192
Chương 4
GIẢI PHẪU HỆ THẦN KINH
ĐẠI CƯƠNG THẦN KINH
Tính chịu kích thích và đáp ứng các kích thích là một trong những đặc tính cơ
bản của chất sống. Nhận kích thích từ môi trường và đáp lại bằng những phản ứng
thích hợp. Mối liên hệ đó ở động vật đa bào cao cấp và ở người được thực hiện nhờ hệ
thần kinh.
Hệ thần kinh cai quản mọi hoạt động, một mặt làm cho các bộ phận bên trong
hoạt động thống nhất và hợp tác chặt chẽ. Mặt khác làm cho cơ thể liên hệ và đồng
nhất được với môi trường, mà cơ thể sống và phát triển. Thần kinh tiếp thu các kích
thích và có các phản ứng thích nghi.
1. CẤU TẠO VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỆ THẦN KINH
Thần kinh hoạt động do sự nối tiếp giữa neuron này với neuron khác, lập thành
các cung phản xạ.
1.1 Neuron thần kinh
1. Bao Schwann
2. Thắt Ran vier
3. Sợi trục
4. Cục tận cùng
5. Sợi thần kinh
6. Nhánh bên của sợi trục
7. Nhánh gai
8. Thể Nissi
9. Tế bào TK đệm
Hình 4.1. Neuron chính thức
Mỗi neuron gồm một thân tế bào và các sợi thần kinh.
- Thân neuron thần kinh: Tạo lên những thành phần cơ bản của chất xám, thần
kinh trung ương nơi tiếp nhận và phát ra các xung động thần kinh.
- Sợi thần kinh: gồm các nhánh cành (thụ giác) và một nhánh trục (trục giác) dẫn
truyền các xung động thần kinh. Nhánh cành có nhiều tua gai; nhánh trục không có tua
193
gai. Tất cả những sợi có cùng chức phận tạo thành các bó dẫn truyền.
1.2. Cung phản xạ
Theo Setchenov và paplov: cơ sở hoạt động của hệ thần kinh là cung phản xạ,
mỗi hưng phấn thần kinh xuất hiện ở một nơi nào đó, truyền theo các đuôi neuron liên
tiếp từ neuron này đến neuron khác.
Trong sự tiếp nối đó, mỗi neuron là một chặng dẫn truyền, các chặng tiếp nhau
tạo nên các cung phản xạ, có hai loại cung phản xạ thần kinh.
- Cung phản xạ đơn giản: ít nhất có hai neuron. Một neuron nhận kích thích
truyền về trung ương để phân tích và một neuron hiệu ứng, truyền phản ứng thích hợp
tới cơ quan ngoại vi.
- Cung phản xạ phức tạp: trong đời sống con người, thường là những phản xạ
phức tạp, cung này ít nhất có ba neuron. Một neuron cảm thụ nhận cảm giác từ ngoại
vi về theo đường hướng tâm (đường cảm giác), một neuron liên hợp và một neuron
hiệu ứng theo đường li tâm (đường vận động) cho con người những phản ứng thích
hợp trước các kích thích của môi trường sống.
Hình 4.2. Cung phản xạ của tủy
2. PHÔI THAI CỦA HỆ THẦN KINH
2.l. Sự phát triển chủng loại
- Sinh vật đơn bào: amibe chưa có hệ thần kinh.
- Xoang tràng: sứa có thần kinh hình mạng lưới.
- Giun sán: có hạch thần kinh.
- Cá: có ống thần kinh.
- Động vật có xương sống có thêm bọng thị giác (loài lưỡng thê).
- Động vật có xương sống cao cấp: thêm bọng khứu giác phát triển.
- Ở người: thời kỳ phôi thai cũng có thần kinh hình ống, có ba bọng não, nhưng
phần phát triển mới nhất là vỏ não.
2.2. Phôi thai thần kinh ở người
2.2.1. Sự hình thành ống thần kinh
Về phôi thai học, các cơ quan trong cơ thể được hình thành từ ba lá thai: nội bì,
194
trung bì và ngoại bì. Hệ thần kinh được phát triển từ lớp mô ngoại bì ở phía lưng của
bào thai. Ở đó trên đường dọc giữa có một chỗ dầy trông như một giải, giải này lõm
xuống thành rãnh (hay máng) rồi hai mép của rãnh này khép lại thành một ống (ống
tủy) ống tủy tách khỏi lớp mô ngoại bì và chui vào sâu ở sau cung của các đất sống,
khi cung quặp lại thì tủy sống nằm trong ống sống.
1. Tấm thần kinh
2. Tấm sống lưng
3. Lỗ thần kinh sọ
4. Lỗ thần kinh dưới
5. Rãnh thần kinh
6. Cạnh thần kinh
7. Bề mặt ngoài bì
8. Trung bì
9. Thành túi noã
10. Lỗ thần kinh
11. Ống thần kinh
12. Thành bên trái của noãn
Hình 4.3. Sơi đồ phát triển phôi thai hệ thần kinh
(cắt ngang phôi: a. phôi 18 ngày; b. phôi 22 ngày)
2.2.2. Đặc điểm của ống tủy
* Hình thể
Ống tủy có hình trụ dẹt và có 4 thành:
- 2 thành bên dầy.
- 1 thành lưng mỏng gọi là tấm lưng.
- 1 thành bụng gọi là tấm bụng.
Mỗi thành bên có một rãnh chia làm 2 phần: phần trước thuộc thành bụng, phần
sau thuộc thành lưng.
* Chức năng
- Chất xám thành lưng là phần cảm giác.
- Chất xám thành bụng là phần vận động.
Giữa 2 thành là phần thực vật và ống tâm tủy chứa dịch não tủy.
* Kích thước:
Ống tâm tủy không đều nhau.
Phần ở dưới nằm trong ống sống tạo thành tủy sống
195
Phần ở trên nằm trong hộp sọ phát triển thành não bộ có 3 chỗ phình gọi là 3
bọng não (bọng não trước, bọng não giữa và bọng não sau). Như vậy hệ thần kinh
trung ương gồm hai phần:
- Não phát sinh từ các bọng não.
- Tủy sống là phần còn lại của ống tủy ở phía sau các bọng não.
Ba bọng não phát triển không đều và ngay trong một bọng thì thành lưng cũng
phát triển nhanh hơn thành bụng. Hơn nữa các bọng não phải bẻ gập để thích ứng với
xương sọ, có 3 chỗ bẻ gập (ở vùng chẩm, ở hậu não và ở trung não).
Hậu não (bọng não sau) tạo ra hành não, cầu não và tiểu não, đồng thời xuất hiện
các cơ quan thính giác, thăng bằng và các trung khu phụ trách các tạng, các trung khu
chuyển hoá.
Trung não phát triển tương đối ít hơn, do có cơ quan thị giác
Tiền não phát triển nhanh và mạnh hơn tất cả các bộ phận khác của não để trở
thành gian não và đoan não, vỏ đại não là sản phẩm mới nhất và đó là phần cao cấp
nhất của hệ thần kinh. Ống tâm tuỷ ở giữa hành, cầu và tiểu não tạo thành não thất IV.
Phần trong trung não là cống Sylvius, phần nằm trong gian não là não thất III và trong
hai bán cầu đại não tạo thành hai não thất bên.
2.3. Các màng thần kinh
Não và tủy sống là hệ thống thần kinh trung ương không những có một cơ cấu
cao nhất và một chức phận phức tạp, mà mức phân hoá của các tế bào cũng đạt tới
mức cao độ vì thế nó được bảo vệ hơn cả mọi cơ quan. Ngoài ống sống và hộp sọ tủy
được bao bọc bởi 3 lớp màng (màng cứng, màng nhện, màng mềm).
Giữa xương với màng cứng và giữa các màng với nhau, còn có các khoang để
làm giảm nhẹ các va chạm. Đặc biệt khoang dưới nhện (giữa màng nhện và màng
mềm) có dịch não tủy khoang này thông với các não thất ở thành sau não thất IV, nếu
các lỗ này bị tắc sẽ gây ứ dịch não tủy làm tăng áp lực nội sọ.
196
1. Thành của bọng não nguyên thuỷ
2. Khoang của bọng não nguyên
thuỷ
3. Bọng não trước
4. Bọng não sau
5. Đoan não
6. Gian não
7. Bọng não giữa
8. Não sau
9. Não dưới
10. Bán cầu đại não (buồng NT bên)
11. Đồi thị
12. Vùng dưới đồi thị (buồng NT ba)
13. Trung não (cống syvius)
14. Cầu não
15. Tiểu não (buồng NT bốn)
16. Hành não
17. Tuỷ sống
Hình 4.4. Sơ đồ phát triển phôi thai của não và các não thất
3. SỰ PHÂN CHIA HỆ THẦN KINH
3.1. Về phương diện chức năng
Hệ thần kinh được chia làm hai phần.
3.1.1. Phần có tính động vật
Thần kinh trung ương (não tủy) và thần kinh ngoại biên (các dây thần kinh sọ và
các dây thần kinh sống) cai quản các cơ vân ở đầu, mặt, thân, tứ chi và một vài phủ
tạng (lưỡi, hầu, thanh quản). Nhờ có phần này mới có các cử động, cảm giác và cơ thể
mới liên hệ được với thế giới bên ngoài.
3.1.2. Phần có tính thực vật
Giao cảm và phó giao cảm cai quản các nội tạng (tuần hoàn, tiêu hoá, hô hấp,
tiết niệu, sinh dục và các tuyến) và các cơ trơn, hoạt động ngoài ý muốn. Cách phân
loại đó chỉ là giả thiết, hẹp hòi vì hai phần không thể tách rời nhau cả về hình thái và
chức phận và đều chịu ảnh hưởng của vỏ não.
Dựa trên cơ sở học thuyết duy vật của Setcherov và Pavlov có thể nói rằng vỏ đại
não là cơ sở vật chất cho sự hoạt động của thần kinh cao cấp “ỷ thức và tư tưởng con
người đều là sản phẩm của não” Setchenov là người đầu tiên nói rằng: “Mọi hành vi
có ý thức hay vô ý thức đều là phản xạ, cho nên hoạt động của đại não cũng là phản
xạ, nó không có gì huyền bí và có thể phân tích đúng theo các phương pháp sinh lý
học được”.
Khi Paclov phát hiện được phản xạ có điều kiện, thì có đủ cơ sở khoa học chính
xác để nghiên cứu bằng các thí nghiệm phần lớn hoặc toàn bộ hoạt động của thần kinh
cao cấp.