Luận án Tiến sĩ: Tác động của các biện pháp phi thuế quan của Liên minh châu Âu đối với xuất khẩu nông sản Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ

MAI THỊ THANH MAI

TÁC ĐỘNG CỦA CÁC BIỆN PHÁP PHI THUẾ QUAN

CỦA LIÊN MINH CHÂU ÂU ĐỐI VỚI XUẤT KHẨU

NÔNG SẢN VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ QUỐC TẾ

HÀ NỘI – NĂM 2025

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ

MAI THỊ THANH MAI

TÁC ĐỘNG CỦA CÁC BIỆN PHÁP PHI THUẾ QUAN

CỦA LIÊN MINH CHÂU ÂU ĐỐI VỚI XUẤT KHẨU

NÔNG SẢN VIỆT NAM

Chuyên ngành: Kinh tế Quốc tế

Mã số: 9310106.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ QUỐC TẾ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Anh Thu

HÀ NỘI – NĂM 2025

LỜI CAM ĐOAN

Tôi đã đọc và hiểu về sự cần thiết về tính trung thực, liêm chính trong nghiên

cứu học thuật. Tôi xin cam đoan, nội dung luận án là kết quả nghiên cứu do cá nhân

tôi thực hiện, không vi phạm các nguyên tắc, quy định về sự trung thực và liêm chính

trong nghiên cứu. Nội dung của luận án có tham khảo các nghiên cứu, thông tin được

công bố trên các tạp chí, sách, báo cáo, trang web. Nội dung tham khảo được trích

dẫn nguồn đầy đủ trong luận án; đồng thời, được liệt kê đầy đủ trong danh mục tài

liệu tham khảo của luận án.

Hà Nội, ngày ..... tháng ….. năm 2025

Tác giả luận án

Mai Thị Thanh Mai

LỜI CẢM ƠN

Luận án này được hoàn thành tại Trường Đại học Kinh tế - Đại học Quốc gia

Hà Nội dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Nguyễn Anh Thu.

Trước hết, tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn đến giảng viên hướng dẫn của tôi

- PGS.TS. Nguyễn Anh Thu - người đã luôn truyền cảm hứng cho tôi trong nghiên

cứu khoa học, người đã đưa ra những định hướng, chỉ dẫn về ý tưởng và phương pháp

nghiên cứu phù hợp với mục đích và yêu cầu của Luận án.

Tôi xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo Hội đồng Trường, Ban Giám hiệu, Ban

lãnh đạo, cán bộ và giảng viên Khoa Kinh tế và Kinh doanh quốc tế, Phòng Đào tạo,

Phòng NCKH và HTPT, cùng toàn thể các phòng ban, cán bộ, giảng viên và chuyên

viên tại Trường đại học Kinh tế - Đại học Quốc gia Hà Nội đã tạo mọi điều kiện thuận

lợi, quan tâm, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án.

Chân thành cảm ơn gia đình và bạn bè đã luôn là điểm tựa, là nguồn động viên,

hỗ trợ để tôi có thể vượt qua các thử thách và hoàn thành được luận án.

Tôi sẽ luôn ghi nhớ, trân trọng những sự đồng hành và giúp đỡ để tiếp tục

vững bước hơn trên con đường học tập, nghiên cứu và công tác của mình.

Trân trọng cảm ơn./.

Hà Nội, ngày ..... tháng ….. năm 2025

Nghiên cứu sinh

Mai Thị Thanh Mai

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC ............. 8

BIỆN PHÁP PHI THUẾ QUAN ĐẾN XUẤT KHẨU NÔNG SẢN ......................... 8

1.1. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến thương mại hàng hoá .................. 9

1.2. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến số lượng hàng nông sản

xuất khẩu ....................................................................................................... 10

1.3. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến giá hàng nông sản xuất khẩu ....... 14

1.4. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến phúc lợi xã hội .......................... 15

1.5. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến xuất khẩu nông sản theo nhóm

quốc gia ............................................................................................................................. 17

1.6. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ của EU đối với xuất khẩu nông sản ... 18

1.7. Đánh giá tổng quan nghiên cứu và khoảng trống nghiên cứu ................................. 20

1.7.1. Đánh giá tổng quan nghiên cứu ............................................................................. 20

1.7.2. Khoảng trống nghiên cứu ....................................................................................... 21

Tiểu kết chương 1 ............................................................................................................. 23

CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA BIỆN PHÁP PHI THUẾ

QUAN ĐỐI VỚI XUẤT KHẨU NỒNG SẢN ............................................................ 24

2.1. Cơ sở lý luận về biện pháp phi thuế quan ................................................................ 24

2.1.1. Khái niệm về biện pháp phi thuế quan .................................................................. 24

2.1.2. Phân loại ................................................................................................................. 27

2.1.3. Quan niệm về các biện pháp SPS và TBT ............................................................ 32

2.2. Các phương pháp đo lường và đánh giá tác động của các biện pháp phi thuế

quan .................................................................................................................................. 35

2.2.1. Phương pháp đo lường mức độ phổ biến của các biện pháp phi thuế quan ........ 35

2.2.2. Phương pháp định lượng sử dụng mô hình lực hấp dẫn ....................................... 37

2.2.3. Phương pháp tiếp cận về giá: ước lượng tương tương thuế quan giá trị .............. 39

2.3. Xuất khẩu nông sản và các yếu tố tác động đến xuất khẩu nông sản ...................... 42

2.3.1. Quan niệm về hàng nông sản ................................................................................. 42

2.3.2. Quan niệm về xuất khẩu nông sản và các yếu tố tác động đến xuất khẩu nông

sản ..................................................................................................................... 42

2.4. Lý luận về tác động của các biện pháp phi thuế quan đến xuất khẩu nông sản ........ 50

2.4.1. Minh hoạ về tác động của các biện pháp phi thuế quan đến xuất khẩu ............... 50

2.4.2. Tác động tiêu cực của các biện pháp phi thuế quan đến xuất khẩu nông sản ...... 52

2.4.3. Tác động tích cực của các biện pháp phi thuế quan đến xuất khẩu nông sản ...... 54

Tiểu kết chương 2 ............................................................................................................. 55

CHƯƠNG 3. KHUNG NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ... 56

3.1. Quy trình nghiên cứu và khung lý thuyết nghiên cứu tác động của biện pháp phi thuế

quan đối với xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU ..................................................... 56

3.1.1. Quy trình nghiên cứu ............................................................................................. 56

3.1.2. Khung lý thuyết nghiên cứu tác động của biện pháp phi thuế quan đối với xuất

khẩu nông sản Việt Nam sang EU ................................................................................... 57

3.2. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 62

3.2.1. Phương pháp định tính ........................................................................................... 62

3.2.2. Phương pháp kiểm đếm và tính toán các chỉ số đánh giá mức độ phổ biến của các

BPPTQ áp dụng đối với hàng nông sản nhập khẩu vào EU ........................................... 63

3.2.3. Phương pháp định lượng: Mô hình lực hấp dẫn ................................................... 63

3.3. Dữ liệu và nguồn dữ liệu nghiên cứu ....................................................................... 67

Tiểu kết chương 3 ............................................................................................................. 70

CHƯƠNG 4. THỰC TRẠNG VÀ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC BIỆN PHÁP PHI

THUẾ QUAN ĐẾN XUẤT KHẨU NÔNG SẢN VIỆT NAM SANG EU ............. 71

4.1. Thực trạng xuất khẩu nông sản của Việt Nam sang EU .......................................... 71

4.1.1. Kim ngạch, tốc độ tăng trưởng, tỷ trọng xuất khẩu .............................................. 71

4.1.2. Cơ cấu xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo thị trường .......................... 77

4.1.3. Cơ cấu xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo các mặt hàng ..................... 79

4.2. Đánh giá thực trạng áp dụng các BPPTQ của EU đối với hàng nông sản nhập

khẩu ......................................................................................................................... 101

4.2.1. Hệ thống quy định của EU về các BPPTQ áp dụng với hàng nông sản nhập

khẩu ............................................................................................................. 101

4.2.2. Đánh giá mức độ phổ biến trong việc áp dụng các BPPTQ của EU đối với hàng

nông sản nhập khẩu vào EU ........................................................................................... 111

4.3. Kết quả đánh giá tác động định tính thông qua thực trạng hàng hoá nông sản Việt

Nam bị EU cảnh báo do vi phạm các BPPTQ .............................................................. 123

4.4. Kết quả định lượng tác động của các biện pháp phi thuế quan của EU đối với xuất

khẩu nông sản Việt Nam ................................................................................................ 128

4.4.1. Kết quả tác động của các biện pháp phi thuế quan của EU đối với tổng thể xuất

khẩu nông sản Việt Nam ................................................................................................ 128

4.4.2. Kiểm định tác động của các BPPTQ đến các nhóm hàng nông sản .................. 138

4.5. Đánh giá chung về tác động của các BPPTQ của EU đối với xuất khẩu nông sản

Việt Nam ......................................................................................................................... 143

4.5.1. Tác động tích cực ................................................................................................. 143

4.5.2. Tác động tiêu cực ................................................................................................. 146

Tiểu kết chương 4 ........................................................................................................... 149

CHƯƠNG 5. KIẾN NGHỊ GIẢI PHÁP .................................................................. 150

5.1. Xu hướng chính sách điều chỉnh các biện pháp phi thuế quan của EU đối với hàng

nông sản nhập khẩu vào EU ........................................................................................... 150

5.2. Định hướng xuất khẩu nông sản của Việt Nam sang Liên minh châu Âu ............ 156

5.3. Kiến nghị các giải pháp ........................................................................................... 158

5.3.1. Giải pháp về phía Nhà nước ................................................................................ 158

5.3.2. Giải pháp về phía Hiệp hội nông sản Việt Nam ................................................. 160

5.3.3. Giải pháp về phía doanh nghiệp .......................................................................... 163

Tiểu kết chương 5 ........................................................................................................... 166

KẾT LUẬN ................................................................................................................... 167

DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ... 169

TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 170

PHỤ LỤC

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH

STT Ký hiệu Tiếng Anh Nguyên nghĩa

1 Agreement on Agriculture Hiệp định về Nông nghiệp AoA

2 Ad Valorem Equivalent Thuế giá trị tương đương AVE

3 Coverage ratio Chỉ số bao phủ CR

4 European Community Cộng đồng châu Âu EC

5 European Union Liên minh Châu Âu EU

6 EVFTA European-Vietnam Free Trade Agreement Hiệp định thương mại tự do Liên minh Châu Âu-Việt Nam

7 FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc

8 Fixed Effects Model Mô hình tác động cố định FEM

9 Frequency ratio Chỉ số tần suất xuất hiện FR

10 Gross Domestic Product Tổng sản phẩm trong nước GDP

11 Global Good Agricultural Practice GLOBAL GAP Thực hành nông nghiệp tốt toàn cầu

12 GMP Good Manufacturing Practice Thực hành sản xuất tốt

13 HACCP Hazard Analysis and Critical Control Point Hệ thống phân tích mối nguy và kiểm soát điểm tới hạn

14 HS Harmonized Commodity Description and Coding System Hệ thống hài hòa mô tả và mã hóa hàng hóa

15 International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ quốc tế IMF

16 ISO International Organization for Standardization Tổ chức tiêu chuẩn hoá quốc tế

17 ITC International Trade Center Trung tâm Thương mại Quốc tế

18 Maximum Residue Level MRL Giới hạn tối đa dư lượng thuốc bảo vệ thực vật

19 Non-Tariff Barriers Rào cản phi thuế quan NTB

20 Non-Tariff Measures Biện pháp phi thuế quan NTM

21 OECD Organization for Economic Cooperation and Development Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế

22 Ordinary Least Square OLS Phương Pháp Bình Phương Nhỏ Nhất

23 Prevalence ratio Chỉ số phổ biến PR

STT Ký hiệu Tiếng Anh Nguyên nghĩa

24 RASFF Rapid Alert System for Food and Feed Hệ thống cảnh báo nhanh về thực phẩm và thức ăn chăn nuôi

25 REACH Đăng ký, Đánh giá, Cấp phép và Hạn chế Hóa chất Registration, Evaluation, Authorisation, Restriction of Chemical substances

26 REM Random Effects Model Mô hình tác động ngẫu nhiên

27 SITC Standard International Trade Classification Phân loại tiêu chuẩn thương mại quốc tế

28 SPS Sanitary and Phytosanitary Biện pháp kiểm dịch vệ sinh động thực vật

29 TBT Technical Barriers to Trade Hàng rào kỹ thuật trong thương mại

30 TRAINS Trade Analysis Information System Hệ thống thông tin và phân tích thương mại UNCTAD

31 UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development Hội nghị Liên Hợp Quốc về Thương mại và Phát triển

32 VCCI Vietnam Chamber of Commerce and Industry Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam

33 WB World Bank Ngân hàng Thế giới

34 WITS World Integrated Trade Solution Giải pháp thương mại tích hợp

35 WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới

TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT

STT Ký hiệu Tiếng Anh Nguyên nghĩa

1 BPPTQ Biện pháp phi thuế quan

2 NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn

3 RCPTQ Rào cản phi thuế quan

4 XKNS Xuất khẩu nông sản

DANH MỤC BẢNG

Bảng 2.1. Phân loại các biện pháp phi thuế quan theo UNCTAD ................................. 28

Bảng 2.2. Minh hoạ về cấu trúc cây phân loại các chương của UNCTAD ................... 31

Bảng 3.1. Thống kê các biến, nguồn dữ liệu và kỳ vọng dấu ......................................... 68

Bảng 4.1. Xếp hạng các đối tác thương mại nông sản chính của EU, giai đoạn 2021 -

2023 (%) ........................................................................................................................... 76

Bảng 4.2. Tỷ trọng xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo ba nhóm hàng chính,

2012 – 2023 (%) ............................................................................................................... 81

Bảng 4.3. Kim ngạch xuất khẩu nông sản của Việt Nam sang EU theo mã HS 2 chữ số

(nghìn USD) ..................................................................................................................... 83

Bảng 4.4. Số lượng các loại BPPTQ mà EU áp dụng với hàng nông sản của Việt Nam,

phân loại theo mã BPPTQ .............................................................................................. 111

Bảng 4.5. Mức độ phổ biến của BPPTQ đối với hàng nông sản phân theo nhóm hàng tại

thị trường EU năm 2022 ................................................................................................. 117

Bảng 4.6.. Tỷ lệ bao phủ, chỉ số tần suất và tác động thương mại của các BPPTQ của EU

đối với nhóm hàng động vật chi tiết theo mã BPPTQ .................................................. 120

Bảng 4.7. Tỷ lệ bao phủ, chỉ số tần suất và tác động thương mại của các BPPTQ của EU

đối với nhóm hàng thực vật chi tiết theo mã BPPTQ ................................................... 121

Bảng 4.8. Tỷ lệ bao phủ và chỉ số tần suất tác động thương mại của các BPPTQ của EU

đối với nhóm hàng thực phẩm chế biến chi tiết theo mã BPPTQ ................................ 122

Bảng 4.9. Thống kê mô tả các biến ............................................................................... 129

Bảng 4.10. Ma trận tương quan các biến trong mô hình với dữ liệu SPS và TBT là thông

báo hàng năm .................................................................................................................. 130

Bảng 4.11. Ma trận tương quan các biến trong mô hình với dữ liệu SPS, TBT là số lượng

thông báo cộng dồn luỹ kế theo năm ............................................................................. 131

Bảng 4.12. Phân tích nhân tử phóng đại phương sai VIF ............................................. 134

Bảng 4.13. Kết quả ước lượng của mô hình đối với tổng giá trị nông sản Việt Nam xuất

khẩu sang EU .................................................................................................................. 135

Bảng 4.14. Kết quả ước lượng PPML đối với tác động của các BPPTQ đến giá trị xuất

khẩu Nhóm 1 – Động vật và sản phẩm từ động vật của Việt Nam sang EU ............... 139

Bảng 4.15. Kết quả ước lượng PPML đối với tác động của các BPPTQ đến giá trị xuất

khẩu Nhóm 2 – Thực vật và sản phẩm từ thực vật của Việt Nam sang EU ................ 140

Bảng 4.16. Kết quả ước lượng PPML đối với tác động của các BPPTQ đến giá trị xuất

iii

khẩu Nhóm 3 – Hàng nông sản, thực phẩm chế biến của Việt Nam sang EU ............ 141

DANH MỤC HÌNH

Hình 2.1. Các yếu tố tác động đến xuất khẩu ........................................................... 45

Hình 2.2. Cung và cầu thay đổi do thực hiện các BPPTQ (Nội địa hoá chi phi phí

thiệt hại) .................................................................................................................... 52

Hình 2.3. Cung và cầu thay đổi do thực hiện các BPPTQ (Áp dụng tiêu chuẩn chung) . 52

Hình 3.1. Quy trình thực hiện nghiên cứu ................................................................ 56

Hình 3.2. Khung lý thuyết nghiên cứu tác động của biện pháp phi thuế quan đối với

hàng nông sản xuất khẩu ........................................................................................... 58

Hình 4.1. Cán cân thương mại nông sản Việt Nam – EU (triệu USD) ..................... 71

Hình 4.2. Kim ngạch xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU so với kim ngạch sang

toàn thế giới (triệu USD) .......................................................................................... 73

Hình 4.3. Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu nông sản của Việt Nam sang EU (%) ....... 74

Hình 4.4. Tỷ trọng thị phần của 6 đối tác lớn nhất nhập khẩu nông sản Việt Nam, giai

đoạn 2012 – 2023 (%) ............................................................................................... 75

Hình 4.5. Diễn tiến xuất khẩu nông sản của Việt Nam sang EU theo quốc gia, 2012

– 2022 (nghìn USD) .................................................................................................. 77

Hình 4.6. Tỷ trọng xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo quốc gia 2012 (%) ...... 78

Hình 4.7. Tỷ trọng xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo quốc gia 2023(%) 78

Hình 4.8. Kim ngạch xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo ba nhóm ngành

hàng chính, 2012-2023 (triệu USD) ......................................................................... 79

Hình 4.9. Tỷ trọng xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo ba nhóm hàng chính

năm 2012 (%) ............................................................................................................ 80

Hình 4.10. Tỷ trọng xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo ba nhóm hàng chính

năm 2023 (%) ............................................................................................................ 80

Hình 4.11. Tỷ trọng xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo ba nhóm hàng chính

năm 2023 (%) ............................................................................................................ 80

Hình 4.12. Diễn tiến xuất khẩu các mặt hàng nông sản chủ lực của Việt Nam sang

EU, 2012 – 2023 (nghìn USD) ................................................................................. 82

Hình 4.13. Cơ cấu xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo nhóm mặt hàng năm

2012 (%) ................................................................................................................... 84

Hình 4.14. Cơ cấu xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU theo nhóm mặt hàng năm

2023 (%) ................................................................................................................... 84

Hình 4.15: Tỷ trọng cà phê trong tổng giá trị xuất khẩu nông sản của Việt Nam sang

EU, giai đoạn 2012 – 2023 (%) ................................................................................ 85

Hình 4.16: Diễn tiến xuất khẩu cà phê Việt Nam sang EU theo phân loại mã hàng HS

6 chữ số, giai đoạn 2012 – 2023 (nghìn USD) ......................................................... 87

Hình 4.17: Diễn tiến tỷ trọng xuất khẩu cà phê (HS 090111) Việt Nam sang EU theo

thị trường, giai đoạn 2012 – 2023 (nghìn USD) ....................................................... 88

Hình 4.18: Diễn tiến xuất khẩu mặt hàng hoa quả và các loại hạt của Việt Nam sang

EU theo mã HS 4 chữ số, giai đoạn 2012 – 2023 (nghìn USD) ............................... 89

Hình 4.19: Diễn tiến xuất khẩu mặt hàng hạt điều của Việt Nam sang EU theo thị

trường, giai đoạn 2012 – 2023 (nghìn USD) ............................................................ 90

Hình 4.20: Diễn tiến tỷ trọng xuất khẩu hạt điều (HS 080132) Việt Nam sang EU

theo thị trường, giai đoạn 2012 – 2023 (nghìn USD) ............................................... 91

Hình 4.21: Diễn tiến xuất khẩu mặt hàng rau quả của Việt Nam sang EU theo mã HS

4 chữ số, giai đoạn 2012 – 2023 (nghìn USD) ......................................................... 92

Hình 4.22: Diễn tiến cơ cấu xuất khẩu mặt hàng rau quả của Việt Nam sang EU, giai

đoạn 2012 – 2023 (%) ............................................................................................... 93

Hình 4.23: Cơ cấu các đối tác nhập khẩu rau quả chính của Việt Nam năm ........... 94

2023 (%) ................................................................................................................... 94

Hình 4.24: Cơ cấu các thị trường nhập khẩu rau quả trong EU của Việt Nam năm

2023 (%) ................................................................................................................... 94

Hình 4.25: Diễn tiến xuất khẩu mặt hàng hạt tiêu của Việt Nam sang EU, giai đoạn

2012 – 2023 (nghìn USD) ......................................................................................... 95

Hình 4.26: Diễn tiến cơ cấu xuất khẩu hạt tiêu theo mặt hàng của Việt Nam sang EU,

giai đoạn 2012 – 2023 (%) ........................................................................................ 96

Hình 4.27: Diễn tiến cơ cấu xuất khẩu hạt tiêu theo thị trường trong EU của Việt

Nam, giai đoạn 2012 – 2023 (nghìn USD) ............................................................... 97

Hình 4.28: Diễn tiến xuất khẩu mặt hàng gạo của Việt Nam sang EU, giai đoạn 2012

– 2023 (nghìn USD) .................................................................................................. 98

Hình 4.29: Diễn tiến xuất khẩu mặt hàng gạo của Việt Nam sang EU theo các thị

trường chính, giai đoạn 2012 – 2023 (nghìn USD) ................................................ 100

Hình 2.4. Sơ đồ các quy định liên quan Luật Thực phẩm chung của EU ............... 102

Hình 4.30. Số lượng thông báo mới hàng năm về các quy định liên quan SPS và TBT

của EU, giai đoạn 2012 - 3/2023 ............................................................................ 114

Hình 4.31. Mức độ phổ biến của các BPPTQ đối với mặt hàng nông sản tại một số

quốc gia/khu vực trên thế giới ................................................................................ 116

Hình 4.32. Điểm chỉ số thịnh hành và số lượng dòng sản phẩm bị áp đặt các BPPTQ

tại EU đối với các nhóm hàng nông sản ................................................................. 118

Hình 4.33. Số lượng thông báo từ RASFF về hàng nông sản nhập khẩu vào các nước

EU giai đoạn 2012 – 2022 ...................................................................................... 124

Hình 4.34. Thông báo từ hệ thống RASFF giai đoạn 2012 – 2022 phân theo quốc gia

thành viên EU đưa ra thông báo ............................................................................. 125

Hình 4.35. Số lượng lô hàng nông sản của Việt Nam bị cảnh báo từ hệ thống RASFF

giai đoạn 2012 – 2022 ............................................................................................. 127

Hình 5.1. Hiểu biết của các doanh nghiệp Việt Nam về các chính sách mới của EU

(%) .......................................................................................................................... 163

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Biện pháp phi thuế quan (BPPTQ) là công cụ chính sách chủ chốt (bên cạnh

thuế quan) được các quốc gia sử dụng trong thương mại quốc tế. Kể từ những năm

1960, BPPTQ đã liên tục thay thế thuế quan như một vấn đề cốt lõi trong các chương

trình nghị sự, đặc biệt trên các bàn đàm phán thương mại; cho đến nay BPPTQ đã

được đưa lên vị trí hàng đầu trong các cuộc thảo luận về mô hình thương mại toàn

cầu bền vững trong thế kỷ 21. Sự chuyển dịch giữa các công cụ chính sách thể hiện

khi thuế suất đối với hàng hóa đã liên tục giảm trong bối cảnh tổ chức thương mại

thế giới (WTO) thực hiện quá trình tự do hóa thương mại, cùng với nhiều Hiệp định

thương mại tự do (FTA) được ký kết và thực thi nên việc áp dụng các BPPTQ thay

cho thuế quan đang là xu hướng của các quốc gia. Theo UNCTAD (2022), trên 70%

giá trị hàng hoá tham gia thương mại toàn cầu chịu ảnh hưởng của ít nhất một BPPTQ.

Từ khởi nguyên, việc áp dụng BPPTQ hướng tới các mục tiêu phi thương mại,

vì lợi ích của con người, vì các mục tiêu xã hội như bảo vệ sức khỏe con người, động

thực vật, bảo vệ môi trường, vì an ninh quốc gia,... Tuy nhiên, trước bối cảnh thế giới

với nhiều biến động khó lường và phức tạp như chiến tranh, dịch bệnh, biến đổi khí

hậu, chủ nghĩa bảo hộ mậu dịch quay lại và trỗi dậy mạnh mẽ,… thì các quốc gia đã

và đang có xu hướng áp dụng các BPPTQ ngày càng dày đặc như một công cụ để bảo

hộ hàng hoá nội địa vì việc tuân thủ các BPPTQ làm tăng giá cả hàng hoá nhập khẩu,

giảm sự cạnh tranh, ngăn chặn hàng hoá thâm nhập vào thị trường nội địa. Theo

UNCTAD (2019), BPPTQ có tác động làm tăng giá hàng hoá gấp 3 lần so với thuế

quan. Tuy nhiên, khi hàng hoá sản xuất tuân thủ tốt các BPPTQ cũng sẽ có thể tăng

nhu cầu nhập khẩu. Nếu như trước đây, thuế quan là công cụ duy nhất được WTO

công nhận, cho phép các quốc gia sử dụng một cách hợp pháp để bảo hộ nền sản xuất

trong nước (Salvatore, 2019) thì hiện nay BPPTQ đang dần thay thế thuế quan. Nếu như

thuế quan rất minh bạch, dễ dự đoán thì BPPTQ đã phát triển, biến tướng rất phức tạp,

khó thu thập, thiếu minh bạch do còn nhiều khó khăn trong quá trình thu thập (UNCTAD,

2022). Do đó, việc xác định BPPTQ có tác động như thế nào, tích cực hay tiêu cực đến

thương mại quốc tế thì vẫn là vấn đề rất cần tiếp tục được nghiên cứu.

Nông sản là mặt hàng chịu tác động lớn từ các BPPTQ. Theo UNCTAD (2021),

trong thời kỳ đại dịch Covid-19, hàng hoá nông sản là hàng hoá có số lượng lớn bị

áp đặt các BPPTQ lớn thứ hai (chỉ đứng sau mặt hàng vật tư, bảo hộ y tế), chiếm tới

16% tổng số sản phẩm trên toàn cầu chịu tác động gia tăng từ các BPPTQ. Tại Việt

Nam, nông sản mặc dù là mặt hàng có lợi thế so sánh nhưng luôn gặp phải các thách

thức lớn từ các BPPTQ đặc biệt là các hàng rào kỹ thuật trong thương mại (TBT), và

biện pháp vệ sinh dịch tễ và kiểm dịch động thực vật (SPS). Trong giai đoạn 10 năm,

số lượng hàng hoá nông sản của Việt Nam bị cảnh báo, cấm nhập khẩu vào các thị

trường đối tác chính là 5483 trường hợp, trong đó có 793 trường hợp tại EU. Nguyên

nhân chính khiến hàng nông sản Việt Nam bị từ chối là do doanh nghiệp không tuân

thủ các quy định về an toàn thực phẩm, dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, các chất phụ

gia, chất gây ô nhiễm,… vượt mức quy định, hoặc vi phạm trong quá trình đóng gói,

ghi nhãn (Văn phòng SPS Việt Nam, 2022).

Hơn thế nữa, các quốc gia hiện nay thường xuyên thay đổi, ban hành mới hoặc

sửa đổi các quy định liên quan đến BPPTQ với nhiều loại biện pháp đa dạng khác

nhau. Điều đó khiến cho các quốc gia xuất khẩu nông sản (XKNS) như Việt Nam gặp

rất nhiều khó khăn trong việc đáp ứng được ngay lập tức các quy định mới. Theo Văn

phòng SPS Việt Nam, từ năm 2015 đến 2019, đã có hơn 2.200 thông báo thay đổi

quy định SPS từ 18 thị trường đối tác chính. Số lượng thông báo đã tăng dần qua các

năm, từ 219 thông báo vào năm 2015 lên đến 579 thông báo vào năm 2019. Trong giai

đoạn 2020–2023, có 498 thông báo mới được ghi nhận, trong đó EU là thị trường có

số lượng thông báo cao nhất với 84 thông báo, theo sau là Nhật Bản (82), Canada (59),

Mỹ (51), Hàn Quốc (30). Do đó, việc hệ thống hóa và nghiên cứu tác động của các

BPPTQ áp dụng với nông sản xuất khẩu của Việt Nam chưa bao giờ trở nên cấp thiết

như hiện nay.

Liên minh châu Âu (EU) là đối tác nhập khẩu đứng thứ 3 của nông sản Việt

Nam. Hiệp định thương mại tự do Việt Nam – EU (EVFTA) có hiệu lực từ tháng 8

năm 2020 đã đưa đến hàng loạt các cơ hội cho hàng nông sản Việt Nam, đặc biệt là

từ các cam kết cắt giảm thuế quan về 0% cho 74,6% số dòng thuế trong năm đầu tiên

và 97,3% dòng thuế sau 10 năm. Mặc dù vậy, EU lại luôn là một trong những thị

trường được đánh giá là khó tính nhất với những yêu cầu liên quan các BPPTQ cực

kỳ nghiêm ngặt, chặt chẽ. Hiện nay, EU đang có xu hướng gia tăng việc áp dụng các

biện pháp kỹ thuật khi giảm thuế quan. Trong giai đoạn từ 2012 - 2023, số lượng

thông báo liên quan đến việc thay đổi quy định về các BPPTQ của EU đạt 922 thông

báo về SPS và 1067 thông báo về TBT, nghĩa là trung bình mỗi năm EU có thêm

khoảng 90 thông báo mới về SPS và hơn 100 thông báo về TBT (I-TIP - WTO, 2023).

Do đó, XKNS Việt Nam sang EU đã, đang và sẽ phải gặp rất nhiều khó khăn, đặc

biệt là việc đáp ứng với các quy định liên quan các BPPTQ của EU sẽ gia tăng chi

phí cho doanh nghiệp, dẫn đến giảm năng lực cạnh tranh. Vì vậy, việc xác định và

phân tích đánh giá tác động của các BPPTQ theo quy định của EU đối với XKNS

Việt Nam có ý nghĩa rất quan trọng.

Hơn thế nữa, hiện nay, EU đang đi đầu trong việc triển khai các chính sách mới

nhằm hướng tới phát triển bền vững. EU đã ban hành Thoả thuận xanh châu Âu 2019

với một hệ thống các định hướng chính sách nhắm đến mục tiêu giúp EU trở thành nền

kinh tế trung hoà khí hậu vào năm 2045. EU công bố chính sách thương mại 2021 nhằm

định hướng thương mại đến năm 2030, theo đó, mở rộng cánh cửa hợp tác với các đối

tác ngoài khối nhưng thúc đẩy chuyển đổi số và phát triển kinh tế xanh, bền vững. Theo

đó, các BPPTQ của EU sẽ được định hình lại theo hướng xanh hoá, thay đổi, bổ sung

theo hướng siết chặt hơn, đặc biệt là các tiêu chuẩn TBT và SPS để nhằm đạt được các

mục tiêu trong các bộ chính sách triển khai theo Thoả thuận xanh châu Âu.

Từ các lý do về mặt lý luận và thực tiễn đã phân tích ở trên, việc nghiên cứu

toàn diện các BPPTQ và tác động của nhóm biện pháp chính sách này đến XKNS

nhằm củng cố các luận cứ khoa học và đánh giá được thực trạng tác động đến XKNS

của Việt Nam; từ đó đưa ra các kiến nghị chính sách giúp thúc đẩy XKNS Việt Nam

sang thị trường EU, là một công việc thực sự cần thiết và cấp thiết. Do đó, nghiên

cứu sinh lựa chọn chủ đề: “Tác động của các biện pháp phi thuế quan của Liên

minh châu Âu đối với xuất khẩu nông sản Việt Nam” cho luận án tiến sỹ chuyên

ngành Kinh tế quốc tế của mình.

2. Mục tiêu, nhiệm vụ, câu hỏi nghiên cứu

2.1. Mục tiêu nghiên cứu

Nghiên cứu hướng tới mục tiêu chủ đạo là đánh giá tác động của các BPPTQ

mà EU áp dụng đối với hàng nông sản xuất khẩu Việt Nam sang thị trường EU.

Từ đó, có thể đề xuất các giải pháp nhằm thúc đẩy XKNS Việt Nam sang EU.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Từ mục tiêu chung, nghiên cứu đặt ra các nhiệm vụ cụ thể sau:

- Hệ thống hoá các cơ sở lý luận và thực tiễn về tác động của các BPPTQ

đối với XKNS;

- Phân tích, đánh giá thực trạng XKNS của Việt Nam sang EU trong giai đoạn

2012 – 2023;

- Hệ thống hoá và đánh giá mức độ áp dụng các BPPTQ của EU đối với nông

sản nhập khẩu vào EU;

- Đánh giá tác động của các BPPTQ của EU đối với XKNS Việt Nam;

- Đề xuất các giải pháp để giải quyết các tác động do các BPPTQ mang lại nhằm

thúc đẩy XKNS Việt Nam sang EU.

2.3. Câu hỏi nghiên cứu

Dựa trên nhiệm vụ nghiên cứu, luận án hướng tới trả lời các câu hỏi nghiên cứu:

Thứ nhất, việc tác động của các BPPTQ đối với XKNS được dựa trên hệ thống

cơ sở lý luận và thực tiễn như thế nào?

Thứ hai, XKNS của Việt Nam sang EU trong giai đoạn 2012 – 2023 ra sao?

Thứ ba, các BPPTQ của EU đang áp dụng với hàng nông sản xuất khẩu của Việt

Nam gồm các biện pháp nào với mức độ áp dụng ra sao?

Thứ tư, các BPPTQ của EU có tác động như thế nào đối với XKNS Việt Nam?

Thứ năm, Việt Nam cần thực hiện các giải pháp gì để giảm thiểu các tác

động tiêu cực hoặc/và phát huy các tác động tích cực đến từ các BPPTQ của EU

nhằm tăng cường XKNS sang EU?

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là tác động của các BPPTQ của EU đối với

XKNS Việt Nam sang thị trường EU.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi nội dung

+ Về phạm vi loại BPPTQ mà nghiên cứu tập trung đánh giá tác động là hai loại

BPPTQ điển hình là SPS và TBT. Đây là hai nhóm các biện pháp được áp dụng rộng rãi

nhất trong tổng các loại BPPTQ được áp dụng. Đặc biệt, thông qua thu thập dữ liệu, tác

giả nhận thấy đối với mặt hàng nông sản nhập khẩu vào EU thì SPS và TBT chiếm trên

90% so với tổng số BPPTQ được áp dụng. Ngoài ra, theo dữ liệu từ I-TIP của WTO, đối

với hàng nông sản nhập khẩu từ Việt Nam thì EU chủ yếu áp dụng hai loại biện pháp

này, chưa có ghi nhận các biên pháp phòng vệ thương mại như chống bán phá giá, tự vệ

hay tự vệ đặc biệt,...

+ Phạm vi nội dung về hàng nông sản: Quan niệm hàng nông sản được luận án

sử dụng là theo quan niệm của Hiệp định nông nghiệp của WTO; theo đó, nông sản

là các mặt hàng thuộc HS01 đến HS24 (trừ HS 03 và một phần HS16 gồm HS1603,

HS1604 và HS1605 là mặt hàng thuỷ sản và các sản phẩm từ thủy sản) theo Bảng hệ

thống hài hoà mã hoá sản phẩm HS2017 (Harmonized Commodity Description and

Coding System 2017). Bên cạnh việc phân tích, đánh giá tổng quát về tổng các mặt

hàng nông sản nói chung, nghiên cứu còn đi sâu phân tích thực trạng và đánh giá tác

động dựa trên phân loại các mặt hàng nông sản thành 03 nhóm hàng chính gồm:

- Nhóm 1: Nhóm hàng động vật tươi sống và sản phẩm có nguồn gốc từ

động vật (HS 01 – 05, trừ HS 03);

- Nhóm 2: Nhóm hàng thực vật và sản phẩm có nguồn gốc từ thực vật (HS

06 - 14);

- Nhóm 3: Nhóm hàng nông sản, thực phẩm chế biến, đồ uống, thuốc lá (HS

15 – 24, trừ HS1604, HS1605).

Trong đó, thực trạng XKNS được phân tích chi tiết với 05 mặt hàng nông sản

chủ lực xuất khẩu sang EU bao gồm cà phê, hạt điều, hạt tiêu, gạo và rau quả.

Luận án thống nhất theo quan điểm hàng nông sản của WTO chứ không phải

theo quan niệm về hàng nông sản của Việt Nam (gồm cả ngành thuỷ sản và lâm

nghiệp) vì Việt Nam khi thực hiện các hoạt động thương mại quốc tế thì cần tuân thủ

theo các quy định chung của quốc tế. Đặc biệt, trong trường hợp này, Việt Nam

XKNS sang EU nên việc áp dụng thống nhất theo WTO sẽ thuận lợi trong quá trình

nghiên cứu, tìm kiếm, phân tích dữ liệu, giúp kết quả đánh giá tác động sẽ phù hợp

và chính xác hơn.

- Phạm vi thời gian: Luận án tiến hành phân tích, đánh giá từ năm 2012 đến

2023. Trong đó, đối với các phân tích, đánh giá liên quan đến thực trạng XKNS và

thực trạng các BPPTQ mà EU đang áp dụng thì sẽ được nghiên cứu từ 2012 đến 2023.

Còn đối với phân tích, đánh giá tác động dựa trên mô hình kinh tế lượng, thời gian

nghiên cứu sẽ là 2012 – 2022 do các dữ liệu đưa vào mô hình mới được các nguồn

dữ liệu cập nhật đến 2022. Tác giả lựa chọn phạm vi thời gian từ năm 2012 vì đây là

một năm bước ngoặt trong quan quan hệ giữa Việt Nam và EU khi hai bên đã ký kết

Hiệp định hợp tác và đối tác toàn diện (PCA). Hiệp định này tăng cường các lĩnh vực

hợp tác của hai bên, đặc biệt, tạo tiền đề quan trọng để Việt Nam và EU tiến hành

đàm phán EVFTA. Năm 2022 - 2023 là giai đoạn cập nhật nhất khi mà EVFTA đã

có hiệu lực được 02 – 03 năm. Như vậy, phạm vi thời gian nghiên cứu bao gồm cả

giai đoạn trước và sau khi EVFTA có hiệu lực; điều này sẽ giúp cho các phân tích

đánh giá được bao quát và cập nhật.

- Phạm vi không gian: Nghiên cứu tập trung vào thị trường EU gồm 27 quốc

gia thành viên, và Việt Nam.

4. Những đóng góp mới của nghiên cứu

Luận án đã đem đến các đóng góp mới nhất định cả về lý luận và thực tiễn.

Về mặt lý luận, nghiên cứu đã hệ thống hóa và làm rõ thêm một số vấn đề lý luận

về tác động của các BPPTQ, đặc biệt đối với XKNS trong bối cảnh thương mại quốc

tế với nhiều biến động do tình hình kinh tế, chính trị, xã hội trên thế giới có nhiều

biến động.

Luận án đã tiếp cận và sử dụng kết hợp đa dạng các phương pháp gồm kiểm đếm,

tính toán chỉ số, và mô hình lực hấp dẫn và các phương pháp định tính để đánh giá

tác động của BPPTQ một cách toàn diện và khách quan, giúp làm rõ các khía cạnh

khác nhau của vấn đề nghiên cứu.

Về mặt thực tiễn, luận án đã hệ thống hoá các quy định về các BPPTQ của EU áp

dụng đối với hàng nông sản nhập khẩu vào EU. Trên cơ sở đó đánh giá được mức độ áp

dụng các BPPTQ của EU đối với nông sản nhập khẩu vào EU thông qua các chỉ số về

mức độ bao phủ, tần suất áp dụng các BPPTQ. Đồng thời, luận án đã cập nhật đánh giá

thực trạng XKNS của Việt Nam sang EU trong giai đoạn 2012 – 2023. Thực trạng hàng

hoá nông sản Việt Nam bị cảnh báo do vi phạm các BPPTQ của EU trong giai đoạn

2012 – 2023 cũng đã được đánh giá, từ đó, đưa ra được các hạn chế của doanh nghiệp

Việt Nam trong việc tuân thủ các BPPTQ của EU.

Luận án đã phân tích và đánh giá chi tiết các tác động của các BPPTQ (SPS và

TBT) đối với XKNS Việt Nam. Kết quả nghiên cứu đã cho thấy các BPPTQ của EU

có cả tác động tích cực và tiêu cực. Tác động tích cực có được là do nhờ tuân thủ các

BPPTQ, đáp ứng được tiêu chuẩn quốc tế mà chất lượng sản phẩm nông sản được

nâng cao, tạo được niềm tin cho người tiêu dùng EU giúp cho doanh nghiệp giảm

thiểu được các chi phí thâm nhập thị trường, tạo lợi thế cạnh tranh cho nông sản Việt

Nam, tù đó thúc đẩy nhu cầu nhập khẩu của EU. Tuy nhiên, các tác động tiêu cực vẫn

còn tồn tại thể hiện qua số lượng các lô hàng vi phạm bị cảnh báo, cấm nhập khẩu.

Luận án đã cập nhật các xu hướng mới trong chính sách thương mại của EU,

như Thỏa thuận Xanh Châu Âu gồm một hệ thống các chiến lược và Chiến lược

thương mại, từ đó đưa ra các dự báo và đề xuất phù hợp. Trên cơ sở đó, luận án đã

cung cấp các giải pháp cụ thể để Nhà nước, các Hiệp hội cùng các doanh nghiệp Việt

Nam có thể thực hiện để nâng cao năng lực cạnh tranh, đáp ứng các yêu cầu kỹ thuật

và kiểm dịch của EU, các đề xuất các biện pháp nhằm nâng cao năng lực tuân thủ các

BPPTQ của EU cho doanh doanh nghiệp, giúp doanh nghiệp tận dụng cơ hội từ các

chính sách mới của EU và xuất khẩu bền vững nông sản sang EU.

5. Cấu trúc luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án gồm 05

chương:

Chương 1: Tổng quan nghiên cứu về tác động của các biện pháp phi thuế quan

đến xuất khẩu nông sản.

Chương 2: Cơ sở lý luận về tác động của các biện pháp phi thuế quan đến xuất

khẩu nông sản.

Chương 3: Khung nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu.

Chương 4: Thực trạng và tác động của các biện pháp phi thuế quan đến xuất khẩu

nông sản Việt Nam sang EU.

Chương 5: Kiến nghị giải pháp.

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC

BIỆN PHÁP PHI THUẾ QUAN ĐẾN XUẤT KHẨU NÔNG SẢN

Chủ đề nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến xuất nhập khẩu hàng hoá

quốc tế nói chung là một chủ đề không mới. Rất nhiều các nhà khoa học đã thực

hiện các nghiên cứu từ giữa thế kỉ XIX. Chủ đề này đặc biệt được quan tâm hơn

từ cuối thập niên 1970 đến nay. Các BPPTQ đã trở thành một vấn đề phức tạp

trong thương mại quốc tế do những tác động của các BPPTQ rất rộng và khó định

lượng. Sự phức tạp của các BPPTQ đã thúc đẩy các nhà nghiên cứu thực hiện,

đánh giá với nhiều hướng tác động đến thương mại quốc tế nói chung và đến xuất

khẩu nông nghiệp nói riêng.

Với tính chất lịch sử và tính phức tạp của các BPPTQ thì việc tổng quan nghiên

cứu một cách toàn diện và rõ ràng không phải là một công việc dễ dàng. Các nghiên

cứu thực nghiệm về tác động của BPPTQ đến thương mại thường được thực hiện một

cách đa chiều, bao hàm nhiều khía cạnh khác nhau như tác động của một hoặc các

BPPTQ đến xuất khẩu hay nhập khẩu một sản phẩm của một quốc gia sang một quốc

gia, vùng lãnh thổ trong những thời kỳ nhất định. Nghĩa là các nghiên cứu thường đi

theo cấu trúc nghiên cứu về các BPPTQ/quốc gia/sản phẩm/thời kỳ (Ronen, 2017).

Vì vậy, khi thực hiện phần tổng quan nghiên cứu, việc phân nhóm các nghiên cứu để

trả lời hết các câu hỏi như nghiên cứu về BPPTQ nào? BPPTQT tác động đến hoạt

động nào? đối với sản phẩm hay quốc gia nào?; hay phương pháp nghiên cứu nào

được sử dụng để đánh giá tác động?,… là dễ dẫn đến việc tổng quan chồng chéo ở

một mức độ đáng kể.

Do đó, trong phạm vi luận án, việc phân chia các nhóm chỉ mang tính chất tương

đối, tiêu chí tổng quan dựa trên các đối tượng/kênh chịu tác động của BPPTQ để

nhằm đưa ra một bức tranh tổng thể các khía cạnh nghiên cứu, các nghiên cứu đã

được nhắc trong nhóm trước sẽ không được nhắc đến trong nhóm sau dù có nội dung

thuộc nhóm để tránh sự trùng lặp. Sau cùng, tác giả sẽ tổng hợp các nghiên cứu vào

các bảng phân loại dựa trên hai hướng tác động chính của các BPPTQ nhằm nhấn

mạnh vào việc làm nổi bật các phát hiện chính của nghiên cứu.

Tác giả thực hiện tổng quan các nghiên cứu về tác động của BPPTQ đến XKNS

thông qua việc phân chia tổng quan thành các nhóm gồm các nghiên cứu về tác động

của BPPTQ đến: (i) thương mại hàng hoá; (ii) đến số lượng hàng nông sản xuất khẩu;

(iii) đến giá hàng nông sản xuất khẩu; (iv) đến phúc lợi xã hội;v(v) đến XKNS theo

nhóm quốc gia (vi) Tác động của các BPPTQ của EU đối với XKNS.

1.1. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến thương mại hàng hoá

Tác động của các BPPTQ đối với thương mại quốc tế nói chung và xuất khẩu

hàng hoá nói riêng mang tính đa chiều, có ảnh hưởng khác nhau đến các ngành/mặt

hàng và các quốc gia, thường đem lại cả những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực, tùy

thuộc vào bối cảnh và các biện pháp cụ thể liên quan. Các nghiên cứu cho thấy trong

khi một số BPPTQ có thể thúc đẩy thương mại bằng cách đảm bảo chất lượng và an

toàn, thì những biện pháp khác lại áp đặt chi phí tuân thủ đáng kể, gây cản trở hiệu

quả xuất khẩu.

Một số nghiên cứu cho rằng các BPPTQ cản trở thương mại (Peterson và cộng

sự, 2013; Dal Bianco và cộng sự, 2016), trong khi những nghiên cứu khác kết luận

rằng các BPPTQ thúc đẩy thương mại (Cadot và cộng sự (2018), Ronen (2017)), và

nhiều nghiên cứu lại chỉ ra rằng các BPPTQ có tác động hỗn hợp đối với thương mại

(Xiong & Beghin, 2011; Santeramo và cộng sự (2019). Sự đa dạng này có thể được

giải thích bởi các đặc điểm của các nghiên cứu thực nghiệm, vốn khác nhau về thiết

kế và phương pháp.

Chỉ một số ít nghiên cứu cung cấp đánh giá tổng quan về tác động của NTMs

đối với thương mại như nghiên cứu của Hoeckman và Nicita (2011) cho rằng các

BPPTQ là các yếu tố cản trở lớn đối với thương mại các sản phẩm nông sản thực

phẩm. Còn lại, hầu hết các nghiên cứu thực nghiệm đều mang tính cục bộ và tập trung

vào các trường hợp cụ thể về từng BPPTQ, sản phẩm hoặc quốc gia.

Các loại BPPTQ khác nhau có thể dẫn đến các kết quả thực nghiệm khác nhau.

Các biện pháp can thiệp khác nhau có thể có tác động khác nhau đối với thương mại

(Schlueter và cộng sự, 2009). Hơn nữa, mức độ chi tiết của các BPPTQ được nghiên

cứu càng thấp, các hàm ý chính sách cho các vấn đề cụ thể càng rõ ràng hơn (Li và

Beghin, 2012). Theo đó, các biện pháp TBT có xu hướng trở thành chất xúc tác cho

thương mại (Frahan và Vancauteren, 2006), trong khi các biện pháp SPS lại có tác

động hỗn hợp (Schlueter và cộng sự, 2009; Crivelli và Gröschl, 2016). Trong đó, các

quy định SPS về mức dư lượng tối đa (MRLs) thường có xu hướng như rào cản đối

với thương mại (Otsuki và cộng sự, 2001a, b; Henson và Loader, 2001, Disdier và

cộng sự, 2008).

Tác động của các BPPTQ cũng có thể mang tính đặc thù theo ngành và sản

phẩm. các BPPTQ có khả năng cản trở thương mại đối với các mặt hàng thuỷ hải sản

(Anders và Caswell, 2009), các sản phẩm có nguồn gốc từ động vật, trái cây và rau

củ, ngũ cốc và hạt có dầu (Otsuki và cộng sự, 2001a, b; Xiong & Beghin, 2012 ;

Drogué và DeMaria, 2012). Ngược lại, thương mại các loại chất béo và dầu dường

như không bị ảnh hưởng bởi các chính sách của các quốc gia nhập khẩu (Xiong và

Beghin, 2011).

Các BPPTQ cũng có tác động khác nhau đối với dòng thương mại nhập khẩu

hay xuất khẩu. Nguyễn Bích Ngọc (2020), thông qua việc áp dụng mô hình trọng lực,

đã đánh giá tác động của chính sách phi thuế quan của Việt Nam đối với hàng nông

sản nhập khẩu từ 2007 đến 2017. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng trong khi SPS có ảnh

hưởng tích cực đến khả năng tiếp cận thị trường Việt Nam thì TBT chưa thể hiện tác

động cụ thể, rõ ràng. Mặc dù các doanh nghiệp phải chi trả chi phí cố định và chi phí

biến đổi cao hơn do đáp ứng các biện pháp nhưng mức độ tác động còn rất nhỏ so

với các yếu tố còn lại.

1.2. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến số lượng hàng nông sản

xuất khẩu

Các BPPTQ có thể gây tác động cản trở, thúc đẩy hoặc có tác động hỗn hợp

thương mại hàng hoá nông sản thông qua số lượng, kim ngạch xuất khẩu tăng lên hay

giảm xuống. Tác động tích cực, tiêu cực hay tác động hỗn hợp còn tuỳ thuộc vào các

trường hợp cụ thể (Grubler & Reiter, 2021).

Về hướng tác động tiêu cực, Henn và McDonald (2011) đã sử dụng phân tích

cấp độ sản phẩm và nhận thấy rằng các biện pháp hậu biên giới, bao gồm cả BPPTQ

được thực hiện trong giai đoạn khủng hoảng tài chính toàn cầu, đã kiến cho dòng

chảy thương mại bị giảm 7%. Trong khi đó, Orden (2013) cũng tìm thấy bằng chứng

cho thấy BPPTQ có thể dẫn đến các tác động chuyển hướng thương mại vì BPPTQ

nghiêm ngặt hơn sẽ khiến các nhà xuất khẩu tìm kiếm thị trường mới với BPPTQ ít

nghiêm ngặt hơn. Tương tự, Fontagné và cộng sự (2005) nhận thấy các biện pháp

SPS hay TBT tác động tiêu cực đến xuất khẩu song phương ở các quốc gia, đặc biệt

là đối với các sản phẩm nông nghiệp.

Melo và Solleder (2020) lại nhận thấy việc chi phí để đáp ứng và tuân thủ BPPTQ

quá cao trong nhiều trường hợp và mặc dù nhu cầu tiêu dùng gia tăng nhưng cũng

không thể bù đắp những tác động tăng chi phí đó; lúc này BPPTQ lại trở thành các rào

cản phi thuế quan, tác động tiêu cực đến lượng hàng hoá xuất khẩu.

Nhiều nghiên cứu tại Việt Nam cũng chỉ ra rằng BPPTQ gây tác động cản trở

xuất khẩu của Việt Nam như các nghiên cứu của Hoàng Thị Thu Hiền và cộng sự

(2014), Nguyễn Anh Thu, Nguyễn Thị Minh Phương (2015), Nguyễn Anh Thu

(2020), Nguyễn Bích Thuỷ (2020),… đã sử dụng các đánh giá, phân tích định tính số

liệu đã kết luận rằng các nước nhập khẩu áp dụng các BPPTQ nhằm mục đích hạn

chế xuất khẩu, từ đó, tác động tiêu cực đến kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam.

Bên cạnh đó, các nghiên cứu của Nguyễn Thị Thu Thương (2018), Đoàn Ngọc Thắng

và Lê Thị An (2019), Nguyễn Bích Ngọc (2020), Lê Thị Việt Nga và cộng sự (2023),

Nguyễn Thị Thu Hiền (2022),… bằng việc sử dụng mô hình lực hấp dẫn đã đánh giá

tác động của các BPPTQ đối với XKNS Việt Nam sang các quốc gia đối tác. Nguyễn

Thị Thu Thương (2018) đã đánh giá tác động của các biện pháp SPS đến xuất khẩu

gạo của Việt Nam sang 20 nước đối tác nhập khẩu chính từ 2000 đến 2015 với kết

luận rằng các biện pháp SPS đã tác động lớn tới xuất khẩu gạo của Việt Nam. Trong

khi đó, Đoàn Ngọc Thắng và Lê Thị An (2019) đã đánh giá tác động của các BPPTQ

tới hoạt động xuất khẩu của Việt Nam đối với 28 nước đối tác thương mại lớn trong

giai đoạn 1999-2017. Các BPPTQ được đo lường thông qua ba chỉ số gồm tỷ lệ bao

phủ, mức độ áp dụng thường xuyên và điểm thịnh hành của các BPPTQ. Nghiên cứu

chỉ ra rằng các BPPTQ đã thể hiện tác động tiêu cực tới xuất khẩu của Việt Nam hơn

cả tác động của thuế quan do quá trình cắt giảm thuế quan đã bắt đầu sau khi Việt

Nam gia nhập vào các FTA.

Tương tự, Lê Thị Việt Nga và cộng sự (2023) bằng phương pháp mô hình

trọng lực với ước lượng PPLM, đã thực hiện đánh giá tác động của các BPPTQ đến

xuất khẩu mặt hàng rau quả, gạo, cà phê và thủy sản của Việt Nam giai đoạn 2016-

2021 sang EU, Mỹ Trung Quốc, Nhật Bản. Kết quả của mô hình cho thấy các BPPTQ

có mức độ tác động khác nhau đối với từng nhóm hàng hóa. Nhưng nhìn chung, các

BPPTQ của các thị trường đều có tác động tiêu cực đến xuất khẩu các mặt hàng nông

sản chủ lực của Việt Nam.

Ngược lại, các BPPTQ có thể tạo thuận lợi cho thương mại nhờ việc đáp ứng

được sự hài hoà trong các quy định, nâng cao chất lượng, giúp người tiêu dùng tin

tưởng hơn từ đó dẫn đến người tiêu dùng có nhu cầu tiêu dùng sản phẩm nhiều hơn.

Trong trường hợp này, các chi phi mà doanh nghiệp phải chi trả để đáp ứng, tuân thủ

các quy định của BPPTQ sẽ có thể được bù đắp bởi nguồn thu tăng nhờ nhu cầu tiêu

dùng tăng lên của sản phẩm đó. Nghiên cứu của Cadot và cộng sự (2018) cho thấy

hiệu quả đáng kể trong việc tăng nhu cầu tiêu thụ của các BPPTQ, điều đó có nghĩa

là BPPTQ có thể được sử dụng để sửa chữa các thất bại thị trường hiện tại.

Tương tự, Ronen (2017) đã tiến hành nghiên cứu thực nghiệm về mức độ ảnh

hưởng của các BPPTQ đến nhập khẩu dầu ô liu từ năm 2002 đến năm 2014. Kết quả

chỉ ra rằng mặc dù thuế quan vẫn là một rào cản nghiêm ngặt nhưng hầu hết các

BPPTQ đều có tác động tích cực đến nhập khẩu thay vì tăng cường các biện pháp hạn

chế. Nghiên cứu khẳng định rằng phần lớn BPPTQ đáp ứng nhu cầu của người tiêu

dùng về các tiêu chuẩn an toàn thực phẩm cao hơn và bảo vệ sức khỏe con người,

đồng thời tăng cường thông tin sẵn có và tính minh bạch. Điều đó dẫn đến việc mở

rộng quy mô nhập khẩu các sản phẩm dầu ô liu (Ronen, 2017).

Đồng thời, tác động hỗn hợp của các BPPTQ đến lượng hàng nông sản xuất

khẩu cũng được chỉ ra trong các nghiên cứu như Disdier và cộng sự (2008) chỉ ra rằng

các BPPTQ gây ra cả tác động tích cực và tiêu cực đối với thương mại khi đánh giá

tác động ở cấp ngành hay Santeramo và cộng sự (2019) đã chỉ ra rằng BPPTQ có thể

là tạo thuận lợi hoặc là rào cản của thương mại hàng hoá nông sản.

Trong khi đó, Dolabella (2018) cho rằng các biện pháp TBT dường như hạn chế

thương mại hơn các biện pháp SPS: biện pháp TBT bổ sung có liên quan đến việc

giảm 1,95% thương mại trong khi SPS mới có thể đẩy nhanh thương mại 1,42%. Bao

& Qiu (2010) đã sử dụng mô hình trọng lực để đánh giá tác động của BPPTQ đối với

việc nhập khẩu nông sản của Trung Quốc tại HS2 từ 43 quốc gia khác, nhận thấy

rằng mức tăng TBT 1 đơn vị sẽ làm giảm nhập khẩu nông nghiệp khoảng 0,8%.

Kareem và Rau (2018) đã áp dụng mô hình của Helpman, Melitz và Rubinstein

để ước tính các yếu tố quyết định thương mại song phương xuất khẩu trái cây và rau

quả của châu Phi sang EU. Nghiên cứu cho thấy cả hai yêu cầu SPS và TBT đều gây

cản trở thương mại, tức là không khuyến khích xuất khẩu rau quả phát hiện ra rằng

việc tăng 1% các quy định an toàn thực phẩm dẫn đến giảm 0,6% xuất khẩu rau (HS2)

và 4,34% xuất khẩu trái cây (HS2). Tuy nhiên, khi sử dụng cùng một mô hình cho

xuất khẩu chuối và cà chua tại HS06, các tác giả nhận thấy rằng việc tăng 1% các

biện pháp kỹ thuật kích thích xuất khẩu chuối 7% nhưng giảm xuất khẩu cà chua

0,4%. Nói cách khác, rõ ràng là tác động của BPPTQ là không đồng nhất, có nhiều

khả năng cụ thể theo ngành và cụ thể theo biện pháp.

Các loại BPPTQ khác nhau, đặc biệt là SPS và TBT, có nhiều khả năng có tác

động khác nhau đối với xuất khẩu và nhập khẩu. Hướng của hiệu ứng cũng phụ thuộc

vào tính đặc hiệu của sản phẩm. Đặc biệt, TBT có thể hạn chế thương mại ở cấp độ

HS2 nhưng chia thành cấp độ phụ, các hiệu ứng không đồng nhất: hạn chế thương

mại đối với một số sản phẩm nhưng tăng cường thương mại cho các sản phẩm khác.

Santeramo và cộng sự (2019) đã sử dụng công cụ ước tính PPML để đánh giá

mức độ ảnh hưởng của thương mại rượu vang thế giới cụ thể đến nhập khẩu rượu

vang toàn cầu bằng mô hình trọng lực. Dữ liệu từ 24 nhà nhập khẩu rượu vang trên

thế giới, chủ yếu là các nước phát triển (chiếm hơn 90% tổng xuất khẩu rượu vang

thế giới), cho thấy các BPPTQ cụ thể của quốc gia, bao gồm SPS và các biện pháp

liên quan đến xuất khẩu, có xu hướng tạo thuận lợi cho thương mại trong khi TBT

cản trở thương mại trong một số lĩnh vực rượu vang.

Xiong và Beghin (2011) sử dụng mô hình trọng lực truyền thống ước tính tác

động ròng của các SPS và TBT đối với đối với thương mại nông nghiệp giữa các

nước OECD vào năm 2004. Nghiên cứu cho thấy các biện pháp này thúc đẩy thúc

đẩy nhu cầu nhập khẩu thông qua công bố thông tin và cải thiện chất lượng nhưng lại

gây cản trở nguồn cung xuất khẩu của nước ngoài thông qua việc áp đặt chi phí tuân

thủ lớn, về lâu dài sẽ là động lực thúc đẩy xuất khẩu. Đồng thời, nghiên cứu phân

tách dữ liệu sâu hơn cho thấy sự tác động là không đồng nhất giữa các ngành, mặc

dù có chung các tác động tăng cường nhu cầu và cản trở nguồn cung. Hơn nữa, các

BPPTQ làm giảm khả năng thương mại các sản phẩm sữa nhưng lại giúp tăng khả

năng thương mại các chế phẩm ngũ cốc trong nội bộ OECD (Xiong & Beghin, 2011).

Nguyễn Thị Thu Hiền (2022) cũng sử dụng mô hình trọng lực để phân tích tác

động của các biện pháp SPS và TBT đến xuất khẩu cà phê của Việt Nam. Nghiên cứu

đã chỉ ra rằng cho thấy trong khi các biện pháp TBT cản trở thì các biện pháp SPS lại

có tác động tích cực đến xuất khẩu cà phê nhưng mức độ tác động của các biện pháp

này là rất nhỏ; ngoài ra, nghiên cứu cũng chỉ ra GDP bình quân của nước nhập khẩu,

tỷ giá hối đoái, khoảng cách địa lý và các dạng thức của FTA có tác động đáng kể

đến xuất khẩu cà phê của Việt Nam.

Như vậy, chiều hướng tác động còn phụ thuộc vào loại BPPTQ được áp dụng,

các ngành hàng và loại mặt hàng cụ thể cũng chịu các tác động khác nhau bởi BPPTQ.

1.3. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến giá hàng nông sản xuất khẩu

Bằng việc sử dụng phương pháp ước lượng tương đương thuế quan giá trị

(AVE), tác động của BPPTQ đã được định lượng. AVE là phương pháp đo lường

khác biệt giá giữa có và không có BPPTQ. Nhìn chung, hầu hết các BPPTQ có tác

động dương đến giá cả (nghĩa là làm tăng giá), trong đó các biện pháp SPS có tác

động tăng giá nhiều nhất trong các BPPTQ. Cadot và Gourdon (2014) đã sử dụng hồi

quy bảng điều khiển trên 1.260 cặp sản phẩm quốc gia, nhấn mạnh rằng SPS có AVE

cao nhất là 14%. Điều đó có nghĩa là SPS gây ra sự gia tăng 14% giá thực phẩm châu

Phi, đặc biệt là gạo, ngũ cốc, thịt và dầu ăn. Đối với các nước ASEAN, các biện pháp

SPS có xu hướng có tác dụng tăng giá đáng kể đối với động vật và rau quả (21 – 23%)

và đồ uống (59%) (Cadot và cộng sự, 2013). Cadot và cộng sự (2018) đã tính toán

AVE song phương, nghiên cứu nhận thấy rằng trên cùng một thị trường, tác động

của BPPTQ đối với giá trị thương mại song phương (và dòng chảy thương mại)

có thể khác nhau giữa các nước xuất khẩu do chi phí tuân thủ và các đặc điểm xuất

nhập khẩu, xuất khẩu khác (bao gồm khoảng cách quy định). AVEs của BPPTQ

do các nước OECD áp đặt cao hơn. AVE cao có nghĩa là các nhà sản xuất phải thay

đổi thiết kế sản phẩm hoặc cải thiện chất lượng để đáp ứng các BPPTQ. Điều này rất

đúng đối với các sản phẩm thực phẩm nông nghiệp, đặc biệt là động vật sống – nguồn

rủi ro lớn đối với người tiêu dùng.

Tác động cản trở thương mại của các BPPTQ và tác động tăng giá của chúng

được xác nhận bởi các nghiên cứu khác nữa như Hoekman và Nicita (2011) cho rằng

việc giảm một nửa AVE của các BPPTQ sẽ làm tăng thương mại từ 2 đến 3%.

Andriamananjara và cộng sự (2004) đã nghiên cứu tác động giá của các BPPTQ theo

lĩnh vực. Theo đó, giá ở Hoa Kỳ, EU và Canada lần lượt cao hơn 15%, 66% và 25%

do chi phí tuân thủ các BPPTQ. Đối với mặt hàng da giày, các BPPTQ làm tăng giá

ở Nhật Bản lên 39% và ở Mexico lên 80% trong khi đó, đối với dầu thực vật và chất

béo, các BPPTQ làm tăng giá ở Mexico lên 30%, ở Đông Nam Á lên 49% và ở Nam

Phi lên 90%.

Gần đây, nghiên cứu của Baldwin và Evenett (2020) đã chỉ ra rằng các BPPTQ là

một trong những nguyên nhân quan trọng làm gia tăng sự chậm trễ và chi phí thương

mại xuyên biên giới, can thiệp vào các hoạt động giao thương nông sản, thực phẩm

thiết yếu và các vấn đề an ninh lương thực và dinh dưỡng, thay vì hướng tới việc giải

quyết các vấn đề này trong bối cảnh Covid-19.

Nghiên cứu của Nguyen, Bouët và Traore (2021) thì chỉ ra rằng có 96% đến

100% hàng hoá từ nông nghiệp tại quốc gia ASEAN chịu tác động của ít nhất một

BPPTQ. Đặc biệt, ở các nước như Campuchia, Indonesia, Malaysia và Việt Nam thì

100% hàng hoá thực phẩm bị áp dụng ít nhất một BPPTQ . Nghiên cứu cũg chỉ ra

rằng các biện pháp SPS áp dụng với thương mại nông sản có giá trị AVE trung bình

tương đương 44,3% đối với các nước trong khối ASEAN, trong khi con số này là

48,3% đối với các quốc gia khác trên thế giới.

Như vậy, hầu hết các nghiên cứu với phương pháp ước lượng tương đương

thuế quan giá trị đã chỉ ra rằng, các BPPTQ làm tăng giá cả hàng hoá xuất khẩu do

các doanh nghiệp phải trả thêm các chi phí để đáp ứng các tiêu chuẩn mà các BPPTQ

của các nước nhập khẩu yêu cầu tuân thủ.

1.4. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến phúc lợi xã hội

Các BPPTQ có các tác động phức tạp hơn thuế quan. Ban đầu, BPPTQ được

áp dụng nhằm hỗ trợ các mục đích phi thương mại như bảo vệ sức khỏe con người,

bảo vệ môi trường và đảm bảo an ninh quốc gia. Do đó, ngoài các tác động liên quan

đến số lượng hay giá cả hàng hoá xuất khẩu thì BPPTQ còn có các tác động liên quan

đến phúc lợi, xã hội, môi trường. Các BPPTQ có thể làm tăng phúc lợi quốc gia của

các nước nhập khẩu bằng cách cải thiện chất lượng sản phẩm, giảm sự khác biệt về

thông tin, giảm tỷ lệ tử vong. Đặc biệt đối với các sản phẩm thực phẩm nông nghiệp

ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe của người tiêu dùng, tác động của BPPTQ đối với

phúc lợi là đáng kể.

Tuy nhiên, phúc lợi là một thuật ngữ trừu tượng khiến cho việc đo lường hoặc

chọn đại diện cho phúc lợi là vô cùng khó khăn. Do đó, số lượng bài nghiên cứu về

các tác động phi thương mại của BPPTQ vẫn còn khiêm tốn. Các nghiên cứu tiêu

biểu đề cập đến tác động của các BPPTQ đến phúc lợi xã hội như Andriamananjara

và cộng sự (2004), Maertens và Swinnen (2009), Beghin và cộng sự (2012), Ronen

(2017), Porto (2018), Yew và cộng sự (2020), Kareem (2020).

Andriamananjara và cộng sự (2004) đã sử dụng một mô hình cân bằng chung

có thể tính toán để mô phỏng tác động đến phúc lợi của việc loại bỏ BPPTQ, chẳng

hạn như hạn ngạch nhập khẩu, lệnh cấm, giấy phép, trong số những người khác.

Nghiên cứu cho thấy lợi ích phúc lợi toàn cầu từ việc loại bỏ các BPPTQ này lên đến

90 – 92 tỷ USD, với tác động lớn nhất từ việc loại bỏ các BPPTQ trong lĩnh vực may

mặc (64 tỷ USD).

Beghin và cộng sự (2012) đã đánh giá tác động của BPPTQ, tức là SPS và

TBT, đối với thương mại và phúc lợi trong bối cảnh thị trường không hoàn hảo. Các

tác giả áp dụng khung chi phí-lợi ích để đánh giá tác động của các tiêu chuẩn quy

định tôm, nhận thấy rằng việc thực thi tiêu chuẩn an toàn thực phẩm có thể có lợi cho

xã hội đối với tình hình hiện tại, cả trong nước và quốc tế.

Ronen (2017) đã đánh giá tác động phúc lợi của các biện pháp TBT và SPS

đối với nhập khẩu dầu ô liu nguyên chất. Sử dụng mô hình kinh tế lượng, tác giả nhận

thấy rằng SPS liên quan đến yêu cầu MRL cải thiện phúc lợi, trong đó nó làm giảm

khả năng của các sản phẩm nguy hiểm và cải thiện chất lượng thông tin. Do đó, các

biện pháp liên quan đến MRL cải thiện đáng kể xuất khẩu bằng cách tăng nhu cầu

của người tiêu dùng đối với dầu ô liu nguyên chất.

Một số nghiên cứu đánh giá tác động của BPPTQ đối với việc làm và thu nhập

hộ gia đình. Các bài báo chủ yếu tiến hành trên các nước đang phát triển, nơi ngành

thực phẩm nông nghiệp chiếm một phần đáng kể trong tổng số lao động.

Maertens và Swinnen (2009) đã điều tra một khía cạnh về tác động phúc lợi của

BPPTQ, tức là nghèo đói. Các tác giả đã đánh giá tác động của các biện pháp của EU

(SPS) đối với việc làm rau quả tươi và nghèo đói ở Senegal. XKNS từ Senegal sang EU

đã tăng đáng kể từ năm 1991. Sử dụng các cuộc khảo sát và dữ liệu hộ gia đình của công

ty, kết quả cho thấy tác động tích cực của BPPTQ trong việc thay đổi cơ cấu lao động ở

Sénégal: một sự thay đổi đáng kể từ canh tác hợp đồng với các trang trại nhà nhỏ sang

các trang trại tích hợp quy mô lớn. Các hộ gia đình nghèo hơn không bị loại trừ khi tham

gia vào chuỗi cung ứng xuất khẩu tiêu chuẩn cao, cuối cùng chiếm tỷ lệ lợi nhuận cao

hơn từ thương mại. Thương mại nông nghiệp tiêu chuẩn cao mang lại lợi ích cho thu

nhập nông thôn và giảm nghèo ngay cả khi ngành xuất khẩu hợp nhất và xuất khẩu được

thực hiện trên các trang trại bất động sản công nghiệp.

Porto (2018) đã kiểm tra tác động của thị trường lao động của BPPTQ ở Mỹ

Latinh. Các tác giả mô phỏng hai kịch bản khi các quốc gia nâng BPPTQ của họ lên

các lĩnh vực thực phẩm và đồ uống, và phần còn lại của thế giới nâng BPPTQ lên các

lĩnh vực thực phẩm và đồ uống của đất nước. Nhìn chung, khi phần còn lại của thế

giới hạ thấp BPPTQ, thu nhập thực tế của người lao động trong lĩnh vực thực phẩm

và đồ uống ở các nước Mỹ Latinh tăng lên, nhưng sự gia tăng này không đồng nhất

giữa các quốc gia.

Yew và cộng sự (2020) đã sử dụng mô hình CGE để điều tra ảnh hưởng của

BPPTQ đối với việc làm trong lĩnh vực chế biến thực phẩm của Malaysia. Hai kịch

bản được tạo ra để đánh giá tác động của sự thay đổi BPPTQ: kịch bản đầu tiên là

giảm 10% AVE của BPPTQ (MS) và kịch bản thứ hai là giảm 50% AVE của BPPTQ

(AS). Nhìn chung, tác động của việc giảm BPPTQ là thuận lợi cho việc làm trong

ngắn hạn (tăng 1,1% việc làm theo MS và tăng 1,4% theo AS) và dài hạn (tăng 14%

việc làm cho cả hai kịch bản). Tuy nhiên, những thay đổi chính sách có lợi cho lao

động lành nghề và bán lành nghề trong khi làm tổn thương lao động không có tay

nghề. Hơn nữa, hiệu quả của việc giảm BPPTQ tùy thuộc vào việc sản phẩm được

xuất khẩu hay nhập khẩu chuyên sâu. Lợi ích sản xuất sản phẩm thâm dụng xuất khẩu

từ những thay đổi BPPTQ này trong khi sản xuất sản phẩm thâm dụng nhập khẩu bị

ảnh hưởng xấu.

Kareem (2020) đã đánh giá tác động giới của các quy định an toàn thực phẩm

của EU đối với thị trường lao động nông nghiệp từ năm 1995 đến 2012 ở 90 nước

đang phát triển. Phụ nữ chiếm phần lớn lực lượng lao động trong lĩnh vực nông nghiệp

ở các nước đang phát triển. Phát hiện cho thấy việc làm của phụ nữ và việc áp dụng

các biện pháp SPS và TBT có mối tương quan nghịch: tăng 10% trong các biện pháp

của EU dẫn đến giảm 3,7% việc làm nữ trong các lĩnh vực nông nghiệp. Kết quả này

có thể được giải thích là sự phân biệt giới tính trong đào tạo với sở thích dành cho

nam giới. Ở các nước đang phát triển, nam giới có nhiều khả năng tiếp cận giáo dục

và đào tạo kỹ thuật cao hơn phụ nữ. Tuân thủ các tiêu chuẩn đó phù hợp hơn với nam

giới ở các nước đang phát triển, cuối cùng dẫn đến sự dư thừa của phụ nữ.

1.5. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến xuất khẩu nông sản theo

nhóm quốc gia

Nghiên cứu về tác động của BPPTQ theo nhóm nước có nghiên cứu của

Henson và Loader (2001), UNCTAD (2009), Ferro, Wilson và Otsuki (2013),

những tác động tiêu cực đối với thương mại của các quốc gia đang phát triển, nhưng vẫn có

khả năng tác động tích cực giúp mở rộng thị trường quốc tế nếu đáp ứng được các yêu cầu

về giá cả, chất lượng và tiêu chuẩn liên quan đến BPPTQ. Nghiên cứu của Wilson và Otsuki

(2004) đã phân tích và đưa ra kết quả rằng các nước đang phát triển thường phải dành một

khoản chi phí đáng kể để tuân thủ BPPTQ, trong đó chi phí này có thể chiếm tới 3,85% tổng

chi phí sản xuất, đồng thời chi phí cho thủ tục hải quan trung bình vào khoảng 6,95% tổng

giá trị xuất khẩu.

UNCTAD (2013). Henson và Loader (2001) nhận định rằng, dù các BPPTQ có thể gây ra

Theo UNCTAD (2013), một số yếu tố có thể cản trở khả năng thích ứng của

các nước đang phát triển đối với các biện pháp phi thuế quan (BPPTQ), đồng thời

nhấn mạnh vai trò của phản ứng chính sách từ Chính phủ và cộng đồng quốc tế trong

việc giải quyết các thách thức liên quan. Nghiên cứu chỉ ra rằng tính minh bạch là

yếu tố then chốt ảnh hưởng đến khả năng ứng phó với BPPTQ. Việc thiếu minh bạch

không chỉ làm gia tăng chi phí thương mại mà còn trở thành rào cản đáng kể đối với

các nhà hoạch định chính sách trong quá trình đàm phán thương mại, cũng như gây

khó khăn cho doanh nghiệp trong việc tìm kiếm đối tác trên thị trường quốc tế.

Disdier và cộng sự (2008) cũng tập trung vào đánh giá tác động của các biện

pháp SPS và TBT trong thương mại nông nghiệp với 690 mặt hàng 6 chữ số bị áp

dụng các BPPTQ với bộ số liệu thống kê thương mại song phương giữa OECD là

nước nhập khẩu và 114 quốc gia khác là nước xuất khẩu vào năm 2004. Nghiên cứu

đã chỉ ra rằng trong khi lượng xuất khẩu của nước đang phát triển sang các nước OECD

giảm mạnh khi bị áp dụng các quy định về SPS/TBT thì giữa các nước OECD với nhau

lại không bị ảnh hưởng. Hơn nữa, nhập khẩu của châu Âu có xu hướng bị ảnh hưởng

tiêu cực hơn bởi các biện pháp SPS/TBT so với nhập khẩu của các nước OECD khác.

Ngoài ra, nghiên cứu của Xiong và Beghin (2014) bằng việc sử dụng mô hình

trọng lực tổng thể để đánh giá tác động của MRL đối với nhu cầu nhập khẩu và nguồn

cung của các nhà xuất khẩu nước ngoài đã chỉ ra rằng các quy định về mức dư lượng

tối đa (MRL) trong các sản phẩm thực vật một mặt có thể tạo ra các rào cản thương

mại và mặt khác thúc đẩy nhu cầu thông qua giảm thiểu rủi ro hoặc đảm bảo chất

lượng. Nghiên cứu cũng đã chứng minh rằng với quy định MRL đối với thuốc trừ sâu

do các quốc gia OECD áp đặt, rằng MRL đã nâng cao nhu cầu nhập khẩu nhưng cản

trở nguồn cung của các nhà xuất khẩu nước ngoài. Ngoài ra, các nước kém phát triển

và kém phát triển bị hạn chế bởi MRL nhiều hơn so với các đối thủ cạnh tranh từ các

nước phát triển (Xiong & Beghin, 2014).

Melo và Solleder (2020) cho rằng các nước đang phát triển bị cho là dễ bị tổn

thương trước tác động của BPPTQ do lợi thế so sánh của các quốc gia này chủ yếu là

trong các lĩnh vực truyền thống như XKNS thường đóng vai trò là sản phẩm xuất khẩu

chính của quốc gia, và phải chịu tác động lớn từ các biện pháp SPS và TBT.

1.6. Các nghiên cứu về tác động của các BPPTQ của EU đối với xuất khẩu nông sản

EU là đối tác nhập khẩu nông sản của rất nhiều quốc gia trên thế giới với các

quy định nghiêm ngặt, chặt chẽ về các BPPTQ. Do đó, chủ đề tác động của chính

sách phi thuế quan của EU đối với XKNS của các quốc gia cũng là một chủ đề được

nhiều nhà nghiên cứu quan tâm.

Otsuki và cộng sự (2001a) đã tiến hành nghiên cứu tác động của tiêu chuẩn

aflatoxin do EU thiết lập đối với xuất khẩu thực phẩm từ châu Phi, mô hình lực hấp

dẫn được sử dụng để đánh giá tác động của các mức độ bảo vệ khác nhau theo tiêu

chuẩn EU so với các quy định quốc tế. Nghiên cứu được thực hiện với 15 nước ở

châu Âu và 9 nước ở châu Phi trong giai đoạn 1989–1998. nghiên cứu đã chỉ ra rằng

tiêu chuẩn aflatoxin mới của EU có thể gây tác động tiêu cực đến xuất khẩu ngũ cốc

và trái cây sấy khô từ châu Phi sang châu Âu. Cụ thể, tiêu chuẩn khiến lượng xuất

khẩu từ châu Phi giảm 64%, so với khi áp dụng tiêu chuẩn quốc tế. Tương tự, ở nghiên

cứu tiếp theo, Otsuki và cộng sự (2001b) đã tính toán tác động của các tiêu chuẩn

aflatoxin đối với dòng chảy thương mại của lạc xuất khẩu từ châu Phi sang châu Âu.

Kết quả cho thấy, nếu các nước châu Âu siết chặt tiêu chuẩn aflatoxin thêm 10%,

nhập khẩu lạc sẽ giảm 11%. Quy định mới của EU về aflatoxin có thể khiến khối

lượng thương mại giảm tới 63% so với khi áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế Codex.

Trong khi đó, Xiong và Beghin (2012) lại không tìm thấy bằng chứng nào cho

thấy sự thay đổi theo hướng thắt chặt hơn về giới hạn dư lượng tối đa trong quy định

của EU có tác động tiêu cực đến thương mại đối với hoạt động xuất khẩu lạc từ Châu

Phi năm 2002 qua các phương pháp ước tính khác nhau. Nhóm tác giả cho rằng nguồn

cung nội địa của Châu Phi đóng vai trò quan trọng trong việc xác định khối lượng và

xu hướng thương mại. Điều đó cho thấy tiềm năng thương mại của các nhà xuất khẩu

lạc châu Phi bị hạn chế nhiều hơn bởi các vấn đề nguồn cung trong nước hơn là do

khả năng tiếp cận thị trường hạn chế.

Uprasen (2014) đã nghiên cứu tác động của các RCPTQ đối với xuất khẩu từ

Trung Quốc sang 14 nước thuộc EU từ 1999 đến 2010. Kết quả thực nghiệm cho thấy

các RCPTQ tại thị trường EU có tác động kép đến xuất khẩu của Trung Quốc. RCPTQ

không có tác động đáng kể đến xuất khẩu tổng thể. Tuy nhiên, RCPTQ tạo ra cả tác

động tích cực và tiêu cực, tùy thuộc vào chủng loại sản phẩm xuất khẩu khác nhau.

Ngoài ra, các biện pháp SPS có xu hướng cản trở xuất khẩu tổng thể, trong khi TBT

có xu hướng khuyến khích xuất khẩu tổng thể (Uprasen, 2014).

Kareem và cộng sự (2015) đã xem xét tác động của hai BPPTQ đến quyết định

xuất khẩu cà chua của các công ty của Châu Phi sang EU từ 2008 đến 2013 bằng

phương pháp sử dụng mô hình trọng lực. Kết quả nghiên cứu cho thấy tiêu chuẩn về

thuốc trừ sâu nghiêm ngặt của EU đã ngăn cản sự gia nhập mới vào thị trường EU, đẩy

các công ty kém năng suất ra đi và ngăn cản các nhà xuất khẩu mở rộng thị trường.

Kareem và cộng sự (2018) cho rằng các BPPTQ như tiêu chuẩn an toàn thực

phẩm nhằm mục đích bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng nhưng cũng có thể được sử

dụng làm công cụ bảo hộ để hạn chế nhập khẩu nên đã điều tra mục đích bảo hộ của

các tiêu chuẩn an toàn thực phẩm của EU bằng cách sử dụng mẫu thực phẩm nhập

khẩu của EU từ các nước châu Phi bằng cách so sánh các tiêu chuẩn của EU với các

tiêu chuẩn quốc tế. Kết quả của nghiên cứu đã ủng hộ giả thuyết rằng các ngành phụ

thuộc nhiều vào nhập khẩu ít được bảo hộ hơn, đồng thời, không có sự gia tăng đáng

kể nào trong việc sử dụng các biện pháp này như một công cụ bảo hộ trong thời kỳ

khủng hoảng tài chính.

Guimarães (2012) bất chấp sự hài hòa hóa quy định của EU và nguyên tắc

công nhận lẫn nhau, các BPPTQ trong thương mại nông sản xuyên biên giới thường

vi phạm thỏa thuận của EU về tự do di chuyển hàng hóa. Nghiên cứu đã đánh giá tính

phổ biến và các đặc điểm chính của các BBPTQ trong thương mại nông sản thực

phẩm nội khối EU từ năm 1961 đến năm 2002. Nghiên cứu này dựa trên một tập dữ

liệu lớn duy nhất về việc tuân thủ luật pháp EU và cung cấp đánh giá toàn diện theo

ngành cụ thể về BPPTQ trong thương mại nội khối EU.

1.7. Đánh giá tổng quan nghiên cứu và khoảng trống nghiên cứu

1.7.1. Đánh giá tổng quan nghiên cứu

Như vậy, thông qua tổng quan nghiên cứu có thể đưa ra các đánh giá như sau:

Về phương pháp nghiên cứu: Các phương pháp được sử dụng để đánh giá tác

động của các BPPTQ được các nghiên cứu sử dụng gồm cả phương pháp định tính

và định lượng. Phương pháp định lượng được sử dụng phổ biến nhất bao gồm:

phương pháp định lường bằng mô hình trọng lực, phương ước lượng tương đương

thuế quan giá trị, các chỉ số đánh giá mức độ, tần suất áp dụng các BPPTQ để đánh

giá tác động của các BPPTQ đến thương mại nông sản.

Về loại BPPTQ được các nghiên cứu đánh giá nhiều nhất, có tác động lớn đến

XKNS đó là biện pháp SPS và TBT.

Về kết quả tác động: Các nghiên cứu trước đã chỉ ra các tác động đa chiều của

các BPPTQ. Các BPPTQ có thể có tác động tích cực, tiêu cực hoặc có tác động hỗn

hợp đối với XKNS. Không có khẳng định chắc chắn nào là BPPTQ chỉ tác động tích

cực hay tiêu cực đến thương mại giữa các quốc gia. Ảnh hưởng của BPPTQ còn phụ

thuộc vào những trường hợp cụ thể, đối với các sản phẩm và quốc gia cụ thể khác

nhau. Ngay cả đối với cùng một BPPTQ áp dụng với nông sản thì tác động của

BPPTQ đối với các sản phẩm ở cấp độ HS6 hoàn toàn khác với tác động của BPPTQ

ở cấp độ HS2. Ngoài ra, ở các quốc gia phát triển, BPPTQ có nhiều khả năng thúc

đẩy thương mại vì nó giúp cải thiện chất lượng sản phẩm. Trong khi đó, BPPTQ có

xu hướng có những tác động khác nhau ở các nước đang phát triển, tùy thuộc phần

lớn vào mức độ nghiêm ngặt của BPPTQ. Đồng thời, các nước đang phát triển trong

đó có Việt Nam thường chịu tác động lớn hơn bởi các BPPTQ do các quốc gia phát

triển áp đặt.

Các kênh tác động chủ yếu của các BPPTQ gồm các kênh tác động về số lượng

và giá cả hàng hoá nông sản, ngoài ra, các BPPTQ còn tác động đến phúc lợi xã hội.

1.7.2. Khoảng trống nghiên cứu

Thông qua tổng quan các nghiên cứu, có thể thấy chủ đề nghiên cứu đánh giá

tác động của các BPPTQ đến thương mại quốc tế nói chung và XKNS nói riêng đã

được nhiều nhà nghiên cứu thực hiện. Tuy nhiên, còn có những khoảng trống cần

được bổ sung nghiên cứu như sau:

Thứ nhất, cần có thêm các nghiên cứu hệ thống hóa và làm rõ các vấn đề lý luận

về BPPTQ trong thương mại quốc tế nói chung và BPPTQ của EU đối với XKNS

Việt Nam nói riêng, đặc biệt trong bối cảnh thế giới xảy ra biến động lớn về kinh tế,

chính trị, xã hội khiến các quốc gia lớn như EU đang tiến hành ban hành và áp dụng

một hệ thống những chính sách mới, trong đó các BPPTQ được sửa đổi, bổ sung theo

hướng ngày càng phức tạp và nghiêm ngặt.

Thứ hai, các công trình đề cập sâu sắc, đầy đủ về thực trạng các quy định về

BPPTQ của EU đang áp dụng với nông sản nhập khẩu vào EU và tác động đối với

XKNS Việt Nam từ 2012 đến 2023 còn chưa được đầy đủ; đây là một giai đoạn thế

giới chứng kiến nhiều biến động phức tạp, khó lường; dẫn đến các quốc gia liên tục

đưa ra các thay đổi trong chính sách thương mại. Mặc dù, trong khoảng 05 năm gần

đây, các nhà khoa học trong nước đã quan tâm nhiều đến chủ đề này, cũng có những

nghiên cứu tác động của BPPTQ nhưng lại tập trung ở tác động của BPPTQ của Việt

Nam đến nông sản nhập khẩu hoặc liên quan đến các ngành hàng xuất khẩu khác

hoặc XKNS; thậm chí có một số bài báo đã có đề cập đến tác động của BPPTQ đến

XKNS sang thị trường EU. Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu của các công bố chỉ dừng

lại ở phạm vi đánh giá tác động đối với một vài mặt hàng. Vì vậy, vấn đề nghiên cứu

của luận án có tính mới, tính bổ sung, hệ thống, chuyên sâu và cập nhập được những

diễn biến và xu hướng mới nhất về các BBPQT của EU đối với XKNS của Việt Nam

trong giai đoạn 2012 – 2023.

Thứ ba, về phương pháp nghiên cứu, trong các nghiên cứu đi trước về tác động

của các BPPTQ đến XKNS thì có các nghiên cứu chỉ sử dụng chuyên về một phương

pháp: hoặc là phương pháp kiểm đếm, hoặc là phương pháp tính toán các chỉ số đánh

giá mức độ phổ biến trong việc áp dụng; hoặc là mô hình định lượng. Trong nghiên

cứu này, tác giả sử dụng đồng bộ cả 3 phương pháp trên, để đưa ra bức tranh bao quát

nhất của tất cả các khía cạnh của BPPTQ của EU đang áp dụng và các hướng tác

động của các biện pháp này đến XKNS Việt Nam.

Thứ tư, nghiên cứu một cách hệ thống và toàn diện các đề xuất giải pháp nhằm

hiểu và đáp ứng các quy định liên quan BPPTQ cho hàng nông sản xuất khẩu Việt

Nam sang EU trong 2012 – 2023 cần được bổ sung thêm, đặc biệt là trong giai đoạn

từ 2019 đến nay – giai đoạn mà EU có nhiều sự thay đổi về chính sách. Như năm

2019, EU ban hành Thoả thuận xanh Châu Âu; năm 2021, EU ban hành Chiến lược

thương mại định hướng tầm nhìn đến 2030. Các bộ chính sách mới này đã, đang và

sẽ định hình lại các quy định BPPTQ của EU, các quy định được thay thế, sửa đổi,

bổ sung liên tục, thường xuyên theo chiều hướng thắt chặt, nghiêm ngặt hơn. Do đó,

các đề xuất giải pháp được đưa ra dựa trên thực tiễn ban hành và thực thi BPPTQ của

EU để định hướng cho XKNS Việt Nam trong tương lai.

Với các khoảng trống nêu trên, nghiên cứu đánh tác động của các BPPTQ đối

với XKNS Việt Nam sang EU thông qua nghiên cứu thực trạng các BPPTQ của EU

đối với XKNS Việt Nam giai đoạn 2012 – 2023, hệ thống hóa, nêu bật được các đặc

trưng của các BPPTQ của EU trong giai đoạn này. Trên cơ sở kết quả tác động được

phân tích, nghiên cứu đánh giá các nguyên nhân dẫn đến các tác động tích cực, tiêu

cực, các hạn chế để làm cơ sở đề xuất các giải pháp nhằm đẩy mạnh XKNS của Việt

Nam sang EU trong giai đoạn tới.

Tiểu kết chương 1

Thông qua tổng quan các nghiên cứu về tác động của BPPTQ đến XKNS có

thể thấy đây là một chủ đề được rất nhiều các nhà nghiên cứu trên thế giới quan tâm.

Tác động của BPPTQ đến XKNS bao gồm cả tác động tích cực, tiêu cực và hỗn hợp,

tuỳ vào từng trường hợp cụ thể đối với từng biện pháp, từng quốc gia và từng mặt

hàng khác nhau. Tại Việt Nam, vấn đề này cũng ngày càng được nhà nghiên cứu, các

nhà hoạch định chính sách, các doanh nghiệp quan tâm nhằm đánh giá được tác động,

từ đó thấy được các nguyên nhân, trên cơ sở đó đưa ra các giải pháp đẩy mạnh XKNS

nông sản sang các thị trường quốc tế. Do đó, việc tiếp tục nghiên cứu, đánh giá tác

động các BPPTQ đến xuất khẩu các ngành hàng nói chung và XKNS sang EU nói

riêng là rất cần thiết và cấp thiết trong giai đoạn hiện nay khi Việt Nam đang hội

nhập, hợp tác ngày càng sâu rộng và khi bối cảnh thế giới có nhiều biến động như

chiến tranh, dịch bệnh, biến đổi khí hậu,…khiến cho các quốc gia trên thế giới có xu

hướng áp dụng các BPPTQ ngày càng nhiều với những quy định ngày càng nghiêm

ngặt và chặt chẽ hơn.

CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA BIỆN PHÁP PHI

THUẾ QUAN ĐỐI VỚI XUẤT KHẨU NỒNG SẢN

2.1. Cơ sở lý luận về biện pháp phi thuế quan

2.1.1. Khái niệm về biện pháp phi thuế quan

BPPTQ là vấn đề hoàn toàn không mới, đã được hình thành, phát triển và

nghiên cứu từ lâu trong lịch sử thương mại quốc tế. Ban đầu, BPPQT thường được

coi là một phần quan trọng trong các chính sách nhằm hạn chế thương mại (Salvatore,

2013). Nguyên nhân của sự hình thành và phát triển BPPTQ là do các rào cản truyền

thống (như thuế quan, hạn ngạch,…) đã dần được cắt giảm và gỡ bỏ thông qua các

cuộc đàm phán thương mại từ sau chiến tranh thế giới thứ II.

Theo Baldwin (1970), BPPTQ là: "bất kỳ biện pháp nào khiến hàng hóa và

dịch vụ thương mại quốc tế, hoặc các nguồn lực dành cho sản xuất các hàng hóa và

dịch vụ đó, được phân bổ theo hướng làm giảm thu nhập thực tế tiềm năng thế giới”.

Theo đó, BPPTQ chính là những biện pháp chính sách của nhà nước nhằm tác động

tới dòng thương mại; bóp méo thị trường, tạo ra những bất lợi cho các nhà xuất khẩu,

hạn chế nhập khẩu, từ việc ưu đãi cho doanh nghiệp trong nước. Như vậy, BPPTQ

trong giai đoạn này được nhìn dưới góc độ là các biện pháp có tác động tiêu cực vào

thương mại quốc tế do nó mang tính chất bảo hộ sâu sắc.

Trong khi đó, dưới góc độ chi phí, các BPPTQ là các biện pháp làm phát sinh

chi phí trong quá trình sản xuất, kinh doanh và tiêu dùng. Những biện pháp này có

thể ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến giá thành và số lượng hàng hóa bằng cách

tác động đến thị hiếu và quan điểm của người tiêu dùng về sản phẩm (Beghin và cộng

sự, 2012).

Dưới góc độ của cơ quan ban hành, Movchan & Eremeko (2003) nhấn mạnh

vai trò của chính phủ trong việc thiết lập và triển khai BPPTQ. Các biện pháp này có

sự liên kết mật thiết với các hoạt động quản lý hành chính nhà nước, từ đó ảnh hưởng

đến quá trình sản xuất, định hình cơ cấu cũng như quy mô giao dịch hàng hóa. Đồng

thời, chúng góp phần định hướng nguồn lực đầu tư vào sản xuất và điều chỉnh xu thế

thương mại trên thị trường.

Ở một cách tiếp cận rộng hơn, EU, trên cổng thông tin EU Trade Repository

(ATR) đưa ra quan điểm: các BPPTQ được hiểu theo nghĩa rộng hơn là các biện pháp

khác thuế có ảnh hưởng đến thương mại (tức là không phải các khoản thuế hải quan

thông thường và các khoản thu khác mà áp dụng cho việc nhập khẩu hàng hoá).

Định nghĩa được đưa ra bởi Nhóm hỗ trợ đa cơ quan (MAST - gồm 8 tổ chức:

Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp của Liên hợp quốc (FAO), Quỹ Tiền tệ Quốc

tế (IMF), Tổ chức Quốc tế Trung tâm Thương mại (ITC), Tổ chức Hợp tác và Phát

triển Kinh tế (OECD), Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên hợp quốc(UNIDO),

Ngân hàng Thế giới (WB), Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và UNCTAD) đã

đưa ra định nghĩa thống nhất rằng BPPTQ là "các biện pháp chính sách, ngoài thuế

quan hải quan thông thường, có khả năng có ảnh hưởng kinh tế đến thương mại hàng

hóa quốc tế, thay đổi số lượng giao dịch, hoặc giá cả hoặc cả hai" (UNCTAD, 2009;

UNCTAD, 2012; UNCTAD, 2019; UNCTAD, 2021).

Định nghĩa trên của UNCTAD được đánh giá là trung lập và không ngụ ý về

một hướng tác động kinh tế (UNESCAP, 2019; UNCTAD, 2021). Định nghĩa này

mang tính toàn diện và đảm bảo tính khách quan cao khi xác định rằng BPPTQ là

một phần trong chính sách thương mại quốc tế của các quốc gia, bên cạnh các biện

pháp thuế quan. Đồng thời, định nghĩa này cũng làm rõ các cơ chế tác động của

BPPTQ đối với hoạt động thương mại mà không thiên vị hay mặc định chúng gây ra

ảnh hưởng tiêu cực hoặc làm méo mó thương mại quốc tế.

Ở góc độ pháp lý, dù thuật ngữ "biện pháp phi thuế quan" không được đề cập

trực tiếp trong hệ thống pháp luật Việt Nam, gồm cả trong Luật Quản lý Ngoại thương

năm 2017, nhưng văn bản này cũng liệt kê các quy định liên quan đến các biện pháp

này gồm (1) biện pháp hành chính; (2) biện pháp kỹ thuật và kiểm dịch (TBT, SPS);

(3) biện pháp phòng vệ thương mại; và (4) biện pháp kiểm soát khẩn cấp trong ngoại

thương (Luật quản lý Ngoại thương Việt Nam, 2017).

Một điểm cần lưu ý liên quan đến khái niệm BPPTQ và khái niệm rào cản phi

thuế quan (RCPTQ) cần phải được phân biệt do trước đây hai khái niệm này vẫn

thường bị nhầm lẫn và dùng thay thế cho nhau.

Thuật ngữ "biện pháp" là một thuật ngữ mang tính chất chung chung. Trong

khi đó, thuật ngữ "rào cản" lại đề cập đến việc một quy định mang tích chất gây khó

khăn cho chủ thể thực hiện (Shi, 2022). Trước đây, các nghiên cứu về các BPPQT

thường với vai trò là các chính sách mang tính chất cản trở thương mại như Deardorff

và Stern (1997) cho rằng RCPTQ là tất cả các hàng rào trong thương mại ngoài thuế

quan. Trong khi đó, ITC (2012) đã đề cập rằng các RCPTQ là một tập hợp con của

BPPTQ với mục đích bảo hộ hoặc phân biệt đối xử và chúng có tác động tiêu cực đến

thương mại. Ngoài ra, thông qua việc liệt kê các biện pháp thì RCPTQ được định nghĩa

là tất cả những rào cản thương mại không phải thuế quan như thuế chống bán phá giá,

hạn chế xuất khẩu tự nguyện, trợ cấp, hàng rào kĩ thuật hay những cản trở việc thiết lập

hay cung cấp các dịch vụ (OECD, 2014). UNESCAP (2019) thì cho rằng RCPTQ là

những công cụ chính sách được áp dụng nhằm mục đích cản trở thương mại bằng việc

phân biệt đối xử đối với hàng hoá. UNCTAD (2021) khẳng định RCPTQ là một tập hợp

con của các BPPTQ và có tác động tiêu cực đến thương mại.

Với những quan niệm, định nghĩa được nêu trên thì BPPQT và RCPTQ đều là

các biện pháp, công cụ chính sách mà các quốc gia áp dụng trong thương mại quốc

tế và có tác động nhất định tới thương mại quốc tế. Nếu như BPPTQ là các biện pháp

được thiết kế để đáp ứng các mục tiêu chính sách nhất định, có tính chất rộng hơn và

chủ yếu được thể hiện bằng các yêu cầu tiêu chuẩn kỹ thuật thì RCPTQ là các biện

pháp được lựa chọn phân biệt đối xử giữa các sản phẩm nước ngoài và do đó ảnh

hưởng xấu đến hoạt động thương mại và phát triển của các quốc gia khác. Trong

trường hợp này, các biện pháp này trở thành rào cản đối với thương mại và được coi

là RCPTQ (UNCTAD, 2021). BPPTQ có thể trở thành RCPTQ.

Điểm cốt lõi để phân biệt hai khái niệm này đó chính là mục đích sử dụng và

tác động của các biện pháp này tới thương mại quốc tế. Nếu như BPPQT được đề cập

đến nhưng không chỉ rõ mục đích áp dụng là tích cực hay tiêu cực, thì RCPTQ được

áp dụng mang lại những tác động tiêu cực đối với thương mại quốc tế, ngăn chặn sự

tự do lưu thông của hàng hoá.

Như vậy, RCPTQ là một tập con là một bộ phận của BPPQT (UNCTAD,

2021). RCPTQ là BPPTQ nhưng BPPTQ chưa chắc đã là RCPTQ. Định nghĩa về

BPPTQ là trung lập và không nhất thiết đại diện cho một tác động tiêu cực đến thương

mại. Một số BPPTQ có thể có tác động tích cực, đó là lý do tại sao từ "biện pháp"

được sử dụng thay vì "rào cản". BPPTQ không nhất thiết ngụ ý các biện pháp bất hợp

pháp và/hoặc tác động hạn chế đối với thương mại. Trên thực tế, WTO cho phép áp

dụng BPPTQ trong những trường hợp cụ thể. Trong một số trường hợp việc áp dụng

các BPPTQ hợp pháp thậm chí có thể làm tăng thương mại bằng cách cung cấp thêm

thông tin và sự chắc chắn cho người sản xuất và người tiêu dùng. Tuy nhiên, một số

BPPTQ là rào cản vì được thực hiện với mục đích bảo hộ cụ thể ảnh hưởng tiêu cực

đến thương mại. Thêm nữa, nhiều BPPTQ không minh bạch do được che giấu trong

các quy định hoặc xuất hiện dưới dạng chính sách ngụy trang (APEC, 2014). Trong

khi đó, RCPTQ không được WTO công nhận vì áp dụng RCPQT là bất hợp pháp và

vi phạm các nguyên tắc và mục tiêu phát triển của WTO.

Tuy nhiên, việc phân biệt một biện pháp có hợp pháp hay không là thách thức

lớn, vì các đối tác thương mại có thể có quan điểm khác nhau. Một bên có thể coi một

biện pháp là rào cản thực sự trong khi bên kia có thể không. Hiện nay có thể thấy tỷ lệ

RCPTQ trong tổng số BPPQT hiện nay là tương đối lớn và đang ngày càng có xu hướng

tăng lên. Do vậy, việc giảm thiểu các BPPTQ có tác động tiêu cực, bóp méo thương mại

là rất cần thiết để tạo điều kiện cho thương mại quốc tế được thuận lợi hơn.

Tựu chung lại, từ các quan điểm và các góc độ tiếp cận khác nhau nêu trên,

BPPTQ cần được hiểu là các biện pháp thuộc chính sách thương mại quốc tế của các

quốc gia mà không phải thuế quan, có thể có tác động hoặc không có tác động đến

thương mại trong các trường hợp áp dụng cụ thể. Nếu có tác động thì tác động theo

nhiều hướng khác nhau, có thể là tích cực hoặc tiêu cực hoặc cả hai.

Việc hiểu và phân định rõ ràng được khái niệm BPPTQ là đặt biệt quan trọng

trong quá trình ban hành và áp dụng BPPTQ khi mà thương mại quốc tế phát triển và

đóng vai trò trung tâm của kinh tế quốc tế hiện nay.

2.1.2. Phân loại

Việc phân loại các BPPTQ đã được thực hiện từ lâu trong lịch sử, việc phân

loại rất đa dạng và dựa trên các tiêu chí khác nhau. Việc phân loại các BPPTQ đã

được phát triển theo mục đích của chủ thể thu thập dữ liệu.

Dựa vào các đặc điểm chung về việc gây cản trở thương mại, Baldwin (1970)

phân loại BPPTQ thành bốn nhóm chính: (1) hạn chế định lượng như hạn ngạch, lệnh

cấm nhập khẩu; (2) trợ cấp tài chính của chính phủ nhằm hỗ trợ sản xuất, xuất khẩu;

(3) tiêu chuẩn về sức khỏe, an toàn, bao bì, nhãn mác có thể tạo rào cản cho hàng

nhập khẩu; (4) chính sách mua sắm của chính phủ ưu tiên hàng hóa, dịch vụ trong

nước. Đây là một trong những cách phân loại từ rất sớm. Theo thời gian, các BPPTQ

đã thay đổi và phát triển theo nhiều hướng khác nhau khiến cho cách phân loại trên

không có tính bao quát.

Dựa trên nguồn gốc của các BPPTQ thì các RCPQT trong nghiên cứu của

Deardorff và Stern (1997) thì được phân loại xuất phát từ 3 nguồn gốc gồm (1) các

quy trình hành chính, quy định và chính sách của chính phủ (ví dụ như quy định hải

quan về các thủ tục, quy định về cấp phép hạn ngạch,… hay các quy định ưu đãi cho

hàng hoá nội địa gây cản trở cho hàng nhập khẩu,…); (2) BPPTQ bắt nguồn từ cơ

cấu thị trường (từ thị trường cạnh tranh độc quyền đến thị trường cạnh tranh hoàn

hảo). Đối với các dạng thị trường khác nhau thì các chính sách được ban hành và áp

dụng cũng khác nhau. Đặc biệt, đối với các quốc gia khác nhau với các cơ chế thị

trường không giống nhau thì thương mại hàng hoá giữa các quốc gia cũng sẽ gặp

những chính sách gây trở ngại cho thương mại; (3) BPPTQ bắt nguồn từ các yếu tố

thể chế (như các yếu tố về chính trị, xã hội, văn hoá,… định hình quan điểm, thị hiếu

hành vi khác nhau của người tiêu dùng. Khác biệt về thể chế giữa các quốc gia cũng

được coi là các trở ngại cho thương mại.

Nhận thức được sự gia tăng và ngày càng quan trọng của BPPTQ, UNCTAD

đã tích cực làm việc về chủ đề này từ những năm 1994. Theo UNCTAD vì định nghĩa

chính thức về BPPTQ rất rộng nên việc phân loại chi tiết là rất quan trọng để xác định

và phân biệt rõ ràng giữa các dạng BPPTQ khác nhau. Nhóm hỗ trợ đa cơ quan

(MAST) đã thảo luận rộng rãi và xây dựng Bảng phân loại quốc tế về các BPPTQ

trong giai đoạn 2007 – 2017 và đã nhất trí về phiên bản đầu tiên của bảng phân loại

này vào năm 2012. Việc phân loại không ngừng phát triển và thích ứng với thực tế

của nhu cầu thu thập dữ liệu và thương mại quốc tế.

Bảng 2.1. Phân loại các biện pháp phi thuế quan theo UNCTAD

Nhóm Mã/Chương Phân loại BPPTQs

Các biện pháp kỹ thuật

A B C D

Các biện pháp phi kỹ thuật

G H I J K L M N O SPS - Biện pháp vệ sinh, kiểm dịch động thực vật TBT – Các hàng rào kỹ thuật trong thương mại Kiểm tra trước khi giao hàng và các thủ tục khác Các biện pháp phòng vệ thương mại có tính bắt buộc Cấp phép, hạn ngạch và các biện pháp kiểm soát số lượng Các biện pháp kiểm soát giá bao gồm thuế, phí bổ sung Các biện pháp tài chính Các biện pháp ảnh hưởng đến cạnh tranh Các biện pháp đầu tư liên quan đến thương mại Hạn chế phân phối Hạn chế về dịch vụ sau bán hàng Trợ cấp (không bao gồm trợ cấp xuất khẩu) Hạn chế mua sắm của Chính phủ Sở hữu trí tuệ Quy tắc xuất xứ

P Các biện pháp liên quan đến xuất khẩu Các biện pháp xuất khẩu

Nguồn: UNCTAD (2022)

Tính đến năm 2018, UNCTAD đã thu thập dữ liệu BPPTQ toàn diện và có thể

so sánh được ở 109 quốc gia, bao gồm hơn 65.000 biện pháp. Phân loại của UNCTAD

được quốc tế công nhận và đã trở thành nền tảng cho việc thu thập dữ liệu, đồng thời,

giúp cho các chính sách liên quan các BPPTQ được rõ ràng và minh bạch hơn. Đây

là cơ sở dữ liệu được đánh giá là toàn diện nhất hiện nay về cả phạm vi quốc gia và

mã sản phẩm.

Theo hệ thống cơ sở dữ liệu này của UNCTAD thì BPPTQ được phân thành

các chương, phụ thuộc vào phạm vi, đặc tính của từng BPPTQ. Bảng 2.1 cho thấy

BPPTQ chia thành 16 chương: từ chương A đến chương O là các BPPTQ liên quan

đến nhập khẩu, trong khi chương P bao gồm các biện pháp mà các quốc gia áp đặt

đối với hàng xuất khẩu. Trong các BPPTQ liên quan đến nhập khẩu lại phân loại

thành các biện pháp kỹ thuật (chương A, B và C) và các biện pháp phi kỹ thuật (từ

chương D đến chương O).

Tất cả các biện pháp này đều là các quy định trong các văn bản pháp lý được

các quốc gia ban hành một cách chính thức (như luật, nghị định, chỉ thị,…). Một quy

định chính thức có thể bao gồm một số BPPTQ theo phân loại của UNCTAD trên.

Cụ thể các chương trong bảng phân loại gồm:

Chương A – SPS là các quy định trong luật, nghị định, quy định, yêu cầu, tiêu

chuẩn và thủ tục để bảo vệ cuộc sống hoặc sức khỏe con người, động thực vật. Gồm

các biện pháp ảnh hưởng đến các khu vực như hạn chế đối với các chất, yêu cầu vệ

sinh hoặc các biện pháp khác để ngăn chặn sự lây lan của dịch bệnh; hay các biện

pháp đánh giá sự phù hợp liên quan đến an toàn thực phẩm, như chứng nhận, thử

nghiệm, kiểm tra, và kiểm dịch.

Chương B - TBT là các quy chuẩn, tiêu chuẩn đề cập đến đặc tính kỹ thuật của

sản phẩm như quy định về dán nhãn hay các biện pháp khác để bảo vệ môi trường.

TBT cũng bao gồm các quy trình, hệ thống đánh giá sự phù hợp liên quan đến các

yêu cầu kỹ thuật của sản phẩm như chứng nhận, thử nghiệm và kiểm tra.

Chương C - Kiểm tra trước khi giao hàng và các thủ tục khác gồm việc kiểm tra

thực tế hàng hóa tại nước xuất khẩu trước khi vận chuyển, nhằm xác định bản chất

hay sự phù hợp của hàng hóa. Các thủ tục phải hoàn thành tại Hải quan, không liên

quan đến việc quản lý các biện pháp SPS/TBT, yêu cầu nhà xuất khẩu xuất trình các

chứng từ cần thiết được sử dụng để khai báo lô hàng với Hải quan tại nước nhập khẩu.

Chương D - Các biện pháp phòng vệ thương mại có tính bắt buộc là các biện

pháp được thực hiện để chống lại các tác động bất lợi cụ thể của hàng nhập khẩu tại thị

trường của nước nhập khẩu, bao gồm các biện pháp nhằm vào các hành vi ngoại thương

không công bằng; gồm các biện pháp chống bán phá giá, chống trợ cấp và tự vệ.

Chương E - Cấp phép, hạn ngạch và các biện pháp kiểm soát số lượng là các

biện pháp nhằm hạn chế số lượng hàng hóa có thể được nhập khẩu. Các biện pháp

này có thể dưới hình thức cấp phép hạn chế, ấn định hạn ngạch định trước hoặc thông

qua các lệnh cấm nhập khẩu không liên quan đến các biện pháp SPS và TBT.

Chương F - Các biện pháp kiểm soát giá bao gồm thuế, phí bổ sung là những

biện pháp được thực hiện để kiểm soát hoặc tác động đến giá hàng hóa nhập khẩu

nhằm hỗ trợ giá trong nước của một số sản phẩm nhất định khi giá nhập khẩu của

những hàng hóa này thấp hơn; thiết lập giá trong nước của một số sản phẩm do biến

động giá ở thị trường trong nước hoặc bất ổn giá ở thị trường nước ngoài; hoặc để

tăng hoặc bảo toàn doanh thu thuế.

Chương G - Các biện pháp tài chính là các biện pháp nhằm điều chỉnh khả năng

tiếp cận và chi phí ngoại hối đối với hàng nhập khẩu và xác định các điều khoản thanh

toán. Các biện pháp này có thể làm tăng chi phí nhập khẩu.

Chương H - Các biện pháp ảnh hưởng đến cạnh tranh: Các biện pháp dành ưu đãi

hoặc đặc quyền độc quyền hoặc đặc biệt cho một hoặc nhiều nhóm hạn chế các nhà điều

hành kinh tế, vì các lý do xã hội, tài chính, kinh tế hoặc chính trị. chủ yếu đề cập đến các

biện pháp độc quyền, chẳng hạn như thương mại Nhà nước, hoặc các cơ quan nhập khẩu

duy nhất, hoặc bắt buộc sử dụng các dịch vụ hoặc vận tải quốc gia.

Chương I - Các biện pháp đầu tư liên quan đến thương mại: nhóm các biện pháp

hạn chế đầu tư bằng cách yêu cầu hàm lượng địa phương hoặc yêu cầu đầu tư phải

liên quan đến xuất khẩu để cân bằng nhập khẩu.

Chương J - Hạn chế phân phối: đề cập đến các biện pháp hạn chế liên quan đến

phân phối nội bộ các sản phẩm nhập khẩu. Điều này có thể được kiểm soát thông qua

các yêu cầu về giấy phép hoặc chứng nhận bổ sung.

Chương K - Hạn chế về dịch vụ sau bán hàng: Các biện pháp hạn chế nhà sản

xuất hàng hóa xuất khẩu ở nước xuất khẩu cung cấp dịch vụ sau bán hàng ở nước

nhập khẩu. ví dụ: hạn chế trong việc cung cấp dịch vụ phụ kiện.

Chương L - Trợ cấp: Những trợ cấp này đề cập đến sự đóng góp tài chính của

chính phủ hoặc cơ quan chính phủ cho cơ cấu sản xuất, cho dù là một ngành hoặc

công ty cụ thể, chẳng hạn như chuyển tiền trực tiếp hoặc chuyển tiền tiềm năng, thanh

toán cho một cơ chế tài trợ và hỗ trợ thu nhập hoặc giá cả.

Chương M - Hạn chế mua sắm của chính phủ: Đây là những biện pháp kiểm

soát việc mua hàng hóa của các cơ quan chính phủ, thường bằng cách ưu tiên các nhà

cung cấp quốc gia.

Chương N - Sở hữu trí tuệ: các biện pháp này bao gồm bằng sáng chế, nhãn

hiệu, kiểu dáng công nghiệp, thiết kế bố trí mạch tích hợp, bản quyền, chỉ dẫn địa lý

và bí mật thương mại.

Chương O - Quy tắc xuất xứ: Bao gồm các luật, quy định và quyết định hành

chính được chính phủ các nước nhập khẩu áp dụng để xác định quốc gia xuất xứ

của hàng hóa. Quy tắc xuất xứ có thể hạn chế thương mại khi khó xác định nguồn

gốc của sản phẩm cuối cùng nếu nguyên liệu thô và các bộ phận đến từ các quốc

gia khác nhau.

Chương P - Biện pháp liên quan đến xuất khẩu: là nhóm các biện pháp mà một

quốc gia áp dụng đối với hàng hóa xuất khẩu của chính quốc gia đó. Bao gồm thuế

xuất khẩu, hạn ngạch xuất khẩu hoặc cấm xuất khẩu.

Bảng 2.2. Minh hoạ về cấu trúc cây phân loại các chương của UNCTAD

Cấu trúc cây phân loại của chương A A. Các biện pháp vệ sinh, kiểm dịch động thực vật (SPS) A1. Cấm/hạn chế nhập khẩu vì lý do SPS A2. Giới hạn cho phép đối với dư lượng và chất hạn chế sử dụng (...) A8. Đánh giá sự phù hợp liên quan đến các khía cạnh SPS A81. Yêu cầu đăng ký sản phẩm. A82. Yêu cầu kiểm tra A83. Yêu cầu chứng nhận A84. Yêu cầu kiểm tra A85. Yêu cầu truy xuất nguồn gốc A851. Xuất xứ của vật liệu và bộ phận cấu thành A852. Lịch sử xử lý A853. Phân phối và vị trí của sản phẩm sau khi giao hàng A859. Yêu cầu truy xuất nguồn gốc mới A86. yêu cầu kiểm dịch A89. Đánh giá sự phù hợp liên quan đến SPS, mới A9. Các biện pháp SPS mới B. Rào cản kỹ thuật trong thương mại (TBT) C. Kiểm tra trước khi giao hàng và các thủ tục khác D. Các biện pháp phòng vệ thương mại có tính bắt buộc (…)

Nguồn: UNCTAD (2022)

Ngoài việc phân thành các chương thì UNCTAD còn phân loại cụ thể hơn ở

mỗi chương. Các chương sẽ được chia thành các nhóm khác nhau sử dụng cấu trúc

cây/nhánh với độ chi tiết lên đến ba, bốn chữ số. Cấp độ phân chia càng nhiều chữ số

thì cho thấy sự phân chia chi tiết hơn. Ví dụ: chương A bao gồm chín mã có hai chữ

số, từ A1 đến A9. Sau đó, mỗi mã hai chữ số được phân biệt thêm bằng cách cung

cấp mã ba chữ số. Ví dụ: A8 bao gồm A81 đến A86 và cả A89. A85 được chia nhỏ

hơn nữa thành các mã gồm bốn chữ số: A851, A852, A853 và A859 (Bảng 2.2). Chỉ

có một vài nhóm đạt đến cấp độ phân tách bốn chữ số, hầu hết dừng lại ở ba chữ số

(UNCTAD, 2021). Theo cách phân loại này thì BPPTQ đang được phân chia thành

178 loại biện pháp riêng biệt.

Việc phân loại chi tiết như vậy của UNCTAD nhằm minh bạch hoá hệ thống

các BPPTQ của các quốc gia, đồng thời tạo thuận lợi cho quá trình thu thập dữ liệu

nghiên cứu. Ngoài ra, cũng cho thấy sự phức tạp và khác biệt đáng kết giữa các

BPPTQ, đặc biệt là các biện pháp SPS và TBT.

Như vậy, có thể thấy các BPPTQ được phân loại theo nhiều cách. Tuy nhiên,

hiện nay, cách phân loại của UNCTAD (2019) vẫn là hệ thống phân loại được sử

dụng phổ biến và rộng rãi nhất vì tính minh bạch và bao quát, là cơ sở để xây dựng

hệ thống phân loại và cơ sở dữ liệu về BPPTQ tại các quốc gia trên thế giới.

2.1.3. Quan niệm về các biện pháp SPS và TBT

2.1.3.1. Biện pháp vệ sinh dịch tễ và kiểm dịch động thực vật (SPS)

Theo Hiệp định an toàn thực phẩm và kiểm dịch động thực vật (SPS) của

WTO, SPS được định nghĩa là “tất cả các quy định, điều kiện, yêu cầu bắt buộc có

tác động đến thương mại quốc tế nhằm bảo vệ tính mạng, sức khoẻ của con người,

vật nuôi, động thực vật thông qua việc bảo đảm an toàn thực phẩm và/hoặc ngăn chặn

sự xâm nhập của các dịch bệnh có nguồn gốc từ động thực vật”. Hình thức của các

biện pháp SPS có thể rất đa dạng, có thể là yêu cầu về chất lượng, về bao bì, về quy

trình đóng gói, phương tiện và cách thức vận chuyển động thực vật, kiểm dịch,

phương pháp lấy mẫu, thống kê,...

Phụ lục A, Hiệp định SPS của WTO cũng quy định cụ thể mục đích áp dụng

các biện pháp SPS gồm các mục đích nhằm bảo vệ cuộc sống, sức khỏe động, thực

vật trong lãnh thổ của quốc gia thành viên khỏi: (i) nguy cơ xâm nhập, xuất hiện hay

lan truyền của sâu, bệnh, vật mang bệnh hay vật gây bệnh; (ii) nguy cơ từ các chất

phụ gia thực phẩm, tạp chất, độc chất hoặc vật gây bệnh trong thực phẩm, đồ uống

hoặc thức ăn gia súc; (iii) nguy cơ từ các bệnh do động vật, thực vật hay sản phẩm

của chúng đem lại hoặc từ việc xâm nhập, xuất hiện hay lan truyền sâu hại; đồng

thơngf, (iv) ngăn chặn, hạn chế tác hại khác trong lãnh thổ các quốc gia khỏi sự xâm

nhập, xuất hiện hay lan truyền của sâu hại.

Đồng thời, Hiệp định SPS quy định rằng các quốc gia thành viên của WTO phải

tuân thủ một số nguyên tắc nhất định khi xây dựng và thực thi các biện pháp SPS. Cụ

thể, các biện pháp này chỉ được áp dụng trong phạm vi cần thiết nhằm bảo vệ sức

khỏe con người, động vật và thực vật, phải dựa trên cơ sở khoa học, ngoại trừ một số

trường hợp đặc biệt như dịch bệnh khẩn cấp. Bên cạnh đó, các biện pháp SPS không

được tạo ra sự phân biệt đối xử một cách tùy tiện hoặc thiếu căn cứ, cũng như không

được lợi dụng để dựng lên các rào cản thương mại trá hình. Ngoài ra, các quốc gia

thành viên nên căn cứ vào các tiêu chuẩn, hướng dẫn và khuyến nghị quốc tế (nếu

có) khi áp dụng các biện pháp này. Cuối cùng, Hiệp định SPS cũng khuyến khích

việc hài hòa hóa các biện pháp giữa các quốc gia nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho

hoạt động thương mại toàn cầu.

Nguyên tắc không phân biệt đối xử (giữa hàng hoá nhập khẩu từ các nguồn khác

nhau với nhau, giữa hàng nhập khẩu và hàng nội địa) là một trong những nguyên tắc

trụ cột của WTO. Đối với trường hợp các biện pháp SPS, nguyên tắc này vẫn áp dụng

nhưng có giới hạn. Cụ thể, Hiệp định SPS không cấm các biện pháp SPS phân biệt

đối xử mà chỉ cấm các biện pháp SPS phân biệt đối xử một cách tuỳ tiện hoặc không

có căn cứ. Nói cách khác, nếu một nước có lý do để áp dụng các biện pháp SPS khắt

khe hơn đối với hàng hoá nhập khẩu đến từ một khu vực nhất định so với hàng hoá

đến từ các khu vực khác hoặc hàng hóa trong nước (như khu vực đó đang có dịch

bệnh nguy hiểm) thì vẫn được chấp nhận theo Hiệp định SPS.

2.1.3.2. Hàng rào kỹ thuật trong thương mại (TBT)

Theo Hiệp định TBT của WTO, TBT bao gồm các quy chuẩn kỹ thuật và quy

trình kiểm định mức độ phù hợp của sản phẩm với các tiêu chuẩn kỹ thuật, ngoại trừ

những biện pháp thuộc phạm vi điều chỉnh của Hiệp định SPS. Những biện pháp này

có thể tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau, chẳng hạn như tiêu chuẩn sản phẩm,

quy định kỹ thuật, phương pháp thử nghiệm, chứng nhận chất lượng và các thủ tục

liên quan đến việc xác minh sự tuân thủ của sản phẩm đối với các yêu cầu kỹ thuật.

Trên thực tế, các biện pháp TBT có thể tạo ra những rào cản nhất định đối với thương

mại quốc tế, nhưng đồng thời cũng giữ vai trò thiết yếu trong việc định hướng và

kiểm soát luồng lưu chuyển hàng hóa trên thị trường toàn cầu.

Theo quy định của WTO, các biện pháp TBT có thể bao gồm những yêu cầu

bắt buộc đối với sản phẩm, các tiêu chuẩn mang tính tự nguyện, cũng như quy trình

đánh giá sự phù hợp của sản phẩm (có thể dựa trên các quy định bắt buộc hoặc tiêu

chuẩn tự nguyện). Tuy nhiên, việc áp dụng các biện pháp này không được tạo ra

những rào cản không cần thiết hoặc gây cản trở đến hoạt động thương mại.

Bên cạnh đó, Hiệp định TBT cũng phân loại ba nhóm biện pháp kỹ thuật gồm:

(1) Quy định kỹ thuật là các yêu cầu bắt buộc về đặc tính sản phẩm, quy trình và

phương pháp sản xuất, bao gồm cả thuật ngữ chuyên môn, ký hiệu, bao bì, mã hiệu

hoặc nhãn mác; (2) Tiêu chuẩn kỹ thuật do tổ chức có thẩm quyền ban hành để sử

dụng rộng rãi, quy định về sản phẩm và phương pháp sản xuất nhưng mang tính tự

nguyện; (3) Quy trình đánh giá sự phù hợp là các thủ tục nhằm xác định sản phẩm có

đáp ứng các yêu cầu của quy định hoặc tiêu chuẩn kỹ thuật hay không.

Khi ban hành các biện pháp TBT, các quốc gia phải tuân thủ các nguyên tắc

nhằm đảm bảo tính công bằng và không gây cản trở không cần thiết đến thương mại

quốc tế. Cụ thể, các biện pháp này không được mang tính phân biệt đối xử và cần

tránh tạo ra rào cản thương mại không cần thiết, ưu tiên sử dụng các biện pháp ít hạn

chế hơn nếu có thể. Đồng thời, việc hài hòa hóa với các quy định quốc tế và cân nhắc

các tiêu chuẩn chung được khuyến khích nhằm tạo sự đồng bộ trong thương mại toàn

cầu. Ngoài ra, các quốc gia cũng cần đảm bảo nguyên tắc tương đương và công nhận

lẫn nhau với các nước khác để thúc đẩy hợp tác kinh tế. Cuối cùng, tính minh bạch

phải được duy trì trong toàn bộ quá trình thực thi nhằm đảm bảo sự rõ ràng và công

khai trong áp dụng các biện pháp TBT.

Tóm lại, các biện pháp TBT cần phải được xây dựng trên cơ sở các mục tiêu

hợp pháp không liên quan đến những mục tiêu đã được quy định trong Hiệp định SPS.

Mục đích của mỗi biện pháp cụ thể là để xác định liệu biện pháp đó có tuân thủ các

nguyên tắc của Hiệp định SPS hay TBT hay không, thay vì chỉ tập trung vào việc xem

xét sản phẩm hoặc nhóm sản phẩm cụ thể. Ví dụ, một quy định liên quan đến việc xử

lý trái cây nhập khẩu nhằm ngăn ngừa sự lây lan của sâu bệnh sẽ được phân loại là biện

pháp SPS, trong khi một biện pháp liên quan đến chất lượng, phân loại và ghi nhãn trái

cây nhập khẩu sẽ được coi là biện pháp TBT. Tương tự, một biện pháp quy định các

vật liệu được phép sử dụng trong sản xuất nước đóng chai để bảo vệ sức khỏe con

người, chẳng hạn như việc ngăn ngừa ô nhiễm nước bởi các chất độc hại từ vật liệu, sẽ

thuộc phạm vi Hiệp định SPS. Trong khi đó, một biện pháp quy định kích thước chai

nhằm đảm bảo thể tích tiêu chuẩn lại thuộc phạm vi Hiệp định TBT.

2.2. Các phương pháp đo lường và đánh giá tác động của các biện pháp phi

thuế quan

BPPTQ là một công cụ chính sách ngày càng được sử dụng phổ biến và phức

tạp trong việc điều chỉnh thương mại quốc tế. Tuy nhiên, sự phổ biến và tác động của

BPPTQ đến thương mại quốc tế rất phức tạp, chưa minh bạch. Do đó, việc xác định

các phương pháp nhằm đo lường, định lượng mức độ phổ biến và đánh giá tác động

của các BPPTQ rất cần thiết. Tác động của các BPPTQ có thể được đánh giá theo

nhiều cách. Có một số phương pháp được sử dụng điển hình như:

- Phương pháp tiếp cận trực tiếp nhằm đo lường mức độ phổ biến của BPPTQ

(thông qua phương pháp kiểm đếm số lượng BPPTQ và phương pháp tính toán

các chỉ số mức độ phổ biến của BPPTQ);

- Phương pháp tiếp cận về số lượng bằng mô hình trọng lực hấp dẫn;

- Phương pháp tiếp cận về giá.

2.2.1. Phương pháp đo lường mức độ phổ biến của các biện pháp phi thuế quan

2.2.1.1. Phương pháp kiểm đếm

Phương pháp đơn giản nhất để đo lường và định lượng BPPTQ là thông qua

việc kiểm đếm số lượng các BPPTQ được ban hành và áp dụng đối với các mặt hàng

nhập khẩu. Quá trình này bao gồm việc kiểm đếm, thống kê các quy định, tiêu chuẩn

áp dụng cho từng ngành hàng và quốc gia, dựa trên các thông báo mà các quốc gia

nhập khẩu gửi lên WTO. Những thông báo này được phát hành khi có sự thay đổi

trong việc áp dụng các quy định mới, mức độ tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế hoặc

phản hồi từ doanh nghiệp. Để đánh giá tác động kinh tế của các BPPTQ, phương

pháp kiểm đếm số lượng thường được kết hợp với các phương pháp định lượng khác

như mô hình trọng lực.

Phương pháp kiểm đếm số lượng các BPPTQ được thực hiện là số lượng

BPPTQ một quốc gia áp dụng đối với mặt hàng nhập khẩu cụ thể vào quốc gia đó

hoặc kiểm đếm số lượng các thông báo thay đổi, sửa đổi, bổ sung, thay thế các quy

định BPPTQ của các quốc gia.

2.2.1.2. Phương pháp tính toán các chỉ số liên quan đến mức độ áp dụng phổ biến

các biện pháp phi thuế quan

Để đánh giá mức độ phổ biến của BPPTQ, ngoài việc sử dụng phương pháp

kiểm đếm thì các chỉ số như tỷ lệ bao phủ (Coverage Ratio – CR), chỉ số tần suất

(Frequency Index – FI) và chỉ số thịnh hành (Prevalance Score – PS) được sử dụng.

Việc tính toán các chỉ số về tỷ lệ áp dụng BPPTQ được đánh giá là một trong

những phương pháp tiếp cận đơn giản nhất để đánh giá được mức độ phổ biến của

BPPTQ (Deardorff & Stern, 1997). Các chỉ số này dựa trên cường độ của các công

cụ chính sách và đo lường mức độ điều chỉnh mà không xem xét tác động của nó đối

với thương mại hoặc nền kinh tế (Melo & Nicita, 2018).

Các chỉ số này được tính toán dựa trên số lượng các BPPTQ đã được quan sát,

thu thập và kiểm đếm. Trong đó, hệ số bao phủ (CR) đo lường tỷ lệ giá trị thương mại

bị áp dụng các BPPTQ, chỉ số tần suất (FI) cho biết tỷ lệ phần trăm sản phẩm áp dụng

BPPTQ và chỉ số thịnh hành (PS) là số BPPTQ trung bình áp dụng cho sản phẩm

(UNCTAD, 2022). Các chỉ số này thường được tính toán trên thương mại tổng thể, xem

xét tất cả các loại BPPTQ; đồng thời, các chỉ số này cũng có thể biểu thị mức độ ảnh

hưởng của các BPPTQ cụ thể đối với các nhóm sản phẩm cụ thể như số biện pháp

SPS/TBT trung bình được áp dụng đối với nhóm hàng nông sản (Melo & Nicita, 2018).

• Chỉ số tần suất (FI)

Chỉ số tần suất cho biết tỷ lệ phần trăm hàng hoá nhập khẩu bị áp dụng một

hoặc nhiều BPPTQ (UNCTAD, 2022), giải thích cho việc có hay không có BPPTQ

được áp dụng. Chỉ số tần suất được được tính theo công thức:

𝐹𝐼𝑗 = 𝑥100 ∑𝐷𝑖𝑀𝑖 ∑𝑀𝑖

Trong đó, FIj là chỉ số tần suất của quốc gia j; Mi, Di đều là các biến giả; trong

đó Di phản ánh có hay không có BPPTQ được áp dụng đối với dòng sản phẩm i (Di

sẽ nhận giá trị 1 nếu có ít nhất một BPPTQ được áp dụng, nếu không có BPPTQ nào

được áp dụng thì Di sẽ nhận giá trị 0); Mi phản ánh các dòng sản phẩm i bị ảnh hưởng

bởi các BPPTQ.

Chỉ số tần suất phản ánh mức độ phổ biến của BPPTQ đối với các dòng hàng

hoá. Chỉ số tần suất càng lớn thì cho thấy tỷ lệ mặt hàng/nhóm mặt hàng bị ảnh hưởng

bởi BPPTQ càng lớn. Vì vậy, trường hợp nhập khẩu tất cả các mặt hàng thì tổng giá

trị của Ms khoảng 5200 mã sản phẩm mô tả chi tiết 6 chữ số (tương ứng với 5200

dòng thuế).

• Tỷ lệ bao phủ (CR)

Tỷ lệ bao phủ của BPPTQ được tính bằng cách xác định giá trị nhập khẩu của

từng mặt hàng chịu các BPPTQ, tổng hợp theo nhóm hàng HS áp dụng và thể hiện tỷ

lệ phần trăm của tổng giá trị hàng nhập khẩu bị áp dụng BPPTQ (UNCTAD, 2022).

Khác với chỉ số tần suất, CR được tính toán thông qua giá trị hàng nhập khẩu, thay

vì dòng sản phẩm được trao đổi (UNCTAD, 2022).

𝐶𝑅𝑗 = 𝑥100 ∑𝐷𝑖𝑉𝑖 ∑𝑉𝑖

Trong đó, CRj là tỷ lệ bao phủ tại quốc gia j. Vi là giá trị của hàng hoá nhập

khẩu i chịu ảnh hưởng của BPPTQ. CR phản ánh mức độ áp dụng của BPPTQ đối

với giá trị hàng hoá nhập khẩu. CR càng lớn nghĩa là tỷ lệ giá trị hàng hoá bị áp dụng

BPPTQ càng cao.

Cả hai chỉ số FI và CR chỉ phản ánh tỷ lệ số lượng mặt hàng/nhóm mặt hàng,

hoặc tỷ lệ giá trị hàng hóa bị áp dụng BPPTQ nói chung, mà không phản ánh đầy đủ

mức độ tác động khác nhau của BPPTQ đối với các mặt hàng. Cụ thể, chúng không

thể phân biệt được sự ảnh hưởng của BPPTQ khi một mặt hàng/nhóm mặt hàng chỉ

bị áp dụng một biện pháp so với trường hợp một mặt hàng/ nhóm mặt hàng phải chịu

nhiều hơn một biện pháp BPPTQ.

• Điểm số thịnh hành (PS)

Nếu hàng hoá bị áp dụng nhiều hơn một BPPTQ thì chỉ số thịnh hành được sử

dụng. Chỉ số thịnh hành phản ánh số lượng trung bình của các BPPTQ riêng biệt áp

dụng cho các sản phẩm nhập khẩu qua đó đo lường mức độ đa dạng và cường độ của

các BPPTQ (UNCTAD, 2022).

𝑃𝑆 = ∑𝑁𝑖𝑀𝑖 ∑𝑀𝑖

Trong đó, Ni là số lượng trung bình của các BPPTQ áp dụng đối với hàng hoá Mi.

Như vậy, ba chỉ số trên được sử dụng để xác định chỉ số mức độ áp dụng phổ

biến các BPPTQ của các quốc gia, từ đó phản ánh về mặt hình thức mức độ ảnh

hưởng của BPPTQ đối với hàng hóa; gồm tỷ lệ số lượng mặt hàng hoặc nhóm mặt

hàng, tỷ lệ giá trị hàng hóa bị ảnh hưởng bởi BPPTQ, hoặc giá trị trung bình của một

mặt hàng bị ảnh hưởng bởi bao nhiêu loại BPPTQ.

2.2.2. Phương pháp định lượng sử dụng mô hình lực hấp dẫn

Ferrantino (2006) đã trình bày chi tiết về các phương pháp thường được sử

dụng để định lượng tác động của các BPPTQ) lên dòng chảy thương mại và giá cả,

tùy theo từng loại BPPTQ. Trong nghiên cứu về ảnh hưởng của BPPTQ đến thương

mại quốc tế, mô hình lực hấp dẫn là phương pháp được các nhà nghiên cứu áp dụng

phổ biến, như Disdier và Marette (2010), Yousefi và Liu (2013),… Đồng thời, để so

sánh trực tiếp tác động của các BPPTQ đối với thương mại với tác động của thuế

quan đối với thương mại, các nghiên cứu Kee và cộng sự (2009), Beghin và cộng sự

(2014) hay Cadot và cộng sự (2018),… đã sử dụng phương pháp ước lượng tương

đương thuế quan giá trị (AVE) của các BPPTQ.

Từ đầu những năm 1960, Tinbergen (1962) và Pöyhönen (1963) đã cho rằng

dòng chảy thương mại quốc tế có xu hướng lớn hơn giữa các cặp nền kinh tế gần

nhau và và nhỏ hơn giữa các cặp nền kinh tế cách xa nhau hơn. Từ đó, dựa vào thuyết

lực hấp dẫn của Newton, mô hình lực hấp dẫn đã được đưa ra để đánh giá về mức độ

của các dòng thương mại chỉ với ba biến (GDP của nước xuất khẩu, GDP của nước

nhập khẩu và khoảng cách giữa hai quốc gia đó).

Mô hình lực hấp dẫn là một công cụ phổ biến để định lượng tác động của các

yếu tố đến dòng chảy thương mại quốc tế. Mô hình này được xây dựng dựa trên mối

quan hệ giữa quy mô kinh tế và khoảng cách địa lý giữa các quốc gia. Theo mô hình

truyền thống, khoảng cách địa lý đóng vai trò như một rào cản đối với thương mại,

trong khi quy mô kinh tế phản ánh đặc điểm của cả quốc gia xuất khẩu và nhập khẩu,

ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động thương mại giữa hai bên. Cụ thể: thương mại giữa

hai nước i và j là một hàm số phụ thuộc vào quy mô nền kinh tế và khoảng cách địa

lý của hai quốc gia này, theo đó dòng thương mại tỷ lệ thuận với quy mô và tỷ lệ

.a=

T ij

YY i D ij

nghịch với khoảng cách (Tinbergen,1962).

Trong đó:

Tij: Kim ngạch thương mại giữa hai nước i và j

α: hằng số

Yi,Yj: Quy mô nền kinh tế của nước i và j

Dij: Khoảng cách giữa hai nước i và j

Mặc dù còn hạn chế do thiếu cơ sở lý thuyết vững chắc, mô hình này vẫn được

đánh giá là một công cụ mạnh mẽ trong nghiên cứu thực nghiệm. Do đó, sau nghiên

cứu của Tinbergen (1962), nhiều nhà nghiên cứu đã tiếp tục ứng dụng và mở rộng

mô hình này nhằm cải thiện độ chính xác và khả năng giải thích trong các phân tích

kinh tế.

Việc sử dụng nhiều các mô hình lực hấp dẫn, đặc biệt là cho các mục đích

chính sách ngày càng được các nhà nghiên cứu quan tâm hơn. Các nhà nghiên cứu

đã chỉ ra rằng các trở ngại đối với thương mại có thể được coi là các yếu tố bổ sung

làm tăng khoảng cách kinh tế. Do đó, kết quả của nghiên cứu không chỉ cung cấp một

bức tranh tổng thể về các yếu tố chính quyết định thương mại, mà còn xác định tác

động của các chính sách cụ thể như BPPTQ hay FTA. Do đó, các nghiên cứu sau này

đã đưa vào mô hình cơ sở nhiều biến số hơn. Các biến bổ sung có thể được đưa vào

mô hình hầu như không có giới hạn (Ferrantino, 2006) như biến là thành viên của

Hiệp định thương mại ưu đãi (PTA) (Aitken, 1973); yếu tố khoảng cách văn hóa về

ngôn ngữ (Boisso và Ferrantino, 1997, Noland, 2005), mạng lưới dân tộc (Rauch và

Trinidade, 2002); biến tỷ giá hối đoái đối với thương mại; Hơn nữa, các nhà nghiên

cứu đã đưa thêm các biến liên quan đến chính sách thương mại như thuế quan,

BPPTQ, sự hiện diện hay vắng mặt của các hiệp định thương mại tự do (FTA), tư

cách thành viên trong các tổ chức quốc tế, hay các thước đo về tự do kinh tế, chất

lượng thể chế, tính minh bạch hay tham nhũng cũng đã được sử dụng trong các mô

hình trọng lực (Ferrantino, 2006).

Anderson và Wincoop (2003) đã có đóng góp quan trọng trong việc củng cố

nền tảng lý thuyết cho mô hình lực hấp dẫn bằng cách phát triển mô hình lực hấp dẫn

cấu trúc. Nghiên cứu này dựa trên lý thuyết về hệ số co giãn thay thế không đổi của

Armington (Armington – CES), với giả định rằng hàng hóa được phân biệt theo

nguồn gốc xuất xứ và chịu tác động của hệ số co giãn thay thế.

Với việc đưa BPPTQ vào hệ thống biến của mô hình, mô hình trọng lực đã

được sử dụng phổ biến trong việc đánh giá tác động của BPPTQ đến thương mại quốc

tế (Bao và Qiu, 2010; Melo và cộng sự, 2014).

2.2.3. Phương pháp tiếp cận về giá: ước lượng tương tương thuế quan giá trị

Trong phương pháp ước lượng tương đương thuế quan giá trị (Ad Valorem

Equivalence – AVE) có hai cách tiếp cận về cách tính AVE tương ứng của các

BPPTQ. Một là, cách tiếp cận trực tiếp sẽ là đánh giá sự khác biệt về giá cả trước và

sau khi BPPTQ được áp dụng (Deardorff và Stern, 1997; Dean và cộng sự, 2009,

Rickard & Lei, 2011; Nimenya và cộng sự, 2012). Hai là phương pháp tính AVE gián

tiếp sử dụng độ co giãn của cầu nhập khẩu được phát triển bởi Kee và cộng sự (2009).

Thứ nhất, theo cách tiếp cận trực tiếp của phương pháp ước lượng AVE của

BPPTQ hay còn gọi là phương pháp nêm giá, dựa trên ước tính chênh lệch giữa giá

nhập khẩu và giá trong nước do BPPTQ gây ra do BBPTQ được cho là làm tăng mức

giá mà người tiêu dùng phải trả cao hơn mức giá mà lẽ ra phải trả (Ferrantino, 2006).

Từ sự chênh lệch về giá được tính toán này thì một mức thuế nhập khẩu tương đương

được khấu trừ. Mức chênh lệch giữa giá trong nước và giá nhập khẩu chính là do

BPPTQ tạo ra. Do đó, phương pháp này đánh giá tác động của BPPTQ gây ra tương

tự như tác động do thuế quan nhập khẩu gây ra. Phương pháp được đánh giá là tương

đối dễ thực hiện khi có sẵn giá trong nước và giá nhập khẩu của cùng một mặt hàng.

Tuy nhiên, phương pháp này có một số hạn chế như (1) bằng phương pháp này, các

nhà nghiên cứu mới chỉ lượng hóa được tác động của một số BPPTQ tác động đến

một sản phẩm cụ thể, nhưng chưa thể nói được tác động của từng BPPTQ hay việc

xác định các BPPTQ tác động lên sản phẩm đó; (2) nhiều mặt hàng nhập khẩu và

hàng sản xuất trong nước không có nhãn mác riêng khiến giá cả trên thị trường ngang

nhau; (3) Một nhược điểm khác của phương pháp này là không thể quan sát được giá

trong nước khi không có BPPTQ. Do đó, giá trong nước bị ảnh hưởng bởi các BPPTQ

thường được so sánh trực tiếp với giá quốc tế, bỏ qua tác động có thể có của sự khác

biệt về chất lượng sản phẩm. Hơn nữa, các BPPTQ xảy ra ở các giai đoạn khác nhau

trong chuỗi cung ứng, trong đó tạo ra sự so sánh các mức giá khác nhau dọc theo

chuỗi sản xuất và phân phối (ví dụ như chi phí, bảo hiểm và vận chuyển (CIF), giao

hàng đã nộp thuế (DDP)) cho một sản phẩm là cần thiết. Và trong trường hợp các

BPPTQ bị cấm, không có mức giá nào có thể quan sát được (Grübler & Reiter, 2016);

(4) Thêm một hạn chế quan trọng của phương pháp này là khả năng thực hiện đối với

các ngành có quy mô lớn, dữ liệu quá lớn để có thể tổng hợp để xác định những khác

biệt cụ thể (Deardorff & Stern, 1997).

Thứ hai, ở một hướng khác, Kee và cộng sự (2009) đã gián tiếp tính toán AVE

của các BPPTQ theo cách tiếp cận hai bước. Đầu tiên, các nhà nghiên cứu đánh giá

tác động của các BPPTQ đối với giá trị nhập khẩu bằng mô hình trọng lực. Các kết

quả sau đó được chuyển đổi thành AVE sử dụng độ co giãn của cầu nhập khẩu, được

ước tính trước. Các tác giả đã chỉ rằng AVE trung bình của tất cả các sản phẩm bị

ảnh hưởng bởi BPPTQ là 45% và 32% khi tính theo giá trị nhập khẩu. Hơn nữa, kết

quả nghiên cứu đã chỉ ra sự khác biệt lớn về AVE giữa các sản phẩm và quốc gia, với

AVE cao nhất được tìm thấy đối với các sản phẩm nông nghiệp và đối với các quốc

gia có thu nhập thấp ở Châu Phi. Tuy nhiên, hạn chế của nghiên cứu của Kee và cộng

sự (2009) là dựa trên mô hình cạnh tranh hoàn hảo, AVE chỉ nhận giá trị dương, nghĩa

là bằng cách sử dụng các tham số hạn chế, Kee và cộng sự (2009) đã buộc tất cả các

BPPTQ chỉ có tác động hạn chế nhập khẩu tương đương với thuế quan và hạn ngạch.

Tuy nhiên, các biện pháp phi thuế quan cũng có thể có tác động tạo thuận lợi cho

thương mại trong thực tế thị trường cạnh tranh không hoàn hảo. Beghin và cộng sự

(2014) đã ước tính lại phương pháp trọng lực được đề xuất bởi Kee và cộng sự (2009)

đối với các BPPTQ trong giai đoạn 2001 - 2003, cho phép các giá trị dương và âm

của AVE của BPPTQs. Kết quả chỉ ra rằng 12% tổng số sản phẩm ở cấp HS 6 chữ số

bị ảnh hưởng bởi các quy chuẩn kỹ thuật. Trong số đó, 39% có AVE âm, tức là

BPPTQ có tác động tạo thuận lợi cho nhập khẩu. Bratt (2014) kết luận rằng về tổng

thể, các biện pháp phi thuế quan có tác động cản trở hơn là tạo thuận lợi cho thương

mại, với AVE trung bình là 15,7%. Tuy nhiên, 46,1% trong tất cả các AVE được tính

toán có tác động tích cực đến thương mại. So sánh giữa các doanh nghiệp xuất khẩu

và doanh nghiệp nhập khẩu ở các quốc gia có thu nhập khác nhau giữa lĩnh vực thực

phẩm và chế tạo, Bratt (2017) đã chỉ ra rằng AVE của các BPPTQ cao nhất đối với

các quốc gia thu nhập thấp trong cả hai lĩnh vực. Ngoài ra, Bratt (2017) cũng nhấn

mạnh rằng các BPPTQ tác động tới lĩnh vực thực phẩm nhiều hơn so với các BPPTQ

trong lĩnh vực sản xuất chế tạo.

Ưu điểm chính của phương pháp sử dụng mô hình lực hấp dẫn để gián tiếp suy

ra AVE so với phương pháp tiếp cận về giá trực tiếp (nêm giá, chênh lệch giá phía trên)

là mô hình lực hấp dẫn được sử dụng dựa trên dữ liệu thương mại phong phú hơn ở cấp

độ sản phẩm được phân tách rõ ràng so với dữ liệu về giá. Ngoài ra, mô hình lực hấp dẫn

cũng có thể được sử dụng để phân tích bảng số liệu mảng rộng cho một nhóm lớn các

quốc gia và sản phẩm với các BPPTQ khác nhau phát triển theo thời gian. Tuy nhiên,

cách suy ra AVE gián tiếp như Kee và cộng sự (2009) cũng có nhược điểm là không

phân biệt được chất lượng hàng nội với hàng ngoại, ảnh hưởng đến tác động của các

BPPTQ (nhược điểm giống như cách tính chênh lệch giá).

Ngoài ra, để đánh giá tác động của BPPTQ đối với thương mại, các nhà nghiên

cứu còn sử dụng mô hình cân bằng từng phần (PE) như Van Tongeren và cộng sự (2009);

Beghin và cộng sự (2012); mô hình cân bằng tổng thể (CGE) như Ganslandt và

Markkusen (2001), Yew và cộng sự (2020). Các tác giả đã làm rõ cả hai chiều hướng

tác động của các BPPTQ, bao gồm tác động tiêu cực và tác động tích cực. Đồng thời,

nghiên cứu cũng giải thích được cách thức BPPTQ có thể cản trở thương mại hoặc

thúc đẩy cầu của hai BPPTQ SPS và TBT, mặc dù mức độ ảnh hưởng thương mại có

thể khác nhau, trong nông nghiệp và đối với lĩnh vực thực phẩm, các biện pháp này

đang hạn chế mạnh mẽ thương mại.

2.3. Xuất khẩu nông sản và các yếu tố tác động đến xuất khẩu nông sản

2.3.1. Quan niệm về hàng nông sản

Hiện nay, quan điểm về hàng nông sản trên thế giới vẫn chưa có sự thống nhất.

Theo định nghĩa của Tổ chức Nông lương Thế giới (FAO), nông sản bao gồm các

sản phẩm có nguồn gốc từ nông nghiệp, có thể tồn tại dưới dạng thô hoặc đã qua chế

biến (không gồm nước, muối và các chất phụ gia). FAO phân chia nông sản thành

các nhóm sản phẩm cụ thể như nhóm nông sản nhiệt đới; nhóm thịt và các sản phẩm

từ thịt, nhóm dầu mỡ và các sản phẩm từ dầu; nhóm sữa và các chế phẩm từ sữa,

nhóm nông sản nguyên liệu, nhóm rau quả.

Theo Hiệp định Nông nghiệp (AoA) của WTO, hàng nông sản được định nghĩa

trong mối liên quan đến Hệ thống hài hòa phân loại sản phẩm (HS). Theo đó, hàng

nông sản chính là các hàng hoá có nguồn gốc từ hoạt động nông nghiệp, thuộc

Chương I đến Chương XXIV của Hệ thống thuế mã HS, trừ cá (HS03) và các sản

phẩm từ cá (HS16 gồm HS1604, HS1605). Như vậy, hàng hoá nông sản gồm các

mặt hàng hàng là sản phẩm từ nông nghiệp cơ bản và tất cả các mặt hàng có nguồn

gốc và được chế biến từ sản phẩm nông nghiệp cơ bản.

Khác với quan điểm của WTO, pháp luật Việt Nam quy định “nông sản là sản

phẩm của các ngành nông nghiệp, lâm nghiệp, thuỷ sản, diêm nghiệp” (Khoản 7 Điều

3 Nghị định 57/2018/NĐ-CP về cơ chế khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào nông

nghiệp, nông thôn). Như vậy, nông nghiệp theo quan điểm của Việt Nam được hiểu

theo nghĩa rộng nhưng các mặt hàng do ngành chế biến nông lâm thuỷ sản tạo ra lại

được xếp vào sản phẩm của ngành công nghiệp.

Hiện nay, quan niệm của WTO được các quốc gia áp dụng nhiều nhất. Phân

loại của WTO cũng là căn cứ để thống nhất quản lý hoạt động thương mại hàng nông

sản trên toàn thế giới một cách thống nhất theo hệ thống HS.

Trong các nghiên cứu khoa học, quan niệm về hàng nông sản của WTO cũng

được các nhà nghiên cứu trên thế giới áp dụng vì sự thuận tiện trong thu thập dữ liệu

nghiên cứu đồng bộ giữa các nước, từ đó đưa ra được nhưng đánh giá liên quan đến

thương mại nông sản một cách thống nhất và chính xác.

2.3.2. Quan niệm về xuất khẩu nông sản và các yếu tố tác động đến xuất khẩu

nông sản

2.3.2.1. Xuất khẩu nông sản

Theo các học thuyết về thương mại quốc tế, khi quá trình phân công lao động

xã hội đạt đến một mức độ nhất định, chuyên môn hóa sản xuất sẽ diễn ra, góp phần

nâng cao năng suất. Kết quả là lượng hàng hóa được tạo ra ngày càng nhiều, không

chỉ đáp ứng đầy đủ nhu cầu tiêu dùng trong nước mà còn tất yếu dẫn đến sự mở rộng

trao đổi hàng hóa ra ngoài phạm vi quốc gia. Theo Salvatore (2019), xuất khẩu là

hoạt động trao đổi hàng hóa và dịch vụ của một quốc gia với các quốc gia khác trên

thế giới dưới hình thức mua bán thông qua các quan hệ thị trường nhằm mục đích thu

ngoại tệ. Như vậy, hoạt động xuất khẩu chính là hoạt động trao đổi hàng hoá vượt qua

biên giới của một quốc gia. Tương tự, trong pháp luật thương mại Việt Nam, “xuất

khẩu hàng hóa là việc hàng hoá được đưa ra khỏi lãnh thổ Việt Nam hoặc đưa vào khu

vực đặc biệt nằm trên lãnh thổ Việt Nam được coi là khu vực hải quan riêng theo quy

định của pháp luật” (khoản 1, điều 28, Luật Thương mại 2005).

Nông sản là một loại hàng hoá được mua bán, trao đổi, do đó, XKNS là

việc một quốc gia bán nông sản sang các quốc gia trên thế giới, nhằm mục đích

thu lợi nhuận.

Căn cứ vào các hình thức xuất khẩu nói chung, XKNS được thực hiện qua các

hình thức gồm xuất khẩu trực tiếp, xuất khẩu trung gian, xuất khẩu tại chỗ, tạm nhập

tái xuất.

- Xuất khẩu trực tiếp: Là hình thức XKNS trong đó người mua và người bán

thiết lập quan hệ trực tiếp mà không qua trung gian. Quá trình này diễn ra thông qua

các phương thức như gặp gỡ trực tiếp, trao đổi thư tín hoặc các kênh liên lạc khác để

đàm phán về giá cả, điều kiện giao dịch và các thỏa thuận thương mại.

- Xuất khẩu trung gian (hình thức XKNS ủy thác): đây là hình thức bán hàng

nông sản thông qua nhân tố trung gian thứ ba, nhân tố trung gian thứ ba thường là

các đại lý, doanh nghiệp xuất nhập khẩu hay các doanh nghiệp vận tải. XKNS ủy thác

thường xảy ra khi người sản xuất nông sản không đủ điều kiện hoặc năng lực để xuất

khẩu nên trực tiếp ủy thác cho bên trung gian để tiến hành xuất khẩu. Phía bên được

ủy thác sẽ thu phí ủy thác từ hoạt động ủy thác này. Hình thức này khá phổ biến tại

các quốc gia đang phát triển.

- Xuất khẩu hàng nông sản tại chỗ: là hình thức mà hàng nông sản được bán cho

người nước ngoài trên lãnh thổ quốc gia của bên xuất khẩu. Đặc điểm của hình thức

này là bên xuất khẩu không cần phải tìm kiếm bên nhập khẩu mà ngược lại bên nhập

khẩu sẽ đến đàm phán trực tiếp với bên xuất khẩu. Với hình thức này tất cả các hoạt

động như hải quan, vận tải,… thường sẽ do bên nhập khẩu thực hiện.

- Tạm nhập tái xuất: Là hình thức xuất khẩu trở lại những hàng nông sản được

nhập từ nước khác chưa qua chế biến ở nước tái xuất.

Thương mại nông sản nói chung và XKNS nói riêng luôn đóng một vai trò quan

trọng đối với an ninh lương thực toàn cầu, bằng cách đảm bảo rằng thâm hụt lương

thực tạm thời hoặc kéo dài do khí hậu bất lợi và các điều kiện khác từ thị trường thế

giới có thể được đáp ứng. Thương mại nông sản ở nhiều nước là một phần quan trọng

của hoạt động kinh tế nói chung và tiếp tục đóng một vai trò quan trọng trong sản

xuất nông nghiệp của quốc gia như: (i) Đóng góp vào tăng trưởng kinh tế; (ii) Mở

rộng thị trường xuất khẩu (iii) Cải thiện cán cân thanh toán quốc tế (iv) Góp phần giải

quyết việc làm, nâng cao thu nhập và mức sống thực tế cho các tầng lớp dân cư (v)

Góp phần giúp hội nhập sâu rộng vào hoạt động kinh tế quốc tế và tăng cường quan

hệ đối ngoại với các nước.

Hơn nữa, mặt hàng nông sản có những đặc điểm riêng biệt khiến nó khác biệt

so với các loại hàng hóa khác trong hoạt động xuất khẩu. Trước tiên, nông sản thường

là hàng hóa có tính chất thời vụ cao, phụ thuộc vào chu kỳ sản xuất và điều kiện thời

tiết. Điều này dẫn đến nguồn cung không ổn định và dễ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố

ngoại cảnh như thiên tai hay biến đổi khí hậu. Thứ hai, nông sản là loại hàng hóa có

tính dễ hư hỏng, đòi hỏi phải có các biện pháp bảo quản và vận chuyển đặc biệt như

kho lạnh hay đóng gói phù hợp để duy trì chất lượng. Ngoài ra, nông sản thường

mang tính chất thô sơ, giá trị gia tăng thấp nếu không qua chế biến, điều này khiến

giá trị xuất khẩu phụ thuộc nhiều vào chất lượng nguyên liệu thô và thị trường tiêu

thụ. Cuối cùng, các quy định về kiểm dịch thực vật, tiêu chuẩn an toàn thực phẩm và

truy xuất nguồn gốc là những rào cản kỹ thuật đặc thù trong XKNS, đòi hỏi nhà xuất

khẩu phải tuân thủ nghiêm ngặt để đáp ứng yêu cầu của các thị trường quốc tế. Những

đặc điểm này tạo nên sự khác biệt lớn của hàng nông sản so với các mặt hàng công

nghiệp hay dịch vụ khác trong thương mại quốc tế, yêu cầu các doanh nghiệp và quốc

gia XKNS phải đầu tư vào công nghệ bảo quản, chế biến và đáp ứng các tiêu chuẩn

quốc tế để nâng cao năng lực cạnh tranh.

2.3.2.2. Các yếu tố tác động đến xuất khẩu nông sản

Hoạt động XKNS là hoạt động mua bán nông sản giữa hai quốc gia, trong đó,

bên bán là quốc gia xuất khẩu và bên mua là quốc gia nhập khẩu. Do đó, xác định các

yếu tố tác động đến XKNS là xác định tất cả các yếu tố tác động tới xuất khẩu của

quốc gia bán và các yếu tố tác động tới nhập khẩu của quốc gia mua. Các lý thuyết

của Anderson (1979), Eaton và Kortum (2002), và Chaney (2008); Melitz và cộng sự

(2008) đã cho thấy rằng các hoạt động thương mại của hai quốc gia sẽ chịu ảnh hưởng

của 3 nhóm yếu gồm các yếu tố tác động từ phía cầu nhập khẩu, các yếu tố tác động

từ phía cung xuất khẩu và các yếu tố hấp dẫn hoặc cản trở thương mại. Hoạt động

XKNS cũng là một hoạt động thương mại quốc tế; do đó, về mặt lý thuyết chung,

hoạt động XKNS cũng chịu tác động của 3 nhóm yếu tố này. Hình 2.1 minh hoạ các

nhóm yếu tố tác động đến XKNS.

Hình 2.1. Các yếu tố tác động đến xuất khẩu

• Nhóm yếu tố tác động từ phía cung tác động đến XKNS

Nguồn: Tác giả tổng hợp

Nhóm yếu tố từ phía cung đánh giá năng lực, quy mô sản xuất và XKNS

bao gồm các yếu tố như sự phát triển của nền kinh tế trong nước thể hiện quy mô

và tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế (đại diện bởi GDP hoặc GDP bình quân đầu

người), quy mô dân số, tỷ lệ dân số lao động trong ngành nông nghiệp, diện tích

đất nông nghiệp.

- Quy mô và tốc độ tăng trưởng nền kinh tế của nước xuất khẩu

Quy mô và tốc độ tăng trưởng nền kinh tế được đại diện bởi GDP hoặc GDP

bình quân đầu người GDP là một chỉ số đo lường sự phát triển kinh tế của một quốc

gia trong một khoảng thời gian nhất định. Khi GDP tăng cao, có nghĩa là nền kinh tế

đang tăng trưởng, sản lượng và thu nhập của người dân đều tăng lên. Ngược lại, khi

GDP giảm thấp, có nghĩa là nền kinh tế đang suy thoái, sản lượng và thu nhập của

người dân đều giảm đi. Kinh tế tăng trưởng sẽ thúc đẩy sản xuất và sử dụng hiệu quả

các nguồn lực, tăng năng suất lao động và lợi nhuận cho doanh nghiệp, khuyến khích

sự đầu tư vào công nghệ, cơ sở hạ tầng và nguồn nhân lực, mở rộng và đa dạng hóa

thị trường, giảm rủi ro và gia tăng cạnh tranh cho các sản phẩm của quốc gia, nâng

cao uy tín và hình ảnh của quốc gia trên thị trường quốc tế, góp phần xây dựng quan

hệ hợp tác và hữu nghị với các nước đối tác, thúc đẩy xuất khẩu.

Như vậy, quy mô và tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế thường có tác động

cùng chiều với xuất khẩu. Tăng trưởng kinh tế sẽ thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh

tế, góp phần đa dạng hóa mặt hàng xuất khẩu, nâng cao năng lực cạnh tranh. Một

quốc gia có quy mô và tốc độ tăng trưởng tốt tạo điều kiện góp phần nâng cao năng

lực sản xuất và phát triển các ngành công nghiệp, trong đó có ngành nông sản. Đây

là yếu tố then chốt để nâng cấp thành phần các sản phẩm xuất khẩu. Thực tiễn đã

chứng minh rằng một quốc gia có nền tảng công nghiệp mạnh mẽ sẽ thúc đẩy sản

xuất và xuất khẩu hàng hóa.

- Quy mô và chất lượng nguồn nhân lực hay tỷ lệ dân số lao động trong ngành

nông nghiệp

Quy mô dân số tác động đến kim ngạch xuất khẩu, đại diện cho quy mô lao

động và quy mô thị trường thông qua quy mô sản xuất của nước xuất khẩu. Đây là

một yếu tố quan trọng đối với xuất khẩu. Theo lý thuyết Heckscher-Ohlin, nếu một

nền kinh tế có lợi thế tốt về nguồn lực nào thì sẽ sản xuất và xuất khẩu hàng hóa

chuyên sâu về nguồn lực đó. Ngành nông sản có đặc trưng là sử dụng nhiều lao động;

ngành nông sản thâm dụnng về lao động, do đó, lao động là yếu tố quan trọng trong

ngành. Một quốc gia có quy mô dân số lớn sẽ có khả năng tăng cung ứng nguồn lao

động ra thị trường, từ đó tăng lao động sản xuất và lượng xuất khẩu. Đồng thời, nguồn

nhân lực có kỹ năng và trình độ cao là yếu tố cốt lõi để đạt được chất lượng sản phẩm

mong muốn và giảm giá thành sản xuất. Kỹ năng kỹ thuật cao không chỉ giúp tối ưu

hóa quy trình sản xuất thông qua việc giảm thiểu lỗi và tăng hiệu suất làm việc, mà

còn đóng góp vào việc nâng cao chất lượng sản phẩm cuối cùng. Điều này đặc biệt

quan trọng trong ngành nông sản.

- Diện tích đất nông nghiệp

Lý thuyết Heckscher-Ohlin, một phần của lý thuyết tài nguyên và thương mại

quốc tế, tập trung vào vai trò của tài nguyên và nhân công trong quá trình quyết định

thương mại. Theo Heckscher-Ohlin, quỹ đất nông nghiệp có sẵn trong một quốc gia

sẽ ảnh hưởng đến lợi thế so sánh của quốc gia đó trong việc sản xuất và XKNS.

Nếu một quốc gia có tỷ lệ đất nông nghiệp trên tổng diện tích đất cao, điều

này có thể gợi ý rằng quốc gia đó có một lợi thế so sánh trong việc sản xuất nông sản.

Lý do là quỹ đất nông nghiệp đủ lớn có thể hỗ trợ sản xuất nông sản với giá thành

thấp hơn. Khi có lợi thế về giá thành, quốc gia có thể sản xuất nông sản với chi phí

thấp hơn và có khả năng cạnh tranh hơn trên thị trường quốc tế. Trong trường hợp tỷ

lệ đất nông nghiệp trên tổng diện tích đất của một quốc gia thấp hơn, điều này có thể

ảnh hưởng đến khả năng XKNS của quốc gia đó. Tuy nhiên, quỹ đất nông nghiệp

thấp không đồng nghĩa là một trở ngại đối với việc XKNS. Các quốc gia có thể sử

dụng tài nguyên khác như nhân công hoặc vốn đầu tư để nâng cao năng suất và hiệu

• Nhóm yếu tố tác động từ phía cầu tác động đến XKNS

suất trong nông nghiệp.

Nhóm yếu tố từ phía cầu đánh giá năng lực, quy mô nhập khẩu, nhu cầu tiêu

thụ nông sản của nước nhập khẩu bao gồm các yếu tố như sự phát triển của nền kinh

tế trong nước thể hiện quy mô và tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế (đại diện bởi

GDP hoặc GDP bình quân đầu người), quy mô dân số, tỷ lệ dân số lao động trong

ngành nông nghiệp, diện tích đất nông nghiệp, thị hiếu người tiêu dùng (đại diện bởi

yếu tố văn hoá).

- Quy mô, tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế: đây là yếu tố thể hiện khả năng

tiêu thụ của nước nhập khẩu và thu nhập của người dân nước nhập khẩu. Nếu quy mô

nền kinh tế (GDP) càng lớn thì thu nhập bình quân đầu người càng tăng, điều đó cho

thấy người dân có thu nhập tốt thì sẽ gia tăng nhu cầu tiêu dùng, từ đó gia tăng lượng

nhập khẩu. Nên các quốc gia xuất khẩu có thể gia tăng nguồn cung ứng xuất khẩu

của mình vào quốc gia nhập khẩu.

- Quy mô dân số của nước nhập khẩu: Dân số nước nhập khẩu thể hiện quy mô

thị trường nhập khẩu. Theo lý thuyết thì dân số nước nhập khẩu càng nhiều khả năng

nhập khẩu càng nhiều và từ đó sẽ càng làm lượng tăng xuất khẩu của nước xuất khẩu.

Đặc biệt là trong lĩnh vực nông sản là mặt hàng thiết yếu, dân số càng lớn thì nhu cầu

về nông sản, thực phẩm càng lớn.

- Tỷ lệ dân số lao động trong ngành nông nghiệp: Khi nước nhập khẩu có tỷ lệ dân

số làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp nhỏ có thể dẫn đến sản lượng nguồn cung nông

sản trong nước nhỏ, từ đó thúc đẩy nhu cầu nhập khẩu để đáp ứng đủ lương thực, thực

phẩm và tác động tích cực đến xuất khẩu. Tuy nhiên, không phải lúc nào tỷ lệ lao động

trong ngành nhỏ cũng đồng nghĩa với năng suất và sản lượng không cao. Có những quốc

gia với trình độ khoa học kĩ thuật cao, cơ giới hoá trong nông nghiệp tốt thì dẫn đến năng

suất và chất lượng vẫn cao, từ đó sẽ hạn chế lượng nhập khẩu.

- Tỷ lệ đất nông nghiệp: Nước nhập khẩu nông sản mà có diện tích đất nông

nghiệp nhỏ, sẽ có nhu cầu nhập khẩu nhiều các mặt hàng nông sản hơn là các quốc

gia có tỷ lệ đất nông nghiệp lớn.

- Thị hiếu người tiêu dùng: Đây cũng là một yếu tố quan trọng. Người tiêu dùng

thường sẽ lựa chọn sản phẩm theo văn hoá, sở thích ẩm thực, ý thức bảo vệ môi

trường,… Vì nông sản là mặt hàng thiết yếu, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khoẻ con

người nên người tiêu dùng sẽ quan tâm nhiều đế chất lượng sản phẩm như thành phần,

nguồn gốc của sản phẩm,… Do đó, chất lượng và thương hiệu nông sản đáp ứng được

các yêu cầu thị hiếu người tiêu dùng thì sẽ tác động tích cực tới kim ngạch xuất khẩu

và ngược lại. Do đó, trước khi XKNS sang một quốc gia, doanh nghiệp xuất khẩu cần

• Nhóm yếu tố cản trở/hấp dẫn thương mại nông sản

tìm hiểu kĩ thị hiếu người tiêu dùng.

Nhóm yếu tố cản trở/hấp dẫn XKNS bao gồm các yếu tố về tự nhiên (khoảng

cách địa lý giữa hai quốc gia, chung đường biên giới quốc gia), chính sách thương

mại quốc tế của quốc gia như chính sách thuế quan, chính sách phi thuế quan, chính

- Các yếu tố về tự nhiên:

sách tỷ giá hối đoái.

Khoảng cách giữa hai quốc gia là một yếu tố cơ bản trong mô hình trọng lực

hấp dẫn khi nghiên cứu về thương mại hàng hóa nói chung và hàng nông sản nói

riêng. Khoảng cách chính là đại diện cho chi phí vận chuyển và giao dịch giữa hai

quốc gia; khoảng cách càng xa thì chi phí vận chuyển càng lớn, tác động tiêu cực đến

dòng thương mại khi làm tăng chi phí biến đổi của sản phẩm. Khoảng cách đã được

chứng minh là tỷ lệ nghịch với kim ngạch xuất khẩu. Đây là yếu tố cản trở thương

mại (Tinbergen, 1962; Poyhonen, 1963; Anderson và Wincoop, 2003). Do đó, các

quốc gia thường có xu hướng có quan hệ thương mại với các quốc gia láng giềng, có

chung đường biên giới quốc gia hơn với các quốc gia có khoảng cách xa.

- Chính sách thuế quan:

Thuế quan là một trong các công cụ chính sách quan trọng trong thương mại

quốc tế. Các quốc gia thường sử dụng công cụ thuế quan đối với hàng hoá nhập khẩu

nhằm mục bảo hộ doanh nghiệp nội địa, giúp cho hàng hoá nội địa có năng lực cạnh

tranh hơn đối với hàng ngoại nhập vì giá của hàng nhập khẩu khi bị áp thuế quan sẽ

cao hơn so với hàng nội địa. Thuế quan sẽ được các doanh nghiệp tính toán và đưa

vào chi phí biến đổi của doanh nghiệp và tính vào cấu thành giá sản phẩm bán ra. Vì

vậy, thuế quan sẽ có ảnh hưởng lớn đến đến lượng hàng xuất khẩu.

Thông qua các lý thuyết về đánh giá tác động của thuế quan, thuế quan có thể

tác động khác nhau đối với các chủ thể khác nhau trong một quốc gia; tuy nhiên, về

lâu về dài, thuế quan luôn có tác động tiêu cực, gây tổn thất đối với lợi ích của người

tiêu dùng và lợi ích tổng thể của xã hội. Do đó, WTO luôn khuyến nghị với các quốc

gia thực hiện chính sách giảm bớt, hướng tới xoá bỏ thuế quan, giúp cho thương mại

tự do hơn. Thực tiễn thương mại quốc tế đã chứng minh rằng thuế quan trung bình

của thế giới đã giảm rất nhiều trong nhiều thập kỷ trong xu hướng toàn cầu hoá và

khu vực hoá nền kinh tế thế giới khi các quốc gia đã ký kết hàng loạt cácFTA. Thuế

quan theo các cam kết trong các FTA đối với hàng nông sản đang được cắt giảm,

thậm chí về 0%. Do đó, thuế quan giảm sẽ thúc đẩy XKNS.

- Chính sách phi thuế quan:

Trong khi thuế quan có xu hướng giảm nhưng các BPPTQ lại có xu hướng ngày càng

tăng lên. Đặc biệt đối với hàng nông sản là một mặt hàng mà yêu cầu về xuất xứ, các

yêu cầu về kĩ thuật trong thương mại, bảo vệ môi trường, lao động,…hiện nay đang

rất được quan tâm. Các BPPTQ có thể có tác động tích cực hoặc tiêu cực thương mại

nông sản. Nếu các quốc gia xuất khẩu có thể đáp ứng tốt các quy định về các BPPTQ

thì về lâu dài sẽ mang đến các tác động tích cực, thúc đầy xuất khẩu bền vững; ngược

lại, các BPPTQ sẽ là nhân tố kìm hãm XKNS.

- Chính sách về tỷ giá hối đoái:

Tỷ giá hối đoái là một chỉ số đo lường giá trị của hai loại tiền tệ. Mục tiêu thực

hiện các chính sách tỷ giá hối đoái của một quốc gia là kiểm soát lạm phát, ổn định

kinh tế vĩ mô, duy trì tốc độ tăng trưởng kinh tế, góp phần khuyến khích xuất khẩu,

cải thiện cán cân thanh toán quốc tế,… Đối với hoạt động xuất khẩu nói chung và XKNS

nói riêng, tỷ giá hối đoái có thể mang đến tác động tích cực hoặc tiêu cực. Khi tỷ giá hối

đoái thấp, đồng nghĩa với giá trị đồng nội tệ cao sẽ khiến cho giá cả hàng hóa xuất khẩu

tăng cao hơn so với giá hàng hóa của nước nhập khẩu. Do đó, hàng nông sản xuất khẩu

bị giảm năng lực canh tranh, hạn chế người mua, từ đó dẫn đến XKNS bị giảm sút.

Ngược lại, khi tỷ giá hối đoái cao, giá trị đồng nội tệ thấp sẽ làm cho giá cả hàng nông

sản xuất khẩu thấp hơn hàng hóa của các quốc gia khác, làm tăng khả năng cạnh tranh;

thúc đẩy sản lượng tiêu thụ của nước nhập khẩu; từ đó thúc đẩy XKNS. Do đó, các quốc

gia cần phải có những chính sách phù hợp trong quá trình điều tiết công cụ tỷ giá hối

đoái trong các giai đoạn lịch sử.

- Các chính sách về hội nhập kinh tế quốc tế:

Xu hướng của các quốc gia hiện nay là tích cực tham gia vào hội nhập kinh tế

quốc tế thế giới và khu vực, đặc biệt thông qua việc ký kết các FTA thế hệ mới đã

tạo ra những cơ hội lớn đặc biệt là các ưu đãi về thuế quan đã giúp các doanh nghiệp

mở rộng thị trường, từ đó thúc đẩy phát triển XKNS. Bên cạnh đó, các FTA giúp cải

thiện các biện pháp hạn chế nhập khẩu từ các nước. Tuy nhiên, các quy định về xuất

xứ, hàng rào kỹ thuật, các điều khoản về lao động, môi trường quy định trong các

FTA cũng có thể tạo ra các thách thức lớn các quốc gia XKNS do chưa đủ điều kiện

đáp ứng được các quy định. Điều này sẽ gây ảnh hưởng tiêu cực tới XKNS.

- Chính sách về thu hút đầu tư vào ngành nông sản:

Đầu tư nước ngoài là nguồn lực tài chính quan trọng trong phát triển sản xuất,

từ đó có thể tác động làm gia tăng XKNS. Ngoài ra, việc thu hút được nguồn lực này

cũng gián tiếp làm tăng mặt bằng khoa học công nghệ của quốc gia và từ đó có ảnh

hưởng tốt đến việc tăng năng suất và khả năng XKNS.

Như vậy, thông qua phân tích các yếu tố tác động đến hoạt động XKNS có thể

thấy, cả ba nhóm yếu tố trên đều đóng vai trò rất quan trọng. Các nhân tố trên vừa có

tác động hút (nước nhập khẩu) và cũng có tác động đẩy (nước xuất khẩu) khiến hoạt

động thương mại giữa các quốc gia có thể được thúc đẩy hoặc bị hạn chế. Do đó, để

giúp các hoạt động XKNS được thúc đẩy, các quốc gia xuất khẩu cần nghiên cứu kĩ

lưỡng các nhóm yếu tố này để đưa ra các giải pháp phù hợp nhằm hỗ trợ và thúc đẩy

hoạt động XKNS.

2.4. Lý luận về tác động của các biện pháp phi thuế quan đến xuất khẩu nông sản

2.4.1. Minh hoạ về tác động của các biện pháp phi thuế quan đến xuất khẩu

BPPTQ là những công cụ chính thương mại phức tạp. Các BPPTQ hoạt động

thông qua nhiều kênh ảnh hưởng và có nhiều tác động không chỉ đối với thương mại

mà còn đối với phúc lợi và phân phối thu nhập. Tác động của các BPPQT cũng có

thể tương tác với cấu trúc thị trường vì các BPPTQ có thể phân khúc thị trường và

tạo ra sức mạnh thị trường (Fugazza, 2013). Các nhà nghiên cứu thường lựa chọn

cách tiếp cận trực tiếp thông qua việc đo lường những thay đổi về giá cả hay khối

lượng hàng hoá trên thị trường để đánh giá tác động của các BPPTQ.

Tác động thương mại của các BPPTQ có thể nghiên cứu thông qua dịch

chuyển của đường cung và cầu. Fugazza (2013) đã minh hoạ tác động của các BPPTQ

đối với giá cả và số lượng giao dịch. Các BPPTQ ảnh hưởng đến số lượng (q) và giá

cả (p) được giao dịch và thực hiện các BPPTQ dẫn đến sự dịch chuyển nhu cầu cho

những thay đổi trong chi phí và hành vi tiêu dùng.

Đầu tiên, Fugazza (2013) đã xem xét tác động của nội địa hóa đến người tiêu

dùng không phụ thuộc vào việc thực hiện BPPTQ hay không (Hình 2.2). Với giả định

trong một thị trường với một hàng hóa, hàng hóa và thị trường đồng nhất (các loại

hàng hóa có thể thay thế hoàn hảo cho nhau). Cầu bắt đầu có dạng hàm sở thích bậc

hai: hàm này ngụ ý rằng sự hài lòng từ tiêu dùng tăng với tốc độ giảm dần làm phát

sinh mối quan hệ tuyến tính giữa giá và lượng cầu. Cung trong và ngoài nước từ hàm

chi phí sản xuất bậc hai: S là tổng nguồn cung (trong và ngoài nước), SF là nguồn

cung nước ngoài. Đường cầu dịch chuyển sang trái (từ D sang D’) dẫn đến nhu cầu

và giá giảm dịch chuyển từ qA sang qA′ (do nhập khẩu giảm), và pA sang p ′; lúc này

điểm cân bằng mới chuyển từ A ′sang A1.

Trong khi đó, các nhà sản xuất nước ngoài khi muốn thực hiện tuân thủ các

BPPTQ sẽ phải mất các chi phí sản xuất, khiên cho nguồn cung bị giảm (Hình 2.3).

Đường cung lúc này sẽ dịch chuyển từ SF′ sang SF′′. Sau khi thực hiện các BPPTQ,

giá trong nước tăng (từ pA′ lên pA′′), nhập khẩu giảm, do đó tiêu dùng trong nước

cũng giảm (chuyển từ pA′ sang pA′′ ). So với trạng thái cân bằng ban đầu (A1), tác

động tổng thể của việc nội địa hóa tác hại chi phí và thực hiện các BPPTQ là làm

giảm lượng tiêu thụ, dịch chuyển từ qA′′ xuống qA và tác động vô thời hạn đến giá

cân bằng (Fugazza, 2013).

Hình 2.2. Cung và cầu thay đổi do thực

Hình 2.3. Cung và cầu thay đổi do thực

hiện các BPPTQ (Nội địa hoá chi phi phí hiện các BPPTQ (Áp dụng tiêu chuẩn

thiệt hại) chung)

Nguồn: Fugazza (2013)

Như vậy, tác động của các BPPTQ đến XKNS mang những đặc điểm chung

của tác động của BPPTQ đối với tất cả các ngành hàng trong thương mại quốc tế, bao

gồm cả tác động tích cực và tác động tiêu cực.

2.4.2. Tác động tiêu cực của các biện pháp phi thuế quan đến xuất khẩu nông sản

Các nhà nghiên cứu như Salvatore (2019) đã đánh giá các tác động của một số

BPPTQ truyền thống như hạn ngạch nhập khẩu, hạn chế xuất khẩu tự nguyện, trợ cấp

xuất khẩu,... tới dòng thương mại. bằng phương pháp phân tích mô hình đường cung

cầu thị trường Salvatore (2019) đã đánh giá tác động của hạn ngạch nhập khẩu và so

sánh biện pháp này với thuế nhập khẩu. Kết quả chỉ ra rằng việc áp dụng hạn ngạch

nhập khẩu đối với một hàng hóa nhập khẩu từ nước ngoài có thể làm tăng giá hàng

hóa ở thị trường nội địa, từ đó làm giảm lượng hàng nhập khẩu, giúp sản xuất nội địa

được thúc đẩy. Đồng thời, hạn ngạch nhập khẩu sẽ khiến cho giá cả hàng hóa tăng

nhiều hơn khi so sánh với một mức thuế quan gây ra sự tăng giá tương ứng nếu có sự

thay đổi tăng của cầu trong nước.

Krugman & cộng sự (2012) lại chỉ ra rằng hạn chế xuất khẩu tự nguyện

(voluntary export restraint – VER) cũng có tác động đến giá cả và khối lượng hàng

hóa thương mại quốc tế, tuy nhiên chi phí để thực hiện VER lại cao hơn so với việc

thực hiện một hàng rào thuế quan mang đến tác động tương đương.

Như vậy, tác động tiêu cực của các BPPTQ đến xuất khẩu bao gồm:

Thứ nhất, BPPTQ có thể làm cho lượng hàng hoá xuất khẩu bị giảm đi. Tác

động này xuất phát từ mục đích áp dụng BPPTQ ban đầu của các quốc gia nhập khẩu

là muốn bảo hộ sản xuất nội địa, tạo ra các rào cản đối với hàng hoá nước ngoài. Với

những tiêu chuẩn kỹ thuật và vệ sinh tiên tiến, cùng với các biện pháp hết sức khắt

khe, để vượt qua các rào cản kỹ thuật đối với các nước đang phát triển là một thách

thức lớn, bên cạnh đó những tiêu chuẩn này lại thường xuyên thay đổi và nâng cao.

Chính vì vậy, BPPTQ sẽ có những tác động cản trở đối với nước xuất khẩu, gây khó

khăn đến việc xuất khẩu và làm giảm tổng kim ngạch XKNS.

Thứ hai, BPPTQ làm cho giá cả của hàng hoá xuất khẩu vào thị trường nhập

khẩu cao lên và giảm lợi nhuận của các doanh nghiêp của nước xuất khẩu vì các chi

phí cho việc đáp ứng các BPPTQ tăng lên như chi phí sản xuất, quản lý, chi phí chứng

minh sự phù hợp,... Nếu các doanh nghiệp xuất khẩu muốn đáp ứng được các quy

định liên quan đến các BPPTQ như về chất lượng, đóng gói, ghi nhãn, kiểm định,

chứng nhận… thì cần đầu tư vào máy móc, thiết bị, quy trình quản lý và công nghệ.

Ngoài ra, doanh nghiệp còn có thể bị kiện do tranh chấp trong thương mại quốc tế

dẫn đến phải chịu thêm các chi phí phán quyết bất lợi, chi phí theo kiện, kháng kiện…

Những chi phí trên tăng lên sẽ làm cho lợi nhuận cũng sẽ bị giảm đi.

Thứ ba, BPPTQ là thay đổi độ co giãn của cầu hàng hoá. Đây là một tác động

rất quan trọng của BPPTQ khi mà giá cả hàng hoá khi xuất khẩu sang thị trường nhập

khẩu thay đổi, dẫn đến hành vi của người tiêu dùng lại thị trường nhập khẩu cũng

thay đổi theo.

Thứ tư, các BPPTQ làm giảm năng lực cạnh tranh của hàng hóa nước xuất

khẩu. Lý do bởi chi phí tăng dẫn tới các doanh nghiệp xuất khẩu phải tăng giá bán,

điều này làm giảm năng lực cạnh tranh so với các mặt hàng tương tự ở nước nhập

khẩu. Ngoài ra, khi áp những BPPTQ lên các mặt hàng xuất khẩu sẽ gây ra tâm lý e

ngại cho doanh nghiệp nhập khẩu mặt hàng đó.

Thứ năm, bên cạnh những tác động tiêu cực đến các doanh nghiệp xuất khẩu

đã đề cập trên thì các BPPTQ còn gián tiếp ảnh hưởng tới người lao động trong các

ngành sản xuất xuất khẩu, gây xáo trộn đời sống người sản xuất do doanh nghiệp phải

thường xem xét tới chuyển hướng sang thị trường khác do gặp nhiều khó khăn bởi

các BPPTQ.

Thứ sáu, BPPTQ tác động tới chi phí phúc lợi do sự thay đổi về giá và độ co

giãn đối với cầu nhập khẩu, thặng dư sản xuất và tiêu dùng của quốc gia nhập khẩu

áp dụng các BPPTQ sẽ bị thay đổi và từ đó sẽ khiến phúc lợi trên toàn thị trường thay

đổi theo.

Thứ bảy, bên cạnh các chi phí liên quan tới thị trường, BPPTQ còn tác động

đến chi phí cho các nguồn lực như chi phí thực thi, quản lý, giám sát thực hiện các

BPPTQ. Việc đo lường hay ước lượng để đánh giá tác động đến chi phí này được

đánh giá là rất khó khăn.

2.4.3. Tác động tích cực của các biện pháp phi thuế quan đến xuất khẩu nông sản

Mặc dù nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng BPPTQ đã và đang trở thành rào cản của

thương mại quốc tế, gây ra nhiều tác động tiêu cực tới xuất khẩu hàng hoá của các

quốc gia, tuy nhiên, trên phương diện cơ sở lý luận, cũng có nhiều tác động tích cực

được nhìn thấy khi các BPPTQ được áp dụng.

- Thúc đẩy thương mại: Việc các quốc gia áp dụng nhiều BPPTQ không phải

là các rảo cản, dù có thể mang lại tác động tiêu cực nhưng vẫn mang lại những tác

động tích cực. Ví dụ như khi có sự khác biệt về các quy định về tiêu chuẩn như tiêu

chuẩn chất lượng tối thiểu thì sẽ giúp làm tăng lòng tin của người tiêu dùng, giảm chi

phí giao dịch và thúc đẩy thương mại (Grübler và Reiter, 2016).

- Những khó khăn do các BPPTQ gây ra sẽ tạo động lực cho nước xuất khẩu

nâng cao nhận thức trong thương mại quốc tế, sẵn sàng đáp ứng với các quy định và

tiếp tục xuất khẩu sang thị trường của nước đối tác; thúc đẩy các doanh nghiệp xuất

khẩu chủ động tìm hiểu luật, quy định, quy tắc của nước nhập khẩu.

- Những quy định khắt khe từ nước đối tác sẽ tạo động lực cho các doanh

nghiệp xuất khẩu nâng cao chất lượng, đổi mới kỹ thuật, công nghệ và nâng cao năng

lực cạnh tranh của sản phẩm. Nhờ đó chất lượng sản phẩm sẽ ngày được tăng lên.

Hơn nữa, các nhà sản xuất và xuất khẩu có năng lực khác nhau để đáp ứng với các

BPPTQ mới, điều đó dẫn đến việc tăng tính cạnh tranh trong nước; do đó, thúc đẩy

doanh nghiệp xuất khẩu tăng cường đầu tư để nâng cao chất lượng hàng hóa vượt qua

các BPPTQ, tăng năng lực cạnh trạnh cho doanh nghiệp trong nước.

- Các BPPTQ có thể ảnh hưởng tích cực đến vấn đề bảo vệ môi trường. Các

BPPTQ đặc biệt là nhóm biện pháp về kỹ thuật đã góp phần tích cực vào việc bảo vệ

môi trường. Khi áp dụng một biện pháp kỹ thuật về môi trường trong thương mại cần

xem xét các yếu tố: Mục tiêu hướng đến có thực sự nhằm bảo vệ môi trường không;

Có cách thức nào khác để đạt được mục đích đó với hiệu quả tương đương không;

Các bằng chứng hoặc nghiên cứu khoa học đối với yêu cầu về việc áp dụng biện pháp

môi trường đó, ảnh hưởng cụ thể của nhóm sản phẩm bị áp dụng biện pháp môi

trường, từ đó có tác động tích cực tới bảo vệ môi trường.

Tiểu kết chương 2

Trong chương 2, nghiên cứu hệ thống hoá và củng cố thêm cơ sở lý luận của

BPPTQ nhằm tạo một nền tảng vững chắc để phát triển các nghiên cứu nhằm đánh

giá tác động của BPPTQ đến XKNS. Các cơ sở lý luận được nghiên cứu gồm:

- Cơ sở lý luận về BPPTQ (từ các quan niệm, phân loại đến nhận thức về vai

trò của BPPTQ đối với XKNS đến các phương pháp đo lường mức độ tác động của

các BPPTQ);

- Lý luận về xuất khẩu và các nhân tố tác động đến XKNS;

- Lý luận về tác động của các BPPTQ đến XKNS;

Thông qua việc hệ thống và củng cố cơ sở lý luận và thực tiễn này có thể thấy

BPPTQ là một trong các yêu tố quan trọng nhất đại diện cho chính sách thương mại

của các quốc gia và có tác động trực tiếp đến XNKS của một quốc gia. Đây sẽ là cơ

sở lý luận vững chắc để tác giả thực hiện xây dựng mô hình nghiên cứu và lựa chọn

phương pháp nghiên cứu phù hợp để đánh giá tác động của các BPPTQ của EU đối

với XKNS Việt Nam.

CHƯƠNG 3. KHUNG NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

3.1. Quy trình nghiên cứu và khung lý thuyết nghiên cứu tác động của biện pháp

phi thuế quan đối với xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU

3.1.1. Quy trình nghiên cứu

Nghiên cứu được thực hiện theo quy trình được minh hoạ ở Hình 3.1.

Hình 3.1. Quy trình thực hiện nghiên cứu

Nguồn: Tác giả xây dựng và tổng hợp

3.1.2. Khung lý thuyết nghiên cứu tác động của biện pháp phi thuế quan đối với

xuất khẩu nông sản Việt Nam sang EU

Nghiên cứu tác động của các BPPTQ đến hoạt động XKNS của Việt Nam sang

EU được đặt trong mối quan hệ thương mại giữa hai nền kinh tế. Tác giả thực hiện

xây dựng khung nghiên cứu dựa trên các nền tảng lý thuyết thương mại quốc tế mà

các nhà nghiên cứu đi trước đã đưa ra. Bắt nguồn từ các học thuyết thương mại cổ

điển và tân cổ điển như học thuyết lợi thế so sánh của David Ricardo (1895), thuyết

thương mại dựa trên nguồn lực của Heckscher (1919) và Ohlin (1933), hay lý thuyết

thương mại mới của Krugman (1980) đã lý giải cơ sở, nguồn gốc, lợi ích của thương

mại quốc tế và các cách thức tham gia thương mại quốc tế của các quốc gia.

Đối với khung tác động của BPPTQ đến XKNS, nghiên cứu kế thừa cơ sở lý

thuyết trong nghiên cứu của Disdier và Marette (2010) và Fugazza (2013) về tác động

của biện pháp SPS và TBT đến giá cả và lượng hàng hoá thương mại. Theo Fugazza

(2013), các BPPTQ có thể tác tác động đến sự thay đổi của đường cung và đường cầu

trên thị trường do để hàng hoá đáp ứng được các quy định của các BPPTQ của thị

trường nhập khẩu thì cần chi phí để đáp ứng, các chi phí này sẽ được tính vào cả các

chi phí biến đổi và chi phí cố định của doanh nghiệp. Từ đó, gây ảnh hưởng tới giá

cả và khả năng cạnh tranh của sản phẩm và dẫn đến sự thay đổi trong lượng hàng hoá

xuất khẩu. Mặt khác, trong trường hợp các BPPTQ có các tác động tích cực đến việc

nâng cao chất lượng sản phẩm, khiến cho sản phẩm chiếm được lòng tin của người

tiêu dùng thì khi đó đường cầu cũng sữ được dịch chuyển và cũng làm biến đổi lượng

nhập khẩu (Disdier và Marette, 2010).

Do đó, dựa trên cơ sở lý luận về các yếu tố tác động đến XKNS đã đề cập ở

Chương 2, nghiên cứu phân tích 02 nhóm các nhân tố tác động đến kim ngạch XKNS

của Việt Nam sang EU gồm: (1) Nhóm nhân tố đại diện cho chính sách thương mại

thúc đẩy/cản trở thương mại; (2) Nhóm nhân tố đại diện cho sự khác biệt giữa EU và

Việt Nam mà có thể tác động đến XKNS của Việt (từ phía cung) và tác động đến

nhập khẩu nông sản của EU (từ phía cầu). Khung nghiên cứu tác động của các BPPTQ

đối với XKNS Việt Nam sang EU được mô tả qua Hình 3.2.

Hình 3.2. Khung lý thuyết nghiên cứu tác động của biện pháp phi thuế quan đối

với hàng nông sản xuất khẩu

*Chú thích: (1): Disdier và Maretter (2010), Nicita và Gourdon (2013), Cadot và cộng sự (2018). (2): Disdier và cộng sự (2008), Cadot và cộng sự (2018). (3): Hiệu ứng Marshall-Lerner, Krugman và Maurice (1994), (4), (5): Tinbergen (1962), Poyhonen (1963), Anderson và Wincoop (2003), Disdier và cộng sự (2008). (6) Lý thuyết về lợi thế so sánh của Ricardo (1817). (7) Ricardo (1817). (8) Lý thuyết Heckscher (1919) và Ohlin (1933).

Nguồn: Tác giả tổng hợp dựa trên kế thừa các nghiên cứu*

3.1.2.1. Nhóm các nhân tố đại diện chính sách thúc đẩy/cản trở thương mại

Thông qua việc tổng quan nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến XKNS cho

thấy các BPPTQ được cho một trong các nhân tố quan trọng tác động đến XKNS.

Bên cạnh đó, nghiên cứu lựa chọn đưa vào ba chính sách được các quốc gia áp dụng

trong quá trình điều tiết thương mại đó là thuế quan, các BPPTQ và tỷ giá hối đoái.

- Thứ nhất, về các chính sách về thuế quan

Trong thương mại nông sản giữa Việt Nam và EU, thuế quan cũng là một

trong các yếu tố tác động mạnh đến khả năng XKNS của Việt Nam, đặc biệt là giai

đoạn trước năm 2020 vì thuế quan tác làm tác động tới thu nhập khả dụng của người

tiêu dùng nước ngoài, khiến cho nhu cầu hàng nhập khẩu giảm nên làm giảm xuất

khẩu của Việt Nam. Từ tháng 8 năm 2020, khi Hiệp định EVFTA có hiệu lực, nhiều

nhóm mặt hàng nông sản của Việt Nam đã được cắt giảm hoặc xoá bỏ thuế quan. Tuy

nhiên, thuế quan vẫn có tác động tiêu cực, cản trở đối với xuất khẩu hàng hoá nói

chung và XKNS nói riêng. Nghiên cứu vẫn đưa biến thuế quan vào đánh giá tác động

vì phạm vi thời gian nghiên cứu của luận án là 2012-2023; do đó, trước năm 2020 thì

thuế quan vẫn là một yếu tố tác động mạnh tới XKNS sang EU.

- Thứ hai, về các chính sách về các BPPTQ

Căn cứ vào lý luận các yếu tố tác động đến XKNS ở chương 2, nếu như thuế

quan có xu hướng giảm thì BPPTQ lại có xu hướng được các quốc gia sử dụng ngày

càng phổ biến. đặc biệt là trong tình hình thế giới có nhiều biến động, chủ nghĩa bảo

hộ đã quay lại ngày càng mạnh mẽ. Các BPPTQ với nhiều hình thức áp dụng và tác

động khó dự đoán đến thương mại quốc tế. Theo lý luận ở Chương 2 có thể thấy

BPPTQ có thế có tác động tích cực hoặc tiêu cực đến thương mại quốc tế.

Trong khung nghiên cứu về tác động của các BPPTQ đến XKNS Việt Nam

sang EU thì hai biện pháp SPS và TBT được lựa chọn để đưa vào đánh giá vì trên

90% các BPPTQ áp dụng với hàng nông sản là các biện pháp SPS và TBT. Xu

hướng của EU cũng đang ngày càng gia tăng các BPPTQ nói chung và thắt chặt

hơn các điều kiện, tiêu chuẩn SPS và TBT. Các biện pháp này sẽ có tác động đến

cả chi phí cố định và chi phí biến đổi của doanh nghiệp XKNS Việt Nam. Các

doanh nghiệp sẽ phải chịu các chi phí để đáp ứng các BPPTQ trong quá trình thông

quan hàng hoá; hay để nâng cao chất lượng sản phẩm, đáp ứng các tiêu chuẩn, các

doanh nghiệp cần phải đầu tư vào máy móc, trang thiết bị, thay đổi quy trình sản

xuất, đóng gói,…nông sản. Từ đó, tạo ra các chi phí cấu thành vào giá của sản

phẩm. Và ảnh hưởng tiêu cực trực tiếp đến khả năng xuất khẩu của doanh nghiệp.

Tuy nhiên, về lâu về dài, nếu nông sản đáp ứng được các yêu cầu của thị trường;

doanh nghiệp xây dựng được thương hiệu, tạo được niềm tin cho khách hàng để

lựa chọn sản phẩm nông sản Việt Nam thì các biện pháp SPS và TBT sẽ có những

tác động tích cực và thúc đẩy xuất khẩu.

- Thứ ba, về chính sách tỷ giá hối đoái

Tỷ giá hối đoái thực song phương giữa Việt Nam và EU cũng sẽ có tác động trực

tiếp đến XKNS Việt Nam sang EU. Theo lý thuyết đường cong J, tỷ giá tác động tới

thương mại, Krugman và Maurice (1994) giải thích rằng khi đồng nội tệ giảm giá, cán

cân thương mại ban đầu có thể xấu đi do hợp đồng ngắn hạn bị ràng buộc, nhưng sau

một thời gian, xuất khẩu sẽ tăng lên khi giá trị đồng nội tệ thấp thúc đẩy nhu cầu quốc

tế. Trong trường hợp này, khi giá trị đồng Việt Nam đồng cao sẽ khiến cho giá cả hàng

nông sản xuất khẩu tăng cao hơn so với giá hàng nông sản tại EU. Điều đó dẫn đến hàng

nông sản xuất khẩu của Việt Nam sẽ bị giảm năng lực canh tranh, hạn chế người mua

khiến XKNS bị tác động tiêu cực. Ngược lại, khi giá trị đồng Việt Nam giảm, giá cả

hàng nông sản xuất khẩu thấp hơn, làm tăng khả năng cạnh tranh; thúc đẩy sản lượng

tiêu thụ của nước nhập khẩu; từ đó thúc đẩy tích cực XKNS.

3.1.2.2. Nhóm nhân tố đại diện cho sự khác biệt giữa EU và Việt Nam

Nhóm nhân tố thứ hai được đưa vào khung nghiên cứu chính là nhóm nhân tố

đại diện cho sự khác biệt giữa EU và Việt Nam mà có thể tác động đến XKNS của

Việt (từ phía cung) và tác động đến nhập khẩu nông sản của EU (từ phía cầu), nghĩa

là các nhân tố có tác động đến sự co giãn cung cầu trên thị trường nông sản, bao gồm

các yếu tố như khoảng cách, quy mô nền kinh tế (có thể là tổng sản phẩm quốc nội

(GPD) hoặc thu nhập bình quân đầu người), dân số, tỷ lệ lao động trong ngành nông

nghiệp, diện tích đất nông nghiệp, giá tương đối của các sản phẩm nông sản, hay sản

phẩm nông sản.

- Thứ nhất, về khoảng cách địa lý giữa Việt Nam và EU

Theo lý luận, khoảng cách đại diện cho chi phí vận chuyển vào giao dịch giữa

hai quốc gia nên trong mối quan hệ thương mại nông sản giữa Việt Nam và EU thì

khoảng cách cũng là một yếu tố tác động. Hơn nữa, khoảng cách giữa Việt Nam với mỗi

quốc gia thành viên của EU cũng là khác nhau, do đó cũng sẽ có ảnh hưởng khác nhau.

Khoảng cách giữa Việt Nam với các quốc gia thuộc EU, tính từ thủ đô Hà Nội

của Việt Nam đến thủ đô các quốc gia thành viên EU, đại diện cho chi phí vận chuyển

hàng nông sản (giả định chi phí vận chuyển không thay đổi theo thời gian), mặc dù

thực tế khoảng cách không phải là yếu tố duy nhất ảnh hưởng đến chi phí vận chuyển.

Theo mô hình lực hấp dẫn thì, khối lượng thương mại sẽ có mối tương quan dương với

quy mô kinh tế và tương quan âm với khoảng cách địa lý. Do đó, hoảng cách càng xa thì

chi phí vận chuyển càng cao, làm giảm khả năng cạnh tranh về giá và giảm lợi nhuận.

- Thứ hai, về quy mô kinh tế

Khung nghiên cứu lựa chọn GDP là nhân tố đại diện cho quy mô kinh tế có

thể tác động đến độ co giãn cung cầu mặt hàng nông sản, nghĩa là tác động đến khả

năng xuất khẩu của Việt Nam và khả năng nhập khẩu của EU.

Các nghiên cứu thường kỳ vọng mối quan hệ thuận chiều giữa GDP với giá trị

xuất khẩu. Các quốc gia có GDP cao có xu hướng xuất khẩu nhiều hơn các quốc gia

có GDP thấp. GDP cao nghĩa thu nhập bình quân đầu người tăng, kéo theo sự gia

tăng nhu cầu tiêu dùng và khả năng sản xuất của quốc gia. Tuy nhiên, lượng cầu nhập

khẩu của một quốc gia còn phụ thuộc vào mức thiết yếu của mặt hàng nhập khẩu.

Với những mặt hàng thiết yếu như nông sản, cầu thường ít biến đổi theo thu nhập.

Đối với trường hợp nông sản Việt Nam xuất khẩu sang EU thì hàng nông sản là mặt

hàng thiết yếu, EU cần nhập khẩu mô đặc biệt trong bối cảnh hiện nay là nước có lợi

thế so sánh về nông sản, là nhóm hàng xuất khẩu quan trọng nhất.

- Thứ ba, dân số và tỷ lệ dân số lao động trong ngành nông nghiệp

Theo lý thuyết lợi thế so sánh của David Ricardo, các quốc gia nên tập trung

sản xuất những mặt hàng mà họ có lợi thế so sánh và nhập khẩu những mặt hàng mà

họ không có lợi thế đó. Do đó, một quốc gia có dân số đông có thể tạo ra lợi thế về

quy mô lao động, giúp quốc gia đó sản xuất những mặt hàng với chi phí thấp hơn, từ

đó tạo ra sự cạnh tranh trong xuất khẩu. Quy luật lợi tức giảm dần của Thomas Robert

Malthus nêu ra quy luật lợi tức giảm dần, mà theo đó, tăng trưởng dân số sẽ dẫn đến

sự cạnh tranh gay gắt về tài nguyên và làm tăng giá thành sản xuất. Tuy nhiên, điều

này cũng có thể tạo ra động lực để các quốc gia tìm kiếm thị trường ngoại quốc để

tiêu thụ sản phẩm dư thừa, thúc đẩy xuất khẩu.

Thêm vào đó, dân số còn tác động đến kim ngạch xuất khẩu, đại diện cho quy

mô lao động và quy mô thị trường thông qua quy mô sản xuất (của nước xuất khẩu)

và khả năng tiêu thụ (của đối tác nhập khẩu).

- Thứ tư, diện tích đất nông nghiệp