1
MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU...................................................................................................1
CHƯƠNG 1: DẪN NHẬP: LÍ THUYẾT CẢI BIÊN VÀ VẤN ĐÈ NGHIÊN
CỨU HUYỀN THOẠI TRONG TÁC PHẨM CẢI BIÊN..........................12
1.1. Lí thuyết cải biên trong giới hạn nghiên cứu tác phẩm điện ảnh cải biên
.................................................................................................................12
1.2. Nghiên cứu huyền thoại trong tác phẩm cải biên........................... 25
1.3. Tái hiện huyền thoại trong tác phẩm điện ảnh cải biên: cơ chế và tác
dụng.........................................................................................................32
CHƯƠNG 2: PHƯƠNG THỨC CẢI BIÊN CỦA BA BỘ PHIM ĐIỆN ẢNH
ĐÈN LỒNG ĐỎ TREO CAO;XUÂN, HẠ, THU, ĐÔNG…RỒI LẠI XUÂN; VÀ
TÔI THẤY HOA VÀNG TRÊN CỎ XANH................................................... 37
2.1. Động thái đối với tác phẩm được cải biên: lựa chọn chất liệu nghệ thuật
.................................................................................................................37
2.2. Động thái đối với tác phẩm điện ảnh cải biên: lấp đầy chất liệu nghệ
thuật và hoàn thiện bằng ngôn ngữ điện ảnh......................................... 43
CHƯƠNG 3: HUYỀN THOẠI NGƯỜI NỮ TRONG BA PHIM ĐIỆN ẢNH
ĐÈN LỒNG ĐỎ TREO CAO;XUÂN, HẠ, THU, ĐÔNG…RỒI LẠI XUÂN VÀ
TÔI THẤY HOA VÀNG TRÊN CỎ XANH................................................... 58
3.1. Đèn lồng đỏ treo cao: “tính chất phụ nữ” đi cùng với hoàn cảnh phong
tỏa; là công cụ tình dục và gắn liền với sự nắm giữ hạnh phúc bởi nam giới
.................................................................................................................58
3.2. Xuân, Hạ, Thu, Đông…Rồi lại Xuân: “tính chất phụ nữ” đồng nhất với
tác nhân của tam độc “tham, sân, si”......................................................62
3.3. Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh: “tính chất phụ nữ” đi liền với tính chất
yếu thế, trở thành đối tượng thể hiện nam tính và đi liền với trách nhiệm gia
đình..........................................................................................................64
KẾT LUẬN.........................................................................................................69
TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................. 70
2
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Vũ trụ nghệ thuật hiện đại và đương đại đã tạo ra nhiều cơ hội và tiềm năng
cho những kết giao và tiếp biến loại thể. Người nghệ sĩ từ đa lĩnh vực liên tục sáng
tạo nên những góc nhìn mới mẻ và khả hữu, khiến những đối tượng nghệ thuật được
hoàn thiện, biến chuyển và tái sinh không ngừng. Có thể nói, nghệ thuật hiện đại và
đương đại thúc đẩy con người chia sẻ và vận dụng vô vàn những bộ mã văn hóa. Từ
đó, văn bản trở thành một chủ thể đa diện và đa tầng, liên tục mời gọi các tác giả
đón nhận và tạo nghĩa. Trong số những thao tác đọc đáng kể, cải biên, như một thao
tác năng động và hấp dẫn, công nhận rằng văn bản đã có cuộc sống mới độc lập và
vượt khỏi biên giới của những tư duy đặc thù loại thể.
1.2. Cải biên học là lĩnh vực chưa có nhiều nghiên cứu và công bố mang tính đột
phá tại Việt Nam. Lí thuyết cải biên trên diện rộng là đối tượng học thuật chưa được
chú trọng để phổ biến trong các chuyên ngành nghiên cứu liên quan. Do đó, vấn đề
cải biên chưa nhận được sự quan tâm xứng đáng với những đóng góp của nó, trong
khi các nền học thuật tại Mỹ và Châu Âu đã đề cập và khai thác về cải biên được
một thời gian dài.
Nằm trong hoàn cảnh tương tự, Huyền thoại học vốn là một vấn đề lí thuyết thú vị
ra đời cách đây một thời gian khá dài. Tuy nhiên, việc tiếp nhận và diễn giải lí
thuyết này tại Việt Nam còn nhiều hạn chế, dẫn đến sự hiểu lầm ít nhiều đối với đại
chúng. Lí thuyết huyền thoại chính vì thế ít có điều kiện để được phổ biến và ứng
dụng vào các hiện tượng chính trị - xã hội bản địa.
1.3. Từ thực trạng tiếp nhận lí thuyết như trên, cộng với sự hứng thú đối với những
tác phẩm cải biên và sự quan tâm đối với việc ứng dụng lí thuyết huyền thoại, người
viết nảy sinh ý định tìm hiểu mối tương quan giữa chúng trong nghiên cứu các hiện
tượng cải biên thuộc thể loại điện ảnh nhằm chỉ ra những tác dụng cụ thể hơn nữa
của việc cải biên. Sau khi tiếp cận một vài tác phẩm điện ảnh cải biên, người viết
nhận thấy phát hiện của mình là có cơ sở: sự tái hiện huyền thoại là tất yếu khi cải
biên một văn bản sang thể loại điện ảnh bởi sự sản sinh ấn tượng thị giác của thể
loại này.
1.4. Chúng tôi lựa chọn ba đối tượng điện ảnh đã nêu, với những lí do như sau:
3
1.4.1. Thứ nhất, ba bộ phim này, dù là dòng phim nghệ thuật hay dòng phim
thương mại, đều là những sản phẩm cải biên đáng chú ý, vị thế đối với người tiếp
nhận không hề thua kém tác phẩm được cải biên, thậm chí có trường hợp còn thành
công hơn trên thị trường phát hành tương ứng.
1.4.2. Thứ hai, ba bộ phim tuy phản ánh các đối tượng trung tâm khác nhau: phụ nữ
(Đèn lồng đỏ treo cao), đàn ông (Xuân, Hạ, Thu, Đông,…Rồi lại Xuân), trẻ em (Tôi
thấy hoa vàng trên cỏ xanh); và trải dài trên dòng thời gian với lần lượt các thời
điểm ra đời khác nhau: 1991, 2004, 2015; nhưng đều có sự trình hiện hình ảnh
người nữ, đặt trong những mối tương quan với người nam và tương quan ấy mang
dấu ấn đặc trưng về giới: người nữ như là công cụ tình dục, người nữ như là phương
tiện tu tập, người nữ như là tác nhân tha hóa, và người nữ như là đối tượng thể hiện
nam tính.
1.4.3. Khái quát từ hai lí do trên, chúng tôi kết luận, có thể đặt ba phim điện ảnh
này cạnh nhau vì tính chất tương đồng trong sự trình hiện hình ảnh người nữ, bất
chấp sự khác biệt về quốc gia, thời đại, mục đích sản xuất và nội dung đề cập.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu về lí thuyết cải biên
Cải biên học là lĩnh vực chưa được đề cập một cách bài bản và rộng rãi tại Việt
Nam. Trong khi đó, nguồn tài liệu nước ngoài đã xây dựng hệ thống lí thuyết cải
biên tương đối đa dạng và khai thác phong phú nhiều trường hợp hoặc nhóm trường
hợp cải biên nổi bật. Do đó, người viết sẽ trình bày lịch sử vấn đề từ những công
trình nước ngoài đến những công trình trong nước. Nguồn sách Anh Ngữ được
người viết tiếp thu với điều kiện còn nhiều hạn chế. Đây là một vài công trình nổi
bật ra đời và được phổ biến trong khoảng thời gian mười lăm năm trở lại đây, do đó
có tính cập nhật và tương thích thời đại cao hơn. Đối với nguồn tài liệu trong nước,
lí thuyết cải biên được giới thiệu thông qua các luận án thuộc lĩnh vực nghiên cứu
văn học - điện ảnh và các bài báo điện tử với dung lượng và qui mô khai thác hẹp
hơn.
4
Về nguồn tài liệu nước ngoài:
Những công trình người viết có thể tìm kiếm và tiếp cận bao gồm:
(1) Adaptation and Appropriation, cuốn sách xuất bản năm 2005 của tác giả Julie
Sanders. Trong ấn phẩm này, tác giả trình bày nhiều vấn đề như: sự đa dạng về định
nghĩa và thực hành của hai hiện tượng cải biên - chiếm dụng; những động lực văn
hóa - thẩm mỹ của việc cải biên; những phương thức cải biên đa dạng của nghệ
thuật đương đại; sự ảnh hưởng và dịch chuyển của những lí thuyết vào hiện tượng
cải biên - chiếm dụng; và sự chiếm dụng xuyên văn hóa, xuyên thời gian những văn
bản kinh điển và những nguyên mẫu văn học. Tiếp cận công trình của Julie Sanders,
người đọc được mở rộng hiểu biết về các hiện tượng chiếm dụng thú vị hiện diện
trong văn học kinh điển cũng như mở rộng góc độ khai thác đối với hiện tượng này.
(2) A theory of Adaptation, cuốn sách xuất bản năm 2006 của tác giả Linda
Hutcheon. Trong ấn phẩm này, tác giả xây dựng hệ thống lí thuyết mạch lạc và sáng
rõ, trình bày những vấn đề đáng lưu tâm về hiện tượng cải biên. Điều đáng chú ý về
kiến thức được đề cập trong cuốn sách này là sự mở rộng biên độ của hiện tượng cải
biên, người đọc có cái nhìn thực sự phổ quát nếu đồng tình với tác giả, rằng cải biên
xuất hiện trong hầu hết sản phẩm văn hóa và đã trải dài hằng thế kỉ, và văn học -
điện ảnh chỉ là hai loại thể quen thuộc đối với tiếp nhận của chúng ta. Đánh giá của
tác giả Linda có thể ứng dụng trong cả các sản phẩm thương mại, chứ không dừng
lại ở các tác phẩm cải biên nghệ thuật, vì không bỏ qua những nguyên nhân cải biên
xuất phát từ yếu tố kinh tế. Và đóng góp thêm nữa là sự công nhận và mời gọi
người đọc công nhận đóng góp cải biên của nhiều đối tượng khác nhau, mở rộng
khái niệm “nhà cải biên” khỏi quan niệm cũ - chỉ dừng lại ở đạo diễn. Người viết
cho rằng, cuốn sách này đóng vai trò nền tảng, nên được tiếp cận trước khi đến với
công trình của Julie Sanders.
(3) Film Adaptation and its Discontents - From Gone with the Wind to The Passion
of the Christ, cuốn sách xuất bản năm 2009 của tác giả Thomas Leitch. Tác giả đặt
ra vấn đề quan trọng khi tiếp cận tác phẩm cải biên là việc nhìn nhận và phân tích
quá trình cải biên như là sự khai thác và sáng tạo từ văn bản ngôn từ; quan tâm về
việc cải biên đặt ra một sự giới thiệu chứ không chỉ là sự sao chép; và chỉ ra cách
thức những văn bản văn hóa đại chúng được cải biên lên màn ảnh. Cũng giống như