năng lực viết bài văn phân tích đặc điểm
nhân vật.
2.3. Phương pháp phân tích hệ thống
Để xây dựng hệ thống bài tập, cần tiến hành nghiên cứu, phân tích nội
dung và yêu cầu cần đạt đối với năng lực viết trong chương trình Ngữ văn từ lớp
1 - 12, đặc biệt chú trọng đến cấp trung học cơ sở. Từ đó, xây dựng một hệ thống
bài tập phù hợp với năng lực của học sinh lớp 7 và yêu cầu cần đạt của kiểu bài
phân tích đặc điểm nhân vật trong một tác phẩm văn học (đặt trong tổng thể là
dạng bài nghị luận văn học).
3. Kết quả và thảo luận
3.1. Nguyên tắc xây dựng hệ thống bài tập phát triển năng lực viết
Bài tập phát triển năng lực viết trước hết là một loại học liệu dạy học trong
nhà trường. Vì vậy, nguyên tắc đầu tiên khi xây dựng bài tập phát triển năng lực
viết cho học sinh là giáo viên cần đáp ứng các đặc điểm, yêu cầu được đặt ra với
học liệu dạy học trong nhà trường nói chung và bài tập nói riêng. Đó là:
- Phù hợp với Chương trình, mức độ yêu cầu và nội dung của mỗi bài học.
- Phù hợp với khả năng, tâm lý lứa tuổi của học sinh.
- Đảm bảo tính chính xác, khoa học, trực quan, sinh động.
- Đảm bảo tính linh hoạt, hữu dụng.
Ngoài ra, bài tập phát triển năng lực viết cũng cần bám sát các yếu tố đặc
trưng của kiểu bài. Trong quá trình xây dựng, nếu giáo viên không chú trọng đặc
trưng riêng trong cách dạy viết các loại văn bản, bài tập sẽ không thể phát huy
được hết vai trò của nó đối với việc rèn luyện kỹ năng cho học sinh. Bài tập cần
gắn với đặc trưng riêng của loại văn bản học sinh cần tạo lập. Ví dụ, vì bài văn
941
phân tích đặc điểm nhân vật là một dạng của văn nghị luận nên để đảm bảo mục
tiêu phát triển năng lực viết kiểu bài này, giáo viên cần xây dựng bài tập giúp
học sinh biết tổ chức ý theo một trật tự hợp lý, khoa học, phục vụ rõ nhất cho
việc bày tỏ quan điểm của bản thân học sinh về nhân vật trong tác phẩm và thuyết
phục người đọc.
Một nguyên tắc đáng chú ý khác là cần đảm bảo gắn với các bước trong
tiến trình viết. Chương trình yêu cầu dạy học viết theo tiến trình gồm bốn bước:
Chuẩn bị trước khi viết; Tìm ý và lập dàn ý; Viết bài; Xem lại và chỉnh sửa, rút
kinh nghiệm. Muốn xây dựng và sử dụng hiệu quả, giáo viên cần xây dựng và
sử dụng một hệ thống bài tập phong phú, đa dạng, phù hợp với từng giai đoạn
trọng tiến trình viết. Các kiểu bài tập cụ thể gắn với tiến trình viết đã được nêu
bởi Bùi Minh Đức và Trần Hoài Phương (2024), theo đó, bài tập hình thành và
phát triển kỹ năng viết có thể được sử dụng trong tất cả các bước nêu trên của
tiến trình viết.
Cuối cùng, cần đảm bảo xây dựng bài tập phát triển năng lực viết tích hợp
với phát triển năng lực đọc. Bởi lẽ “Dạy viết không tách rời với dạy đọc, những
ngữ liệu đọc vừa cung cấp kiến thức, gợi mở các đề tài, bài tập cho hoạt động
viết, vừa đem đến những dạng thức minh họa cho các kiểu bài, cách viết, lối diễn
đạt trong viết. Viết cần tựa vào kết quả của đọc nhưng cũng là hoạt động giúp
người đọc bộc lộ kết quả tiếp nhận”
1
.
Theo yêu cầu của chương trình GDPT môn Ngữ văn (2018), học sinh lớp
7 cần đạt được yêu cầu về đọc hiểu hình thức với thể loại truyện: Nhận biết được
tính cách nhân vật thể hiện qua cử chỉ, hành động, lời thoại; qua ý nghĩ của các
nhân vật khác trong truyện; qua lời người kể chuyện. Như vậy, chính các văn
bản đọc hiểu có thể trở thành ngữ liệu để giáo viên xây dựng bài tập phát triển
năng lực viết. Khi thực hành, học sinh có cơ hội bộc lộ kết quả tiếp nhận của
hoạt động đọc hiểu truyện.
3.2. Một số bài tập phát triển năng lực viết
Như đã đề cập, bài tập có thể và nên được sử dụng trong mọi giai đoạn
của tiến trình viết. Một hệ thống bài tập bám sát từng giai đoạn của tiến trình
viết, được xây dựng theo mức độ từ dễ đến khó sẽ phát huy vai trò trong việc rèn
luyện kỹ năng viết cho học sinh, đặc biệt là đối với những kiểu bài viết học sinh
lần đầu được thực hành tạo lập như bài văn phân tích đặc điểm nhân vật trong
một tác phẩm văn học (đối với học sinh lớp 7).
1
Bùi Minh Đức, Trần Hoài Phương (2024), Đổi mới dạy học viết trong trường trung học - Nhìn từ yêu
cầu của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018, Tạp chí Khoa học Giáo dục Việt Nam, 01, tr. 32-38.
942
3.2.1. Bài tập phân tích mẫu
Việc quan sát, đọc hiểu và phân tích văn bản mẫu giúp học sinh phát hiện
ra các đặc điểm thể loại, cấu trúc, ngôn ngữ, mục đích của kiểu văn bản. Bởi lẽ
đó, tác giả cho rằng bài tập phân tích mẫu là bài tập đầu tiên học sinh cần thực
hiện khi tiếp cận với một kiểu bài mới. Qua đó, học sinh có thể tự rút ra yêu cầu
đối với bài văn phân tích đặc điểm trong một tác phẩm văn học và sử dụng nó để
định hướng cho quá trình viết. Khi xây dựng bài tập phân tích mẫu, giáo viên có
thể sử dụng ngữ liệu là bài viết tham khảo được giới thiệu trong sách giáo khoa,
hoặc bài viết mẫu do chính giáo viên tự chuẩn bị.
Ví dụ. Đọc bài viết tham khảo “Con mèo tuyệt vời nhất thế giới” (Ngữ
văn 7, tập Một, bộ Kết nối tri thức với cuộc sống) và thực hiện các yêu cầu dưới
đây:
a. Ghép số thứ tự đoạn văn (cột A) với nội dung tương ứng (cột B) để có
thông tin trình tự đúng của bài viết.
A
B
1
a. Nêu ấn tượng và đánh giá về nhân vật.
2
b. Chỉ ra ấn tượng ban đầu của bản thân về nhân vật: dáng
vẻ bề ngoài khác biệt.
3
c. Giới thiệu nhân vật: mèo Gióc-ba trong tác phẩm
“Chuyện con mèo dạy hải âu bay” (Lu-I Xe-pun-ve-da)
4
d. Chỉ ra những đặc điểm tính cách tốt đẹp của nhân vật
mèo Gióc-ba dựa trên các bằng chứng trong tác phẩm.
5
e. Nhận xét về nghệ thuật xây dựng nhân vật của nhà văn:
khắc họa trên nhiều phương diện, sử dụng biện pháp tu từ,
giọng kể hài hước...
6
g. Nêu ý nghĩa của hình tượng nhân vật: mang đến cho
người đọc những bài học cuộc sống ý nghĩa.
b. Điền từ ngữ phù hợp vào chỗ trống để hoàn thiện Yêu cầu đối với bài
văn phân tích đặc điểm nhân vật trong một tác phẩm văn học:
- (1)..................... được nhân vật trong tác phẩm văn học.
- Chỉ ra được (2) .............của nhân vật dựa trên các (3)...................trong
tác phẩm.
- Nhận xét được (4).......................xây dựng nhân vật của nhà văn.
- Nêu được (5)...................của hình tượng nhân vật.
