VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
NGUYỄN PHÚ LÂM
BÀO CHỮA BẮT BUỘC TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ
VIỆT NAM
Ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự
Mã số: 9380104
LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC
Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. HỒ TRỌNG NGŨ
Hà Nội, 2024
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án
chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
TÁC GIẢ LUẬN ÁN
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ............................... 7
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................................. 7
1.2. Đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................. 16
1.3. Câu hỏi nghiên cứu và giả thiết nghiên cứu .............................................. 18
KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ................................................................................ 20
CHƯƠNG 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BÀO CHỮA BẮT BUỘC
TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM .................................................... 21
2.1 Khái niệm, đặc điểm, vai trò và ý nghĩa của bào chữa bắt buộc trong Tố tụng
hình sự Việt Nam ............................................................................................ 21
2.2 Nội dung bào chữa bắt buộc trong tố tụng hình sự Việt Nam .................... 47
2.3 Bào chữa bắt buộc trong TTHS một số nước trên thế giới .......................... 63
KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ................................................................................ 82
CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN
VỀ BÀO CHỮA BẮT BUỘC TẠI VIỆT NAM .............................................. 83
3.1 Thực trạng quy định của pháp luật TTHS Việt Nam về bào chữa bắt buộc 83
3.2 Thực tiễn về bào chữa bắt buộc ở Việt Nam .............................................. 91
3.3 Thực tiễn bào chữa bắt buộc trong từng giai đoạn TTHS ở Việt Nam ...... 122
KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ............................................................................... 132
CHƯƠNG 4: MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ TĂNG
CƯỜNG BẢO ĐẢM BÀO CHỮA BẮT BUỘC TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ
VIỆT NAM ................................................................................................... 134
4.1 Một số định hướng giải pháp đối với bào chữa bắt buộc ....................... …134
4.2 Một số giải pháp cụ thể hoàn thiện pháp luật về bào chữa bắt buộc ..... …138
4.3 Một số giải pháp tăng cường đảm bảo về bào chữa bắt buộc ............... …152
KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ........................................................................... …157
KẾT LUẬN ................................................................................................ …159
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 162
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
Bộ luật hình sự: BLHS
Bộ luật Tố tụng hình sự: BLTTHS
Cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng: CQCTQTHTT
Người có thẩm quyền tiến hành tố tụng: NCTQTHTT
Quyền bào chữa QBC
Công ước quốc tế: CƯQT
Tố tụng hình sự: TTHS
Trách nhiệm hình sự: TNHS
Người bào chữa: NBC
Tiến hành tố tụng: THTT
Vụ án hình sự: VAHS
Mặt trận Tổ quốc: MTTQ
Bào chữa viên nhân dân: BCVND
Trợ giúp viên pháp lý: TGVPL
Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước: TTTGPLNN
Trung tâm tư vấn pháp luật: TTTVPL
Trợ giúp pháp lý: TGPL
Tư vấn pháp luật: TVPL
Viện kiểm sát Nhân dân Tối cao: VKSNDTC
Viện kiểm sát nhân dân: VKSND
Tòa án Nhân dân Tối cao: TANDTC
Tòa án nhân dân: TAND
Đoàn luật sư ĐLS
Văn phòng luật sư: VPLS
Cơ quan điều tra: CQĐT
Hội thẩm nhân dân; HTND
Hội đồng xét xử: HĐXX
Xã hội hóa: XHH
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Ở Việt Nam hiện nay với định hướng cải cách tư pháp và hoàn thiện hệ thống
pháp luật hướng tới mục đích xây dựng nhà nước pháp quyền, việc ghi nhận và
mở rộng các quyền cơ bản của con người cho phù hợp với sự phát triển chung của
thế giới là một tất yếu khách quan. Quyền cơ bản của con người được ghi nhận
trong nhiều lĩnh vực của hệ thống pháp luật, trong đó có tố tụng hình sự (TTHS).
Quyền con người trong TTHS rất rộng lớn nhưng tựu chung bao gồm một số
quyền cơ bản như: Quyền được xét xử công bằng; Quyền được bình đẳng trước
tòa án; Quyền bào chữa (QBC); Người chưa thành niên phải được áp dụng thủ tục
tố tụng hình sự đặc biệt... Nhà nước thông qua các hoạt động TTHS để giải quyết
các vụ án hình sự nhằm bảo vệ trật tự xã hội nhưng cũng tại đó số phận pháp lý
của những chủ thể bị buộc tội sẽ được định đoạt thậm chí là tước bỏ, tuy nhiên ở
họ vẫn có một số quyền không thể bị xâm hại mà phải được pháp luật bảo vệ.
QBC của người bị buộc tội (NBBT) trong TTHS là một quyền quan trọng. Quyền
này là một biện pháp tố tụng không chỉ bảo vệ cho lợi ích hợp pháp của NBBT
mà còn là công cụ quan trọng để xác định được sự thật khách quan của vụ án. Bên
cạnh những chủ thể bị buộc tội thông thường có thể tự bào chữa để bảo vệ mình
thì cũng tồn tại những chủ thể bị buộc tội không bình thường, đó là những chủ thể
có thiệt thòi hơn những chủ thể khác vì gặp phải những khó khăn nhất định khiến
họ không thể tự bảo vệ mình trước những cáo buộc khi tham gia tố tụng hình sự
và thật không công bằng khi những chủ thể này cũng bị đối xử như những chủ thể
thông thường khác. Đối với những trường hợp này QBC sẽ không được bảo đảm
nếu như họ không nhận được sự giúp đỡ bào chữa từ người khác. Chính vì thế
trong quá trình TTHS đối với một số trường hợp đặc biệt luôn tồn tại những quy
định được áp dụng riêng cho họ, trong lý luận hiện nay gọi đây là trường hợp bào
chữa bắt buộc, còn trong thực tiễn gọi là bào chữa chỉ định. Sự tham gia bắt buộc
của người bào chữa trong những vụ án này không chỉ là những quy định mang