Gian lận trong báo cáo tài chính
Vậy nhà đầu tư phải đánh giá như thế nào về tính trung thực và
hợp lý của số liệu tài chính chưa được kiểm toán, hoặc số liệu tài chính
dự thảo trước khi có báo cáo tài chính cuối cùng, để từ đó có quyết định
đầu tư đúng đắn?
Bài viết này đề cập đến các gian lận trong báo cáo tài chính. Đó là các
thủ thuật kế toán mà chủ sở hữu hay nhà quản lý sử dụng để làm sai lệch
về tình hình tài chính và kết quả kinh doanh của doanh nghiệp. Việc này
không quá khó để thực hiện vì các chuẩn mực kế toán khá linh hoạt, cho
phép áp dụng nhiều phương pháp kế toán, nhiều nghiệp vụ mang tính
đánh giá chủ quan của nhà quản lý. Các mánh khóe gian lận cũng không
dễ bị phát hiện, vì đó là gian lận các con số và không có sự mất mát tài
sản hữu hình. Thậm chí, trong nhiều trường hợp, khó có thể đánh giá
cách hạch toán đó là đúng hay sai.
Dưới đây là những gian lận báo cáo tài chính thường gặp.
1. Phù phép thời gian
Vào những ngày cuối năm, công ty có thể ghi nhận doanh thu trước khi
thực sự xuất hàng để đạt chỉ tiêu doanh thu. Việc hạch toán doanh thu
được thực hiện ngay khi xuất hóa đơn vào ngày cuối năm trong khi sang
năm mới, sau nhiều ngày, hàng mới được xuất đi. Đối với các công ty
xuất khẩu, chênh lệch thời gian nói trên thường rất lớn, đẩy doanh thu
tăng lên đáng kể. Thủ thuật này cũng có thể dễ dàng áp dụng đối với
doanh thu cung cấp dịch vụ bằng cách thay đổi thời gian và mức độ
hoàn thành dịch vụ. Một hình thức khác là phân bổ chi phí hoặc thu
nhập cho nhiều kỳ, thay vì ghi nhận toàn bộ một lần hay ngược lại.
2. Tạo nghiệp vụ ảo
Các công ty có thể dùng các tổ chức hoặc cá nhân liên quan làm công cụ
hỗ trợ. Chẳng hạn, ký các hợp đồng mua bán với số lượng cao và giá
bán tốt với một số công ty mà thực chất là công ty mẹ, công ty con hoặc
các công ty “chị em” trong tập đoàn, nhằm tăng doanh số tạm thời, tạo
nhu cầu và giá bán ảo cho hàng hóa của công ty. Khi cần đạt chỉ tiêu lợi
nhuận, các công ty cũng có thể “thanh lý” hàng tồn kho hoặc tài sản cố
định cho người quản lý hoặc cổ đông công ty. Nhân viên bán hàng cũng
có thể thỏa thuận với khách hàng lấy nhiều hàng vào cuối năm, sau đó
trả lại vào đầu năm sau để được thưởng doanh số.
Một trường hợp khác là công ty vội vàng ghi nhận doanh thu khi khách
hàng mới chỉ dùng thử sản phẩm và có quyền trả lại hàng hóa nếu không
hài lòng, hoặc hàng xuất đi chỉ là hàng gửi bán mà chưa được bán ra.
Đối với một số hàng hóa đặc thù như hóa chất, nhiều công ty còn cho
phép khách hàng là những nhà phân phối hoàn trả lại hàng khi sắp hết
hạn sử dụng. Mặc dù thường xuyên có một tỉ lệ hàng trả lại nhất định
nhưng vào cuối năm, công ty vẫn “quên” lập dự phòng cho số hàng này.
Mua hóa đơn cho những chi phí không có thật cũng là một gian lận khá
phổ biến.
3. Ghi nhầm chỗ
Thường gặp nhất là việc các công ty ghi nhận các khoản thu nhập khác
vào doanh thu như thu nhập từ hoạt động tài chính và thu nhập bất
thường, nhằm tăng tỉ lệ tăng trưởng doanh thu, tạo ảo tưởng về tiềm
năng phát triển của công ty. Các khoản thu nhập như chiết khấu thanh
toán, thanh lý tài sản cố định là ví dụ. Các chi phí cá nhân cũng được
hạch toán vào chi phí công ty. Kiểu gian lận này có thể được dùng
nhiều, khi liên quan tới bất động sản và phương tiện đi lại.
4. Che giấu giao dịch
Với nhiều mục đích khác nhau, nhiều giao dịch bị che giấu bằng cách
không hạch toán hoặc hạch toán dưới nội dung khác. Doanh thu bán phế
phẩm, hoa hồng và chiết khấu nhận từ nhà cung cấp không được ghi vào
sổ sách nhằm đem lại lợi ích cho cá nhân.
Những công ty mà hoạt động xuất khẩu là chính có thể không xuất hóa
đơn và ghi nhận doanh thu với hàng bán trong nước nhằm trốn thuế.
Những khoản chi hoa hồng, tiền hối lộ, chi phí cho cá nhân được hợp
thức hóa bằng các hợp đồng tư vấn. Các chi phí chưa nhận được hóa đơn
vẫn không được trích trước dù đã phát sinh trong kỳ báo cáo, nhằm làm
tăng lợi nhuận và giảm nợ phải trả. Thuế không được tính và kê khai đầy
đủ. Các khoản nợ xấu và hàng chậm luân chuyển, trợ cấp thôi việc
không được trích lập dự phòng…
5. Thay đổi chính sách kế toán
Các chính sách kế toán thường xuyên bị biến hóa bao gồm phương pháp
xác định giá thành sản phẩm, chính sách lập dự phòng, phương pháp
khấu hao. Chi phí sản xuất có thể không được phân bổ đủ vào thành
phẩm mà treo tại chi phí sản phẩm dở dang, dẫn đến giá vốn hàng bán
giảm và lợi nhuận tăng. Ngược lại, chi phí sản xuất có thể bị hạch toán
thẳng vào giá vốn hàng bán hay chi phí khác để làm giảm giá trị thành
phẩm tồn kho và giá vốn hàng bán trong năm tới. Tỉ lệ nợ xấu và hàng
hỏng cần lập dự phòng được giảm đi để cải thiện tình hình lợi nhuận
trong năm. Thời gian khấu hao của tài sản được kéo dài để giảm chi phí
khấu hao.
Đối với các ngành nghề khác nhau, các hình thức gian lận báo cáo tài
chính thường gặp cũng khác nhau. Thủ thuật hay được sử dụng trong
ngành ngân hàng là phân loại sai các khoản vay theo mức độ rủi ro nhằm
giảm chi phí dự phòng và tăng thu nhập từ tiền lãi. Thủ thuật thứ hai là
không lập hoặc lập dự phòng không đủ cho các khoản đầu tư chứng
khoán, đặc biệt là chứng khoán trên thị trường tự do và những khoản đầu
tư dài hạn vào các công ty. Một thủ thuật nữa là bán những khoản đầu tư
cho các bên liên quan với giá cao hơn giá thị trường nhằm đạt chỉ tiêu
lợi nhuận