KHO TÀNG LỤC BÁT DÂN GIAN - Ca dao dân ca - Nét đẹp tâm hồn người Việt

KHO TÀNG LỤC BÁT DÂN GIAN

Ca dao dân ca - Nét đẹp tâm hồn người Việt

Làng quê Việt Nam ở đâu cũng vậy, ẩn chứa trong nó bao điều gần gũi và thân

thương. Mỗi một miền quê đều có những câu hò, điệu hát rất chung mà lại rất

riêng, mang âm hưởng của từng vùng, miền. Tất cả cùng hòa vào câu thơ, giọng

hát của những làn điệu, tạo thành dòng Ca dao dân ca Việt Nam rất đa dạng và

phong phú.

Ca dao dân ca, xét về góc độ tư duy của dân tộc, là tấm gương bức xạ hiện thực

khách quan của mỗi dân tộc với lối sống, điều kiện sống và những phong tục tập

quán riêng. Hình ảnh về thiên nhiên, cuộc sống, về truyền thống dân tộc, quan hệ

xã hội được phạm trù hóa theo những cách khác nhau, bằng những hình thức ngôn

ngữ khác nhau. Nghiên cứu về ca dao dân ca không chỉ cho thấy những nét đẹp

văn hóa của người Việt Nam mà còn làm nổi bật lên tinh thần lạc quan, yêu đời,

yêu người thiết tha. Ca dao dân ca là kết tinh thuần tuý của tinh thần dân tộc, là nét

đẹp trong văn hóa dân gian Việt Nam. Với cội nguồn lịch sử và chữ viết rất phong

phú đa dạng nên ca dao và dân ca có mặt ở Việt Nam từ rất sớm. Các công trình

nghiên cứu về văn hóa dân gian, cũng như các nhà khoa học có liên quan đã khẳng

định một trong những dấu tích của ca dao cách chúng ta khoảng trên dưới 2.500

năm. Điều này được thể hiện rất rõ qua các hoa văn trên trống đồng và các hiện

vật khảo cổ cùng niên đại. Phân tích các họa tiết hoa văn trên trống đồng, nhiều

người đã tìm thấy ở đây hình ảnh lễ thờ nữ thần Mặt Trời cũng là nữ thần Nông

nghiệp. Trong lễ hội này đã sử dụng các hình thức âm nhạc, thanh nhạc múa hát và

các nhạc khí.

Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn học dân gian, Viện Văn

học phát biểu: "Tất cả các dân tộc trên thế giới suốt mấy nghìn năm chỗ nào cũng

có dân ca và ca dao. Vì thế nói về ca dao dân ca của một dân tộc hay ca dao dân

ca nói chung là vấn đề rất lớn. Nó tồn tại rất lâu, từ hàng ngàn năm trước và như

các nhà khoa học nghiên cứu trước đây, các học giả đã nói ca dao ra đời khi

trong lòng mình có những điều muốn thể hiện ra, muốn nói lên. Những điều đó

được gọi là ca dao".

Câu nói, làn điệu, giọng hát là những đòi hỏi bức thiết nảy sinh trong đời sống xã

hội, qua thời gian, những câu nói hay, những làn điệu hấp dẫn đã được nhân dân

sưu tập và gìn giữ. Cùng xuất phát từ hoàn cảnh thực tế của đời sống xã hội và trí

tuệ của nhân dân đúc kết nên. Qua lời ca, câu hát, ca dao và dân ca Việt Nam là

những câu nói đúc kết những kinh nghiệm sống, những quan niệm về nhân cách,

nhân đức ở mỗi con người. Càng đi sâu vào tìm hiểu ca dao dân ca, chúng ta sẽ

thấy được những nét tài hoa, óc sáng tạo đầy tinh thần thẩm mỹ. Tuy nhiên ở mỗi

loại hình lại có những đặc điểm riêng biệt.

Tiến sỹ Đặng Văn Lung nói: "Các cụ ngày xưa có nói bỏ ca đi thì còn lại dao, có

nghĩa là ca dao và dân ca ra đời cùng một lúc. Nhưng cũng không phải tất cả câu

hát của dân ca là ca dao. Đi sâu vào nghiên cứu thì thấy dân ca phát triển rất

nhiều, còn ca dao chỉ có một số chức năng nhất định".

Ca dao dân ca là loại hình văn nghệ truyền miệng, là một hình thức văn hóa dân

gian đã có từ rất lâu. Nó có thể là một câu nói triết lý bao hàm một nội dung giáo

dục của ai đó. Trải qua thời gian, mọi người thấy đúng và nghe theo, thậm chí họ

có thể thêm vào hoặc bớt đi để đúng với từng hoàn cảnh cụ thể. Vì vậy, có thể nói

ca dao dân ca là của quần chúng nhân dân sáng tác nên và họ có thể sáng tác trong

bất cứ hoàn cảnh nào, trong lễ hội, trong lao động sản xuất. Như Giáo sư Vũ Ngọc

Phan đã viết: "Nó xuất hiện trong lao động từ thời cổ xưa và hình thức thô sơ của

nó đã được sửa đổi qua các thế hệ của loài người". Có một câu ca dao rất ý nghĩa,

không chỉ nói lên quan niệm triết lý của người Việt Nam mà đó còn là một câu nói

thể hiện tinh thần đoàn kết, gắn bó với nhau, thể hiện sức mạnh của tập thể.

"Một cây làm chẳng nên non

Ba cây chụm lại thành hòn núi cao".

Chất trí tuệ, giàu tư tưởng tình cảm trong ca dao dân ca là những nguồn nhựa sống

bổ sung cho văn hóa dân gian thêm phong phú và đậm đà bản sắc. Tuy cũng là câu

nói, giọng điệu cùng với một cái nôi xuất phát nhưng không phải câu ca dao nào

cũng có thể trở thành dân ca và ngược lại, ở mỗi thể loại lại có thêm những ưu thế

bổ sung ứng dụng trong từng hoàn cảnh của thực tế đời sống. Theo cách hiểu

thông thường, ca dao là lời của các bài dân ca đã tước bỏ đi những tiếng đệm,

tiếng láy hoặc ngược lại là những câu thơ có thể bẻ thành những làn điệu dân ca.

Như vậy giữa ca dao và dân ca không có ranh giới rõ ràng. Ca dao là những câu

nói phổ thông trong dân gian. Ca dao người Việt thường được cấu tạo bằng hai

câu lục bát, một thể thơ rất âm điệu tiếng Việt. Khi có nhiều câu kết thành một

đoạn ngắn thì gọi là dân ca, vì vậy ranh giới giữa ca dao và dân ca là một sợi chỉ

rất mỏng manh. Ca dao là lối văn truyền khẩu, trước tiên là do một người vì xúc

cảm mà phát hiện ra, rồi vì lời hay, ý đẹp mà lan truyền trong dân gian và truyền

mãi từ đời này qua đời khác. Tuy ca dao xuất phát trong giới bình dân nhưng

nhiều câu rất nên thơ và ý nghĩa đậm đà, dễ xúc cảm người nghe nên được nhiều

người để tâm sưu tầm.

"Có cha, có mẹ có hơn

Không cha, không mẹ như đàn không dây.

Mẹ cha như nước, như mây,

Làm con phải ở cho tầy lòng con".

Câu thơ không chỉ nói về công đức sinh thành, giáo dưỡng của cha mẹ mà còn

khuyên nhủ, răn dạy mọi người phải ăn ở sao cho đúng đạo làm con. Âu đó cũng

là triết lý, quan điểm sống của mỗi con người chúng ta. Hoặc đó cũng có thể là

những câu nói khuyên răn về quan hệ giữa anh em, bạn bè.

"Anh em như chân, như tay

Như chim liền cánh, như cây liền cành".

Hoặc là những câu ngợi ca tình yêu lao động, trân trọng những giá trị của sự lao

động.

"Ai ơi bưng bát cơm đầy,

Dẻo thơm một hạt, đắng cay muôn phần".

Chính vì khả năng dễ nói, dễ tiếp thu, ca dao đã đi vào đời sống của nhân dân một

cách rất tự nhiên và trong mọi hoàn cảnh.

Trong mỗi chúng ta ai cũng có một miền quê, quê hương là cánh đồng lúa thơm

ngát, luỹ tre xanh trải dài dọc bờ đê, là những hình ảnh thân thương nhất đối với

cuộc sống mỗi con người. Hai tiếng quê hương nghe gần gũi và thân thương, đó là

nơi chôn nhau cắt rốn, nơi đã nuôi dưỡng ta trưởng thành. Qua ca dao dân ca

những hình ảnh của miền quê như trở nên gần gũi hơn, lung linh hơn nhờ những

ca từ đầy hình ảnh. Khi nói đến dân ca, chúng ta không thể quên những lời ru con

thiết tha trìu mến, qua tiếng ầu ơ mẹ ru con, những hình ảnh của miền quê yêu dấu

của biển rộng non cao, của gió Lào cát cháy, những người mẹ năm tháng tảo tần

một nắng hai sương nuôi dậy con khôn lớn. Những lời hát ru của mẹ đã hòa đồng

với tâm hồn trẻ thơ, vừa đằm thắm nhẹ nhàng nhưng cũng không kém phần trầm

tư sâu lắng. Trong câu hát của mẹ có ánh trăng soi rọi như đưa con vào giấc ngủ

êm đềm, có áng mây trôi bồng bềnh trên đỉnh núi, có dòng sông bên lở bên bồi, có

mặt biển long lanh ánh bạc và những con thuyền thấp thoáng ngoài khơi xa. Nghe

lời ru của mẹ, trẻ thơ như được tiếp thêm nguồn dự trữ lớn lao về lòng yêu quê

hương, đất nước, chắp cánh cho tuổi thơ của con thêm vững bước và sáng ngời

niềm tin.

Lấy nguồn cảm hứng từ thực tế cuộc sống, ca dao dân ca được sáng tạo nên, đó là

lời ăn, tiếng nói của ông cha ta tích lũy từ ngàn đời. Đó là những câu nói đúc kết

từ những kinh nghiệm sản xuất răn dậy con cháu, bao hàm những nội dung mang ý

nghĩa triết lý dậy bảo rất sâu sa. Đó là những câu hát được truyền tải bằng âm

thanh giọng điệu ngôn ngữ với nội dung nghệ thuật phong phú, đa dạng, đậm đà

bản sắc dân tộc. Giống như đại thi hào Macxingocki đã nhận định: "con người

không thể sống mà không vui sướng được. Họ phải biết cười đùa, họ sáng tạo nên

những bài hát vui tươi, họ thích nhẩy múa". Bởi vậy, ca dao dân ca là sản phẩm

văn hoá tinh thần và cần thiết đối với mỗi dân tộc, con người.

Trong câu hát ru của người mẹ Thanh Hoá, câu ca dao: "Gừng cay muối mặn xin

đừng quên nhau" như một lời nhắn nhủ của người mẹ với đứa con thơ về tình

nghĩa đạo lý ở đời, phải ăn ở thuỷ chung trước sau như một, đầy ắp tình thương và

tình người. Từ thực tế cuộc sống những câu hát dân gian, những lối nói chân thành

chất phác nhưng cũng không kém phần triết lý sâu sẵc, thực tế là những cái hay,

cái tinh tuý của dân tộc được kết tinh từ cuộc sống hàng ngày. Trong ứng xử giao

tiếp ông cha ta đã có vô vàn những câu nói đúc kết về những lối nói, những hành

vi ứng xử khéo léo, lịch sự và duyên dáng.

Phó Giáo sư, Phó Tiến sỹ Mai Ngọc Chừ, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn

Quốc gia phát biểu: "Trước hết tôi xin nói về lời chào, người Việt Nam rất coi

trọng lời chào. Người ta thường nói:"Tiếng chào cao hơn mâm cỗ". Trong ca dao

thì tiếng chào không chỉ nói lên phép lịch sự của con người Việt Nam mà tiếng

chào còn là cái cớ để những đôi trai gái làm quen với nhau, đó là những lời chào

bắt duyên trong văn học dân gian. Ví dụ:

"Gặp nhau ăn một miếng trầu

Mai ra đường cái gặp nhau ta chào"

Hoặc: "Đôi ta như đá với dao,

Năng liếc thì sắc, năng chào thì quen".

Nhưng năng chào cũng chưa đủ, chào phải đúng lúc, đúng chỗ:

"Gặp nhau đường vắng thì chào

Gặp nhau giữa chợ lao xao xin đừng".

Câu thơ, giọng hát với cái đích là phục vụ nhân sinh. Con người luôn có hoài bão

vươn tới cái hay, cái đẹp, cái thanh tao của cuộc sống là chân, thiện, mỹ, cho nên

ca dao dân ca không chỉ là những bài hát ngắn dài, vần, vè về câu chữ, nhịp điệu

trầm bổng du dương để quên nguôi cảnh buồn tẻ, trống trải mà thực tế nội dung ý

nghĩa còn mang tính nhân văn sâu sắc.

"Công cha như núi Thái Sơn,

Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra

Một lòng thờ mẹ, kính cha

Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con".

Bên cạnh ý nghĩa là công nuôi dưỡng, sinh thành như trời bể của cha mẹ, câu ca

dao này còn được hiểu rộng ra với những nét nghĩa rất phong phú.

Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn học dân gian, Viện Văn

học phát biểu: "Để hiểu câu ca dao như thế nó vừa lớn, vừa rộng, vừa có tính dân

tộc, bởi vì núi được công nhận là cao, rộng, công cha đối với con là không phải

bàn. Mình có đặc điểm khác các nước là làm nông nghiệp, việc bám vào quê

hương, đất tổ, bám vào đất, nước là truyền thống của người Việt Nam. Người Việt

Nam luôn bám vào quê hương và trong quê hương đó là do cha mẹ mình, tổ tiên

mình sáng tạo ra, do vậy tấm lòng của mình phải hướng về cha mẹ, không thể xa

rời được. Nghĩa đấy cũng như nước trong nguồn, chảy mãi. Công cha, nghĩa mẹ

để lại mãi mãi cho mình, con cháu. Tình cảm con người đối với cha mẹ đều được

công nhận trên thế giới, nhưng ở Việt Nam có đặc điểm riêng là làm lúa nước,

phải bám đất, bám làng nên tình làng nghĩa nước, tình cha, nghĩa mẹ luôn đi với

nhau rất trọn vẹn. Từ tình cha mẹ rồi mới đến tình làng nghĩa nước, tình yêu tổ

quốc, 3 cái đó quyện chặt với nhau. Vì vậy công cha như núi Thái Sơn có thể hiểu

là cha cụ thể nhưng cũng có thể là cha Tổ quốc, mẹ cũng thế, có thể hiểu là đất

nước. Vì vậy đất nước mình cũng là cha mẹ mình, tổ tiên mình. Tổ tiên, đất nước,

cha mẹ, tất cả hòa làm một trong câu ca dao đó".

Ca dao dân ca là sản phẩm được sáng tạo bởi quần chúng nhân dân, nội dung

mang tính chất chung cũng lại rất riêng, gần gũi với tập quán sinh hoạt của con

người. Ngay từ thủa lọt lòng, ca dao dân ca đã giành cho trẻ những bài hát đơn sơ,

mộc mạc nhưng du dương, ngọt ngào để đưa trẻ vào giấc ngủ êm đềm. Chuyển

sang tuổi ấu thơ, các em lại được cất lên nhưng bài hát đồng dao để vui chơi giải

trí, luyện cho trẻ quen với tiếng nói, tiếp cận với thiên nhiên, tìm hiểu những vấn

đề xã hội nảy sinh trong đời sống hàng ngày. Khi trưởng thành, trai gái lại tụ họp

nhau lại thi hát đố, hát giao duyên và các bài hát vui chơi trong đời sống. Đó là

những tập tục rất phong phú, làm nảy nở thêm tinh thần lạc quan, yêu đời, yêu

người thiết tha.

Với nội dung truyền tải rất đa dạng và phong phú đời sống xã hội cho nên ở mỗi

chủ đề, mỗi một lĩnh vực chúng ta có thể thấy vô vàn những câu nói, lối nói rất

mộc mạc, dễ hiểu. Nhà văn Nguyễn Đình Thi đã nhận xét rằng: ca dao Việt Nam

bắt nguồn từ tinh thần ham sống, ham đấu tranh, vui vẻ, tế nhị, có duyên nhưng

cũng không kém phần dồi dào tình cảm, mạnh mẽ sức lực, nảy nở tự do để đón

ánh sáng trời hòa hợp với cỏ cây, hoa lá. Nó như một nguồn nhựa sống để nuôi

dưỡng tâm hồn trẻ thơ, chắp cánh cho thế hệ tương lai những hoài bão lớn lao về

cuộc sống, thiên nhiên và con người. Như vậy có thể nói ca dao và dân ca Việt

Nam là kho tàng văn hóa, tri thức dân gian, phản ánh những phong tục, tạp quán,

tâm tư nguyện vọng của con người Việt Nam, tạo thành một hệ thống hình ảnh

thiên nhiên, con người và lao động cùng hoà quyện vào nhau, tạo dựng nên cách

nghĩ, cách cảm về cuộc sống, thiên nhiên và con người rất Việt Nam.