Vài cảm nhận về Điện ảnh Đức đương đại
Trong bài viết này, một cách hạn hẹp, chỉ đề cập đến những phim truyện
(có lướt qua một vài phim tài liệu) gây tiếng vang được sản xuất gần đây của điện
ảnh Đức.
Những câu chuyện giản dị
Phải thấy rằng, những câu chuyện phim được kể, dẫu ở thái cực nào, tình
yêu hay thù hận, tìm kiếm hay chạy trốn, hạnh phúc hay sự trừng phạt…, cũng đều
giản dị. Nghĩa là không có những cách kể mang tính thực nghiệm, thách đố người
xem. Một cách nhẹ nhàng, các câu chuyện phim được dẫn dắt theo tuyến tính, dựa
trên cấu trúc chi tiết chặt chẽ, chọn lọc. Nó là sắc màu của cuộc sống hôm nay,
giữa vô số điều thân quen hoặc thậm chí, nhàm chán và vô vị, vẫn đủ sức mời gọi
cả người làm phim lẫn người xem phim bắt tay tái dựng nó theo cảm nhận riêng tư
của chính mình. Chuyện một cậu bé tìm vợ cho bố mình trong Nghịch tử (Grave
Decisions), chuyện hai cha con bất hòa trong Chó săn (Hounds), chuyện chuyến
đi Nhật trong Mùa hoa anh đào (Cherry Blossoms) hay chuyện cô gái Thổ Nhĩ
Kỳ kết hôn với một anh chàng đồng hương nghiện rượu, bất cần đời trong Đương
đầu (Head-on)…. Tất cả hoàn toàn được xây dựng theo tinh thần chân thực và
trong sáng, là những trải nghiệm cá nhân, hơn thế, là tiếng nói số phận và đời tư.
Chẳng cầu kì hay phức tạp hóa, tiếng nói ấy gây vang âm bởi nét tự nhiên hiếm có,
như chưa hề qua bàn tay gia công, chúng tự tường trình bản thân bằng tất cả cung
bậc thô mộc mà đẹp đẽ nhất mà cuộc đời này có, nếu quả đúng rằng cuộc đời luôn
bí ẩn và đáng yêu như vậy.
Giản dị không có nghĩa là đơn giản. Trong khi giản dị là một phẩm tính mà
các nhà làm phim muốn hướng tới, một cách chuyên nghiệp và đồng thời, cũng là
một hình thức để xây dựng khuynh hướng thẩm mĩ của mình thì đơn giản, ngược
lại, là thói quen cần loại bỏ. Kể câu chuyện giản dị khác với cách nhìn đơn giản về
cuộc sống, về con người. Vì thế, không nên lầm tưởng rằng, đằng sau câu chuyện
về cậu bé, về hai cha con hay về cô gái Thổ kia là sự hời hợt và bế tắc trong việc
tiếp cận đề tài, là vụng về trong cách xử lí chi tiết. Chính các nhà làm phim, một
mặt, dựa trên cái cạn kiệt của đề tài, đã cố gắng đưa đến những khám phá và cảm
xúc mới mẻ, mặt khác, qua việc liên kết các chi tiết tưởng chừng thiếu sinh lực
điện ảnh, đã thành công trong việc chuyển tải một ý nghĩa, giá trị nghệ thuật vô
cùng đặc sắc và sâu sắc. Nghịch tử khai thác thế mạnh là trí tưởng tượng phong
phú của một đứa trẻ, từ đó, hết sức hợp lí, tạo dựng những khung cảnh huyễn
tưởng sinh động, điều mà ngay cả sự phi lí cũng dễ dàng chấp nhận. Đương đầu đi
sâu vào đời sống văn hóa, tính đặc thù của xã hội Hồi giáo để xây dựng tính cách
nhân vật, một câu chuyện thấm đẫm nước mắt và đau khổ nhưng không quá bi
kịch vì nhân vật biết vượt qua, trực tiếp đối đầu với thiết chế đạo đức trá hình để
vươn tới tự do và tình yêu. Còn ở phim Chó săn, những chi tiết xúc động về hai
cha con ngụ cư ở vùng ngoại ô miền đông nước Đức thực chất là một ví dụ điển
hình về những mâu thuẫn và đổ vỡ trong gia đình, giữa các thế hệ, và ở mỗi thế hệ,
tiếng nói bất đồng là nguyên nhân sâu xa tạo ra hố thẳm tinh thần và nhân cách nơi
mỗi cá nhân. Phim Cuộc sống của những người khác (The Lives of Others) tuy
có dụng ý đặt trong bối cảnh chính trị (năm 1984 ở Cộng hòa dân chủ Đức) nhưng
chuyện phim vẫn tuân theo từng nấc thang xúc cảm nhẹ nhàng, đứng ngoài tham
vọng đại tự sự, nó đúng là khúc sonata về một người tốt.
Những cảm xúc mới mẻ còn đến từ việc, ở mỗi câu chuyện, cái nhìn hài
hước và hóm hỉnh đã trở thành một yếu tố chính. Có thể thấy điểm chung của các
phim Đức công chiếu lần này là những tiếng cười ý nhị, tinh tế và ở mức độ nào
đó, cái hài được nâng lên như thủ pháp xây dựng tình huống. Trong Nghịch tử,
tiếng cười là cách để câu chuyện phim nhanh chóng tiếp cận với đối tượng khán
giả nhỏ tuổi. Hơn nữa, đó cũng là phương pháp thích hợp nhất để tính giáo dục,
một điểm nổi bật của phim này, được thu nhận khá tự nhiên. Trong Đương đầu,
tiếng cười có mặt ngay ở những cảnh đầu tiên khi Sibel nhất quyết mặc cả Cahit
làm đám cưới. Và từ đó, Fatih Akin, bằng cái nhìn tươi trẻ của mình, đã để hai con
người có số phận lạc loài này đi tận cùng tình yêu thương, sự hoan lạc và đau đớn
chia li. Tiếng cười xoa dịu và làm mềm hóa tình cảnh trớ trêu đến nghẹt thở của
hai dấu chim di thê, Sibel và Cahit, trên nước Đức trú xứ cũng như khỏa lấp họ
trong gió bụi Istanbul cội nguồn. Ở Cuộc sống của những người khác, tiếng cười
chuyển sang cung bậc trào lộng và giễu nhại. Nó phảng phất không khí tiếu lâm
chính trị về Đông Đức. Điểm nhấn thú vị là ở chỗ: Wiesler, khi thất bại trong việc
theo dõi giới văn nghệ sĩ, đã tự giễu nhại chính mình và giễu nhại guồng máy an
ninh mà ông phục vụ.
Tiếng cười cũng còn thấp thoáng ở Làn sóng (The Wave) hay Nông thôn
hiện đại (Full Metal Village). Là một phim tài liệu, Nông thôn hiện đại, với
những phác thảo đối lập giữa vùng quê bình yên với Ngày hội nhạc Rock nặng
(Heavy Metal) và bằng cái nhìn của người ngoại cuộc, đạo diễn Hàn Quốc Sung-
Hyung Cho đã đem lại tiếng cười sảng khoái cho khán giả. Có không ít hương vị
hài hước dân gian ở đây khi đạo diễn chủ ý để cho những người già tự chiêm
nghiệm về tình yêu hay công việc thôn quê của họ. Như vậy, cái hài, ở góc độ
nhân sinh quan, tôi ngờ rằng, đang được thế hệ đạo diễn trẻ nước Đức vận dụng và
cải biến hết sức tinh tế. Ở một dân tộc không chỉ rạng danh bởi có thi ca, triết học
và âm nhạc mà còn bị kết án là “lò lửa chiến tranh” thì rút cuộc, ít nhất, phải ứng
xử với hiện tại bằng nụ cười thông thái. Và tiếng cười sẽ vẫy gọi hướng đến tương
lai như một nguồn sáng vĩnh cửu.
Việc chuyển hướng xây dựng những câu chuyện giản dị, dễ tiếp nhận với
đại chúng của một nền điện ảnh đã từng gây ảnh hưởng to lớn đến điện ảnh thế
giới với chủ nghĩa biểu hiện đã cho thấy các nhà làm phim Đức hôm nay đề cao
tính hiệu quả hơn. Họ tôn trọng tính tiền phong trong chừng mực hợp lí và trong
khả năng của mình.Với khoản kinh phí sản xuất eo hẹp (chừng 1,7 triệu Euro)
nhưng F. Donnersmarc vẫn mang về giải Oscar cho nền điện ảnh Đức ngữ. Nếu
chủ nghĩa biểu hiện thập niên 1920 phải lụi tàn một phần do khoản kinh phí sản
xuất phim quá lớn thì hôm nay, với tư cách là các nhà làm phim độc lập, những
Ann-Kristin Reyels, Dennis Gansel, Fatih Akin hay Donnersmarc bắt buộc phải
tìm đến xu hướng cạnh tranh mới dựa trên sức lực nội tại của mình: xây dựng
những chuyện phim giản dị, không quá cầu kì và tốn kém trong việc dựng bối
cảnh. Thay vào đó họ dành sức tạo một kịch bản tốt, cấu trúc chặt chẽ theo mô
hình điện ảnh Hollywood. Chính kịch bản đã góp phần làm nên thành công của bộ
phim. Có thể thấy điều này qua trường hợp của Phía bên kia chân trời, Đương
đầu, Nghịch tử, Cuộc sống của những người khác…
Nhưng không thôi ám ảnh
Tiếng cười đã vang lên nhưng không phải chỉ là duy nhất sự sảng khoái.
Còn đó những ám ảnh và nỗi ưu tư khuấy động tâm trí người xem. Ám ảnh về tội
lỗi đã hành hạ cậu bé Sebastian (phim Nghịch tử) trong mỗi giấc mơ. Sebastian
luôn bị dày vò rằng vì mình ra đời nên người mẹ phải chết và chỉ khi nói lời xin
lỗi trên đài phát thanh, cậu bé mới có chút thanh thản. Qua Sebastian, ta thấy, thực
ra tội lỗi không thể mất đi trong cuộc sống này. Và với mỗi con người, cho dù vô
vị nhất, thì tội lỗi vẫn luôn gây nhói đau cho họ như cái gai chìm sâu. Nhưng
chính tội lỗi cũng sẽ thúc giục con người tìm đến sự giải thoát. Sebastian thường
chạy đến mộ mẹ để nói lời xin lỗi mỗi khi phạm sai lầm. Trong phim Yella, nhân
vật chính cùng tên đã tìm giải thoát bằng cái chết. Có thể coi Yella là hành trình đi
tìm hạnh phúc và ít nhiều đã đạt được. Nhưng với nội tâm luôn dày vò, bị phán xét
giữa tình yêu và tình nhân, với lí trí không phân biệt giữa thực tại và quá khứ,
Yella bình thản đón nhận cái chết.
Làn sóng lại nói lên nỗi ám ảnh khác: chế độ phát xít. Đạo diễn Dennis
Gansel đã tái dựng một câu chuyện không quá xa lạ với nước Đức và thậm chí, với
nhiều quốc gia hiện nay. "Làn sóng" là tên một nhóm học sinh do thầy giáo Rainer
lập ra nhân khóa học về chuyên quyền. Rainer muốn chứng minh rằng nếu con
người bị đặt dưới quyền lực tập thể và kỉ luật thì sẽ nhanh chóng bị chế ngự và
điều khiển. Mô hình của "Làn sóng" gần với chế độ phát xít: chọn thủ lĩnh, có
cùng kiểu chào, đồng phục, logo và đặc biệt luôn được duy trì bằng sức mạnh kỉ
luật, thái độ kì thị và phân biệt đối xử. Với nhiều cảnh quay nhanh, mạnh, dồn dập,
Làn sóng cho thấy những chuyển biến bên trong mỗi cá nhân. Hơn nữa, câu