Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch
Hội thảo Phát triển Du lịch chăm sóc sức khỏe ở Việt Nam 178
DU LỊCH THIỀN – TIỀM NĂNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN
Ở VIỆT NAM
Đinh Trà Nhi, Khoa Du lịch trường Đại học Ngoại ngữ và Tin học TP. HCM
Tóm tắt: Du lịch Thiền là hình thức tổ chức cho khách du lịch tham gia vào các
hoạt động văn hóa mang tính Thiền nhằm giúp con người thư giãn hay nhận diện ra
một lối sống mới thông qua nhiều hình thức: luyện yoga, vãn cảnh chùa, trà đạo, cắm
hoa, vẽ tranh Thiền, họa thơ Thiền, ẩm thực chay, tập sống theo cuộc sống của nhà tu
hành. Hiện nay, du lịch Thiền phát triển mạnh ở một số tỉnh thành như: Thành phố Hồ
Chí Minh, Đà Lạt, Ninh Bình, Vĩnh Phúc, Quảng Ninh, Khánh Hòa… loại hình du
lịch này phát triển dè dặt, chưa tương ứng với nguồn tài nguyên du lịch Thiền vốn có
của Việt Nam. Việt Nam có nguồn tài nguyên du lịch phong phú, đa dạng thích hợp
cho loại hình du lịch Thiền, bài viết gợi ý một số giải pháp thu hút khách, góp phần
phát triển mạnh loại hình du lịch Thiền ở Việt Nam.
Từ khóa: Thiền, du lịch Thiền, các loại hình nghệ thuật Thiền, các điểm du lịch
Thiền ở Việt Nam.
Dẫn luận: Việt Nam là nơi “thiên thời, địa lợi, nhân hòa”, có điều kiện thuận
lợi để phát triển mạnh các loại hình du lịch, như du lịch tự nhiên, du lịch biển đảo,
du lịch mạo hiểm, du lịch văn hóa, du lịch nghỉ dưỡng, du lịch nghiên cứu, học tập,
du lịch giảm cân… Nhưng, loại hình du lịch Thiền vẫn chưa được phát triển mạnh
như ở Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Lạt, Quảng Ninh, Ninh Bình, Vĩnh Phúc,
Khánh Hòa… là nơi có nhiều cơ sở chùa, tịnh xá, thiền viện và nhiều khu, điểm du
lịch tự nhiên gắn liền với cảnh quan núi rừng, thiên nhiên thơ mộng… là yếu tố
quan trọng để phát triển du lịch Thiền. Để du lịch Thiền phát triển, đòi hỏi sự hợp
tác nghiên cứu nghiêm túc của nhiều ngành, cấp và những người hoạt động trong
lĩnh vực du lịch và văn hóa.
1. Tài nguyên du lịch Thiền ở Việt Nam
1.1. Việt Nam có nguồn tài nguyên du lịch Thiền phong phú, đa dạng
Một số chùa, tịnh xá, thiền viện và điểm du lịch tiêu biểu ở Việt Nam có mô
hình du lịch Thiền.
Tính đến năm 2020, Việt Nam có hơn 41.000 di tích, thắng cảnh trong đó có
hơn 4.000 di tích được xếp hạng di tích quốc gia và hơn 9.000 di tích được xếp
hạng cấp tỉnh. Mật độ và số lượng di tích nhiều nhất ở 10 tỉnh vùng đồng bằng sông
Hồng (chiếm 56% số di tích quốc gia và 46% tổng số di tích). Trong số di tích quốc
gia có 112 di tích quốc gia đặc biệt và trong số đó có 8 di sản thế giới. Ở Việt Nam,
1 di tích khi đủ các điều kiện sẽ được công nhận theo thứ tự: di tích cấp tỉnh, di tích
cấp quốc gia và di tích quốc gia đặc biệt.
Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch
Hội thảo Phát triển Du lịch chăm sóc sức khỏe ở Việt Nam 179
Các tỉnh có số lượng di tích lớn hơn 1500 gồm: Hà Nội: 5175 di tích; Thái
Bình: 2539 di tích; Bắc Giang: 2237 di tích; Bắc Ninh 1859 di tích; Ninh Bình:
1879 di tích; Đồng Nai: 1800 di tích; Hà Nam: 1784 di tích; Nam Định: 1655 di
tích; Thanh Hóa: 1535 di tích.
Các tỉnh có mật độ di tích lớn nhất đều thuộc vùng châu thổ sông Hồng gồm:
Hà Nam 2,07 di tích/km2; Hà Nội: 1,56 di tích/km2; Bắc Ninh: 1,96 di tích/km2;
Ninh Bình: 1,36 di tích/km2 và Hưng Yên: 1,31 di tích/km2.
Di tích lịch sử - văn hóa
Di tích lịch sử - văn hóa là công trình xây dựng, địa điểm và các di vật, cổ
vật, bảo vật quốc gia thuộc công trình, địa điểm đó có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa
học. Di tích lịch sử - văn hóa phải có một trong các tiêu chí sau đây:
Công trình xây dựng, địa điểm gắn với sự kiện lịch sử tiêu biểu trong quá
trình dựng nước và giữ nước. Các di tích tiêu biểu thuộc loại này như đền Hùng, Cổ
Loa, Cố đô Hoa Lư, Bãi cọc Bạch Đằng, Cột cờ,...
Công trình xây dựng, địa điểm gắn với thân thế và sự nghiệp của anh hùng
dân tộc, danh nhân của đất nước. Các di tích tiêu biểu thuộc loại này như Khu di
tích lịch sử Kim Liên, Đền Kiếp Bạc, Quần thể di tích danh thắng Yên Tử, Lam
Kinh, đền Đồng Nhân,...
Công trình xây dựng, địa điểm gắn với sự kiện lịch sử tiêu biểu của các thời
kỳ cách mạng, kháng chiến. Các di tích tiêu biểu thuộc loại này như Khu di tích
chiến thắng Điện Biên Phủ, Địa đạo Củ Chi, Khu di tích lịch sử cách mạng Pác
Bó, Phòng tuyến Tam Điệp, Hành cung Vũ Lâm, Khu rừng Trần Hưng Đạo...
Di tích kiến trúc nghệ thuật
Di tích kiến trúc nghệ thuật là công trình kiến trúc nghệ thuật, tổng thể kiến
trúc đô thị và đô thị có giá trị tiêu biểu trong các giai đoạn phát triển nghệ thuật
kiến trúc của dân tộc. Quần thể các công trình kiến trúc hoặc công trình kiến trúc
đơn lẻ có giá trị tiêu biểu về kiến trúc, nghệ thuật của một hoặc nhiều giai đoạn lịch
sử. Các di tích tiêu biểu loại này như Chùa Bút Tháp, phố cổ Hội An, nhà thờ Phát
Diệm, chùa Keo, đình Tây Đằng, Chùa Phật Tích.
Di tích khảo cổ
Di tích khảo cổ là những địa điểm khảo cổ có giá trị nổi bật đánh dấu các
giai đoạn phát triển của các văn hoá khảo cổ. Các di tích tiêu biểu thuộc loại này
như Hoàng thành Thăng Long, hang Con Moong, di chỉ Đông Sơn, động Người
Xưa, thánh địa Mỹ Sơn
Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch
Hội thảo Phát triển Du lịch chăm sóc sức khỏe ở Việt Nam 180
Di tích thắng cảnh
Di tích thắng cảnh (danh lam thắng cảnh) là cảnh quan thiên nhiên hoặc địa
điểm có sự kết hợp giữa cảnh quan thiên nhiên với công trình kiến trúc có giá
trị lịch sử, thẩm mỹ, khoa học. Danh lam thắng cảnh phải có một trong các tiêu chí
sau đây:
Cảnh quan thiên nhiên hoặc địa điểm có sự kết hợp giữa cảnh quan thiên
nhiên với công trình kiến trúc có giá trị thẩm mỹ tiêu biểu. Các di tích quốc gia đặc
biệt tiêu biểu thuộc loại này như 4 danh lam thắng cảnh khu danh thắng Tây
Thiên, Tràng An - Tam Cốc - Bích Động, vịnh Hạ Long, động Phong Nha.
Khu vực thiên nhiên có giá trị khoa học về địa chất, địa mạo, địa lý, đa dạng
sinh học, hệ sinh thái đặc thù hoặc khu vực thiên nhiên chứa đựng những dấu
tích vật chất về các giai đoạn phát triển của Trái Đất. Các di tích tiêu biểu thuộc
loại này như vịnh Hạ Long, Cao nguyên Đồng Văn, các vườn quốc gia và khu dự
trữ sinh quyển thế giới ở Việt Nam.
Di tích lịch sử cách mạng
Di tích cách mạng - kháng chiến là một bộ phận cấu thành hệ thống các di
tích lịch sử - văn hoá, tuy nhiên, nó có những điểm khác với các di tích tôn giáo tín
ngưỡng như đình, đền, chùa, miếu… ở chỗ: đó là những địa điểm cụ thể, công trình
kiến trúc có sẵn (nhà ở, đường phố…), là những công trình được con người tạo nên
phù hợp với mục đích sử dụng (địa đạo, hầm bí mật…) gắn liền với những sự kiện
cụ thể, nhân vật lịch sử cụ thể mà trở thành di tích. Loại hình di tích này rất đa
dạng, phong phú, có mặt ở khắp mọi nơi, khó nhận biết, đồng thời cũng rất dễ bị
lãng quên, dễ biến dạng theo mục đích sử dụng, theo thời tiết và theo thời gian. Bởi
vậy các di tích này vừa khó bảo tồn vừa khó phát huy tác dụng nếu không được
quan tâm đặc biệt.
Một số di tích lịch sử cách mạng như: Chiến khu Tân Trào, Chiến khu
Quỳnh Lưu, Khu di tích chiến thắng Điện Biên Phủ,...
Phần lớn các chùa, tịnh xá, thiền viện phân bố không đồng đều giữa các địa
phương trong tỉnh, chủ yếu tập trung ở đất liền, trong đó mật độ dày đặt nhất là ở.
Có thể nói, hệ thống các chùa, tịnh xá, thiền viện ở Việt Nam rất đặc sắc và có
nhiều giá trị lịch sử, văn hóa, có ý nghĩa to lớn đối với sự phát triển du lịch Thiền.
Đặc biệt, các cơ sở đó đều là những nơi có quy mô lớn, cảnh quan hấp dẫn, không
gian thoáng đạt, tạo nên sự hấp dẫn thu hút du khách trong và ngoài nước đến với
Việt Nam, góp phần đa dạng hóa, phát triển các sản phẩm và các loại hình du lịch
đặc thù, trong đó có du lịch Thiền.
Tài nguyên du lịch tự nhiên phục vụ phát triển du lịch Thiền: là quốc gia
ven biển, Việt Nam có bờ biển dài trên 3.260km, có diện tích các vùng lãnh hải
Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch
Hội thảo Phát triển Du lịch chăm sóc sức khỏe ở Việt Nam 181
thuộc chủ quyền, quyền chủ quyền, quyền tài phán trên 1 triệu km2, với 2 quần đảo
Hoàng Sa, Trường Sa và trên 3.000 đảo và quần đảo khác.
- Các bãi biển: Dọc trải dài theo chiều dài Việt Nam có nhiều bãi biển phục
vụ tốt cho việc phát triển du lịch Thiền như: hệ thống bãi biển ở Hạ Long, và một
số đảo trên vịnh, Cát Cò 1,2,3; Mỹ Khê, Nha Trang… Và một số bãi biển ở trên
đảo như Bãi Dài, bãi Sao (Phú Quốc), Đầm Trầu, Bảy Cạnh (Côn Đảo), Cát Bà,
Hồng Vàn (Vân Đồn)...
Có 114 cửa sông, khoảng 52 vịnh nước sâu ven bờ miền Trung (vũng, vịnh,
đầm phá chiếm 60% chiều dài đường bờ biển)
Các VQG, KBTB và hệ sinh thái biển
Cảnh quan: Vụng, vịnh, những đồi núi trên đảo, hang động, miệng núi lửa...
2. Một số loại hình nghệ thuật Thiền trong các chùa, tịnh xá, thiền viện
và điểm du lịch có mô hình du lịch Thiền
Các loại hình nghệ thuật Thiền như trà Thiền, tranh Thiền, thư pháp, ẩm thực
chay… đều đang tồn tại trong các chùa, tịnh xá, thiền viện ở Việt Nam. Đa số các
tác phẩm được trưng bày trong chùa và các nhà trưng bày của chùa, trong cửa hàng
lưu niệm… tuy nhiên vẫn còn hạn chế. Tác giả là các bậc thầy chân tu và Phật tử
của chùa.
Nhìn chung, các loại hình nghệ thuật Thiền ở Việt Nam mới chỉ hoạt động
trong nội bộ chùa, tịnh xá và thiền viện, phục vụ cho đời sống và quá trình tu học
của các Sa di mà chưa được phát triển rộng rãi, chưa đủ sức để trở thành một sản
phẩm du lịch Thiền riêng biệt.
Khách hành hương, vãn cảnh có thể thưởng thức trà và ẩm thực chay tại
chùa, nhà hàng, các tiệm ăn trong khuôn viên của chùa, tịnh xá, thiền viện… với
mục đích khỏa lấp cơn đói, khát và cái mệt nhọc trong quá trình tham quan, mà
không hiểu dùng thiện, uống trà theo phong cách Thiền, do đó trà Thiền, ẩm thực
chay chưa trở thành sản phẩm đặc trưng trong du lịch Thiền ở Việt Nam.
Ngoài hệ thống nhà hàng, tiệm ăn chay nổi tiếng còn có nhiều câu lạc bộ
Thiền, như Câu lạc bộ Thiền định, Câu lạc bộ Dưỡng sinh Thiền định, Câu lạc bộ
Dưỡng sinh Trường Sinh học… tập luyện theo phương pháp ngồi thiền, đẩy lùi
bệnh tật, nâng cao sức khỏe, tâm được bình an, trí tuệ sáng suốt và cuộc sống ngày
càng hữu ích hơn, giảm thiểu đi gánh nặng cho gia đình, cộng đồng và xã hội. Đây
chính là những tài nguyên thuận lợi để phát triển du lịch Thiền.
Ở Việt Nam, các tour du lịch Thiền thường kết hợp hoạt động tham quan
chùa, tịnh xá, thiền viện với các lớp học yoga, liệu pháp spa. Mỗi chuyến đi, du
khách được trải nghiệm bằng cách tham gia vào đời sống hàng ngày của các nhà tu
Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch
Hội thảo Phát triển Du lịch chăm sóc sức khỏe ở Việt Nam 182
hành, thưởng thức các sản phẩm của nghệ thuật Thiền và những hoạt động giải trí,
mang lại sự tĩnh tâm cần thiết, giúp du khách tìm lại sự cân bằng trong cuộc sống.
Du lịch Thiền hiện rất phát triển tại một số tình thành lớn như Thành phố Hồ
Chí Minh, Hà Nội, Ninh Bình, Khánh Hòa. Nhiều công ty du lịch ở đây có những
tour du lịch đưa khách đến những địa điểm đẹp, yên tĩnh, phối hợp mời các chuyên
gia, bác sĩ uy tín tư vấn về các loại bệnh của người già như tiểu đường, cao huyết
áp, sinh lý tuổi già, trao đổi những vấn đề về cuộc sống và hướng dẫn cho du khách
phương pháp hít thở an tịnh. Tại Việt Nam, các công ty du lịch đã thiết kế và đưa
vào hoạt động tour du lịch Thiền – Yoga, thu hút nhiều lượt khách tham gia. Du
khách sẽ được trải nghiệm ở các địa điểm du lịch, khu du lịch… là những nơi thiên
nhiên còn hoang sơ, yên tĩnh, không khí trong lành thích hợp cho du khách tập
yoga, ngồi thiền, tận hưởng các liệu pháp spa giải tỏa căng thẳng
Mỗi tour chỉ kéo dài từ 1 - 3 ngày, nhưng nó thực sự là khoảng thời gian rất
quý cho những ai từng tham gia. Trong không gian yên tĩnh, du khách nghe hướng
dẫn về kỹ thuật hít thở, luyện tập yoga và thực hành thiền. Khách sẽ ngồi thiền trên
các bãi cỏ xanh, lắng nghe tiếng chim hót, tiếng suối chảy róc rách và lắng nghe
hơi thở của mình hòa quyện cùng nhịp sống thiên nhiên. Ngoài ra, du khách còn
được viếng thăm các di tích, danh lam thắng cảnh của Việt Nam; tìm hiểu những
lợi ích của việc tập luyện thiền... Chính vì vậy, việc ngồi yên lặng và quan sát hơi
thở của mình làm tôi cảm thấy dễ chịu, thư thái hơn, đồng thời có nhiều điều kiện
nhận diện lối sống mới hữu ích hơn”.
3. Một số giải pháp phát triển du lịch Thiền
Tuy mới đưa vào khai thác trong những năm gần đây, nhưng tour du lịch
Thiền - Yoga đã gây ấn tượng tốt trong lòng du khách. Tuy nhiên, hoạt động du
lịch Thiền chưa phát triển tương xứng với nguồn tài nguyên vốn có của Việt Nam.
Để loại hình du lịch Thiền ở Việt Nam phát triển mạnh, chúng ta cần thực hiện
đồng bộ những giải pháp sau:
Có những chính sách pháp luật phù hợp để bảo vệ các điểm du lịch Thiền.
Kiên quyết tiến hành giải tỏa lấn chiếm tại các chùa, tịnh xá, thiền viện và các điểm
du lịch có mô hình du lịch Thiền nhằm tôn tạo, trả lại mỹ quan vốn có của nó. Xây
dựng, nâng cấp các phòng truyền thống, phòng tiếp khách, phòng trưng bày sản
phẩm nghệ thuật Thiền.
Mở các khóa tu ngắn hoặc dài ngày để thu hút mọi đối tượng tham gia.
Trong quá trình tu học, học viên sẽ được tham gia các hoạt động như tọa Thiền, học
giáo lý, viết thư pháp, nghe thuyết pháp, trà Thiền…
Rút ngắn thời gian tôn tạo, trùng tu, nhanh chóng đưa các điểm du lịch Thiền
vào khai thác phục vụ du khách.