Hướng dẫn sửdụng phương
tiện, thiết bịdạy học môn Vật lý
lớp 12 để đổi mới phương pháp
dạy học ( Phần 1)
I. Giới thiệu khái quát phương tiện, thiết bịdạy học môn Vật lí lớp 12
1. Những vấnđề chung vềsửdụng phương tiện và thiết bịdạy học vật lí
a) Chức năng của thí nghiệm trong dạy học vật lí
+ Chức năng của thí nghiệm theo quan điểm lí luận nhận thức
Theo quan điểm lí luận nhận thức thì thí nghiệm có những chức năng cụthể
sau đây:
- Thí nghiệm là phương tiện thu nhận tri thức
Thí nghiệm là một phương tiện quan trọng của hoạtđộng nhận thức của con
người, thông qua thí nghiệm con ngườiđã thu nhậnđược những tri thức
khoa học cần thiết nhằm nâng cao năng lực của bản thân để có thểtác động
và cải tạo thực tiễn. Trong dạy học thí nghiệm là phương tiện của hoạtđộng
nhận thức của học sinh, nó giúp người học trong việc tìm kiếm và thu nhận
kiến thức khoa học cần thiết.
- Thí nghiệm là phương tiện kiểm tra tính đúng đắn của những tri thứcđã thu
nhận
Trong khoa học phương pháp thực nghiệmđược coi là “hòn đã thửvàng”
của mọi tri thức chân chính. Bởi vậy, có thểnói thí nghiệm có chức năng trong việc
kiểm tra tính đúng đắn của tri thứcđã thu nhận.
- Thí nghiệm là phương tiệnđể vận dụng tri thức vào thực tiễn
Trong quá trình vận dụng kiến thức vào thực tiễn, vào việc thiết kếvà chế
tạo các thiết bịkỹthuật, người ta gặp phải những khó khăn nhấtđịnh do tính khái
quát và trừu tượng của các tri thức cần vận dụng, cũng nhưbởi tính phức tạp của
các thiết bịkỹthuật cần chếtạo. Trong trường hợpđó thí nghiệmđược sửdụng
với tưcách là phương tiện thửnghiệm cho việc vận dụng tri thức vào thực tiễn.
Chẳng hạn: việc vận dụng kiến thức vềlực nâng trong chếtạo máy bay, để có
được phương án tốiưu trong việc thiết kếkiểu dáng cánh máy bay người ta đã làm
thí nghiệm với với các mô hình máy bay thu nhỏ. Sau đó dựa vào phương pháp
tương tựvà lý thuyếtđồng dạng để chuyển kết quảthu được qua việc nghiên cứu
trên mô hình vào các đối tượng thực tếcần chếtạo.
- Thí nghiệm là một bộphận của các phương pháp nhận thức
Thí nghiệm luôn đóng một vai trò rất quan trọng trong các phương pháp
nhận thức khoa học, chẳng hạn: Đối với phương pháp thực nghiệm, thí nghiệm
luôn có mặtởnhiều khâu khác nhau: làm xuất hiện vấnđề nghiên cứu, kiểm tra
tính đúng đắn của các giảthuyết. Trong phương pháp mô hình, thí nghiệm giúp ta
thu thập các thông tin về đối tượng gốc làm cơsởcho việc xây dựng mô hình.
Ngoài ra, đối với mô hình vật chấtđiều bắt buộc là người ta phải tiến hành các thí
nghiệm thực sựvới nó. Cuối cùng, nhờnhững kết quảcủa các thí nghiệmđược tiến
hành trên vật gốc tạo cơsở để đối chiếu với kết quảthu được từmô hình, qua đó
để có thểkiểm tra tính đúng đắn của mô hình được xây dựng và chỉra giới hạn áp
dụng của nó.
+ Chức năng của thí nghiệm theo quan điểm lý luận dạy học
Trong dạy học vật lí thí nghiệmđóng một vai trò cực kỳquan trọng, dưới
quan điểm lý luận dạy học vai trò đó được thểhiện những mặt sau:
- Thí nghiệm có thể được sửdụng trong tất cảcác giai đoạn khác nhau của
tiến trình dạy học
Thí nghiệm vật lí có thể được sửdụng trong tất cảcác giai đoạn khác nhau
của tiến trình dạy học: đề xuất vấnđề nghiên cứu, giải quyết vấnđề (hình thành
kiến thức, kỹnăng mới...), cũng cốkiến thức và kiểm tra đánh giá kiến thức kỹ
năng, kỹxảo của học sinh.
- Thí nghiệm góp phần vào việc phát triển toàn diện học sinh
Việc sửdụng thí nghiệm trong dạy học góp phần quan trong vào việc hoàn
thiện những phẩm chất và năng lực của học sinh, đưađến sựphát triển toàn diện
cho người học. Trước hết, thí nghiệm là phương tiện nhằm góp phần nâng cao chất
lượng kiến thức và rèn luyện kỹnăng, kỹxảo vật lí cho học sinh. Nhờthí nghiệm
học sinh có thểhiểu sâu hơn bản chất vật lí của các hiện tượng, định luật, quá
trình... được nghiên cứu và do đó có khảnăng vận dụng kiến thức vào thực tiễn của
học sinh sẽlinh hoạt và hiệu quảhơn.
- Thí nghiệm là phương tiện góp phần quan trọng vào việc giáo dục kỹthuật
tổng hợp cho học sinh.
Qua tiến hành thí nghiệm học sinh có cơhội trong việc rèn luyện kỹnăng, kỹ
xảo thực hành, góp phần thiết thực vào việc giáo dục kỹthuật tổng hợp cho học
sinh. Thí nghiệm còn là điều kiệnđể học sinh rèn luyện những phẩm chất của
người lao động mới, như:đức tính cẩn thận, kiên trì, trung thực...
- Thí nghiệm là phương tiện kích thích hứng thú học tập của học sinh
Thí nghiệm là phương tiện gây hứng thú, là yếu tốkích thích tính tò mò ham
hiểu biết của học sinh học tập, nhờ đó làm cho các em tích cực và sáng tạo hơn
trong quá trình nhận thức.
- Thí nghiệm là phương tiện tổchức các hình thức hoạtđộng của học sinh
Thí nghiệm là phương tiện tổchức các hình thức làm việcđộc lập hoặc tập
thểqua đó góp phần bồi dưỡng các phẩm chấtđạođức của học sinh. Qua thí
nghiệmđòi hỏi học sinh phải làm việc tựlực hoặc phối hợp tập thể, nhờ đó có thể
phát huy vai trò cá nhân hoặc tính cộng đồng trách nhiệm trong công việc của các
em.
- Thí nghiệm vật lí góp phần làm đơn giản hoá các hiện tượng và quá trình vật lí
Thí nghiệm vật lí góp phầnđơn giản hoá hiện tượng, tạo trực quan sinh động
nhằm hỗtrợcho tưduy trừu tượng của học sinh, giúp cho học sinh tưduy trên
những đối tượng cụthể, những hiện tượng và quá trình đang diễn ra trước mắt họ.
Các hiện tượng trong tựnhiên xẩy ra vô cùng phức tạp, có mối quan hệchằng chịt
lấy nhau, do đó không thểcùng một lúc phân biệt những tính chấtđặc trưng của
từng hiện tượng riêng lẻ, cũng nhưkhông thểcùng một lúc phân biệtđượcảnh
hưởng của tính chất này lên tính chất khác. Chính nhờthí nghiệm vật lí đã góp
phần làm đơn giản hoá các hiện tượng, làm nổi bật những khía cạnh cần nghiên
cứu của từng hiện tượng và quá trình vật lí giúp cho học sinh dễquan sát, dễtheo
dõi và dễtiếp thu bài.
Ngoài ra, thí nghiệm vật lí hiểu theo nghĩa rộng còn là một trong những
phương pháp dạy học vật lí ởtrường phổthông. Đó là cách thức hoạtđộng của
thầy và trò, giúp cho trò tựchiếm lĩnh kiến thức kỹnăng, kỹxảo, đặc biệt là kỹ
năng, kỹxảo thực hành. Thêm vào đó, thí nghiệm còn có tác dụng giúp cho việc dạy
học vật lí tránh được tính chất giáo điều hình thứcđang phổbiến trong dạy học
hiện nay.
Cuối cùng, thí nghiệm vật lí còn góp phần giúp cho học sinh cũng cốniềm tin
khoa học nhằm hình thành thếgiới quan duy vật biện chứng cho học sinh.
Mặc dù có tác dụng to lớn nhưvậy nhưng thí nghiệm vẫn chưa chiếmđược
vịtrí xứng đáng trong dạy học vật lí ởtrường phổthông hiện nay. Điềuđó, một
mặt do sựthiếu thốn vềcơsởvật chất và thiết bịthí nghiệmởcác trường phổ
thông. Mặt khác, do thí nghiệm chưađượcđưa vào trong kiểm tra, đánh giá kết
quảhọc tập của học sinh. Điềuđó đã ảnh hưởng đến thái độ của cảngười dạy và
người họcđối với việc sửdụng thí nghiệm trong dạy và học vật lí ởtrường phổ
thông. Bởi nhưchúng ta biết thi cửcó tác dụng điều chỉnh việc dạy và học: thi thế
nào thì dạy và học thế đó.Đồng thời, ởmột mứcđộ nào đó năng lực thực hành vật
lí của giáo viên và học sinh cũng có những hạn chếnhấtđịnh, đó cũng là một trong
những nguyên nhân đưađến thực trạng trên.