Luận văn Thạc sĩ Khoa học báo chí: Lỗi văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ trên báo mạng điện tử Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:113

Thêm vào BST

Báo xấu

56
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là: Khảo sát thực trạng việc sử dụng ngôn ngữ trên báo mạng điện tử, tìm ra lỗi văn hóa trong việc sử dụng ngôn ngữ báo mạng điện tử, luận văn đề xuất những giải pháp nhằm khắc phục các hạn chế, tránh lỗi, từ đó phát huy hơn nữa các ưu thế nhằm nâng cao hiệu quả truyền thông của báo mạng điện tử. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học báo chí: Lỗi văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ trên báo mạng điện tử Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ************* TRẦN THỊ THANH VÂN LỖI VĂN HÓA TRONG SỬ DỤNG NGÔN NGỮ TRÊN BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ VIỆT NAM (KHẢO SÁT: VNEXPRESS.NET; DANTRI.COM; NGOISAO.NET TỪ NĂM 2010 ĐẾN THÁNG 6/2011) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC BÁO CHÍ HÀ NỘI – 2014
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ************* TRẦN THỊ THANH VÂN LỖI VĂN HÓA TRONG SỬ DỤNG NGÔN NGỮ TRÊN BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ VIỆT NAM (KHẢO SÁT: VNEXPRESS.NET; DANTRI.COM; NGOISAO.NET TỪ NĂM 2010 ĐẾN THÁNG 6/2011) Chuyên ngành: Báo chí học Mã số: 60.32.01. LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC BÁO CHÍ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS ĐỖTHỊ QUYÊN HÀ NỘI – 2014
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong Luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện Luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong Luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2014 Tác giả luận văn Trần Thị Thanh Vân
LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin cảm ơn tập thể giáo viên khoa Báo chí và Truyền thông, trường Đại học KHXH&NV đã hết lòng giúp đỡ tôi về mặt kiến thức cũng như tinh thần trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và thực hiện luận văn này. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới TS. Đỗ Quyên, người đã tận tình hướng dẫn, đóng góp những ý kiến quý báu để tôi thực hiện luận văn. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới hội đồng chấm luận văn thạc sĩ, các thầy cô đã cho tôi những ý kiến đóng góp xác đáng, khoa học và cần thiết cho quá trình hoàn thiện luận văn của tôi. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn sự động viên, giúp đỡ của gia đình, bạn bè và đồng nghiệp trong suốt quá trình thực hiện luận văn thạc sĩ này! Hà Nội, ngày 30 tháng 12 năm 2014 Tác giả luận văn Trần Thị Thanh Vân
1 MỤC LỤC MỤC LỤC ........................................................................................................ 1 MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 3 Chƣơng 1: KHÁI NIỆM BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ VÀ LỖI VĂN HÓA .... 9 1.1. Nhận thức chung về báo mạng điện tử ............................................... 9 1.1.1. Các loại hình báo chí ........................................................................ 9 1.1.2. Khái niệm báo mạng điện tử .......................................................... 10 1.1.3. Đặc điểm của báo mạng điện tử ..................................................... 14 1.1.4. Xu hướng phát triển của báo mạng điện tử Việt Nam trong thời kì hội nhập .................................................................................................... 18 1.2. Nhận thức chung về văn hóa và lỗi văn hóa .................................... 21 1.2.1. Khái niệm về văn hóa ..................................................................... 21 1.2.2. Lỗi văn hóa ..................................................................................... 23 1.3. Lỗi văn hóa trong đặc thù ngôn ngữ báo mạng điện tử .................. 24 1.3.1. Đặc thù ngôn ngữ của báo mạng điện tử........................................ 24 1.3.2. Lỗi văn hóa trong những đặc thù ngôn ngữ của báo mạng điện tử ... 29 Tiểu kết chƣơng 1 ...................................................................................... 33 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG LỖI VĂN HÓA TRONG SỬ DỤNG NGÔN NGỮ TRÊN VNEXPRESS.NET; DANTRI.COM; NGOISAO.NET ...... 35 2.1.Vài nét về hai tờ báo mạng điện tử: Vnexpress.net; Dantri.com và website Ngoisao.net .................................................................................... 35 2.1.1. Báo mạng điện tử Vnexpress.net ................................................... 35 2.1.2. Báo mạng điện tử Dantri.com ........................................................ 36 2.1.3. Website Ngoisao.net....................................................................... 38 2.2. Khảo sát các lỗi văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ thƣờng gặp trên VnExpress.net; Dantri.com; Ngoisao.net từ năm 2010 đến tháng 6 năm 2011.............................................................................................................. 39
2 2.2.1. Lỗi văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ dưới dạng chữ viết .............. 39 2.2.2. Lỗi trong sử dụng ngôn ngữ dưới dạng ảnh .................................. 62 Tiểu kết chƣơng 2 ...................................................................................... 75 Chƣơng 3: KIẾN NGHỊ GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC LỖI VĂN HÓA TRONG NGÔN NGỮ BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ.......................................... 78 3.1. Kinh nghiệm xử lý các lỗi văn hóa trên báo mạng điện tử ............. 78 3.2. Kiến nghị các giải pháp tránh mắc lỗi văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ báo mạng điện tử ................................................................................ 81 3.2.1. Kiến nghị với các tòa soạn báo ...................................................... 81 3.2.2. Kiến nghị với người làm báo ......................................................... 87 3.2.3. Kiến nghị với độc giả ..................................................................... 99 Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................... 101 KẾT LUẬN .................................................................................................. 103 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 106
3 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Năm 1992, phiên bản điện tử của tờ Chicago “ra mắt” ở Mỹ đánh dấu sự ra đời của loại hình báo chí hoàn toàn mới trên thế giới: loại hình báo mạng điện tử hay còn gọi là báo trực tuyến, báo internet. Đây cũng là loại hình báo chí du nhập vào nước ta trong khoảng thời gian ngắn nhất. Nếu như báo in ở nước ta xuất hiện sau các nước trên thế giới hàng trăm năm, với phát thanh, truyền hình là hàng chục năm thì với báo điện tử, khoảng thời gian này chỉ mất 5 năm. Tháng 12/1997, tạp chí Quê hương công bố trang báo mạng điện tử của mình, đánh dấu mốc cho sự hình thành và phát triển loại hình báo chí này tại Việt Nam. Làng báo Việt Nam có thêm một thành viên mới: Báo mạng điện tử. So với nhiều loại hình báo chí trước đó, báo mạng điện tử có rất nhiều lợi thế vượt trội. Nó phá vỡ tính định kì của báo chí, tính chất thời sự của thông tin được đẩy nhanh lên từng phút, từng giây. Để đăng tải thông tin, người ta không cần một hệ thống nhà in hay máy phát sóng mà chỉ cần có máy tính được nối mạng internet. Báo mạng với dung lượng gần như vô tận phá vỡ sự gò bó về mặt diện tích của báo in hay thời lượng phát sóng của truyền hình, phát thanh. Số lượng tin bài đăng tải không hạn chế. Điều này làm cho thông tin vừa đảm bảo tính thời sự, vừa phong phú hơn… Cùng với sự phát triển chóng mặt của các công nghệ kết nối, giúp đẩy nhanh tốc độ truy tải, số lượng các tờ báo điện tử cũng nở rộ khắp nơi trên thế giới, truyền tải thông tin dưới mọi hình thức mà các loại báo truyền thống cung cấp. Có thể coi báo điện tử hiện nay là sự hội tụ của cả báo giấy (text), báo tiếng (audio) và báo hình (video).
4 Nội dung thông tin phong phú, số lượng tin bài nhiều nên vấn đề sử dụng tốt các thành tố ngôn ngữ để chuyển tải thông tin một cách có hiệu quả rất quan trọng đối với báo mạng điện tử. Ngôn ngữ báo mạng điện tử hiểu theo nghĩa rộng bao gồm chữ viết, âm thanh, hình ảnh động, hình ảnh tĩnh… Chính sự phong phú trong việc sử dụng ngôn ngữ báo mạng điện tử đã khiến cho loại hình truyền thông này trở nên hấp dẫn và được ưa chuộng. Song, chính sự phong phú trong ngôn ngữ, kết hợp với một đặc tính nổi bật của báo mạng điện tử là thông tin được đăng tải nhanh chóng đã khiến loại hình báo chí này mắc không ít lỗi văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ. Việc nhận diện lỗi văn hóa trong ngôn ngữ báo mạng, từ đó rút kinh nghiệm, tìm giải pháp khắc phục và đưa ra mô hình chuẩn mực cho việc sử dụng ngôn ngữ báo mạng là vấn đề cần được quan tâm nghiên cứu để góp phần trả lại sự trong sáng cho ngôn ngữ của một loại hình báo chí đang rất được giới trẻ ưa chuộng: báo mạng điện tử. 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài Là một loại hình báo chí mới trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng, những công trình nghiên cứu về báo mạng điện tử chưa nhiều. Công trình nghiên cứu về ngôn ngữ báo mạng điện tử càng ít hơn. Với cuốn “Writing for the web” (Viết bài cho web) in năm 1999, tác giả Kilian Crawford gần như là người đầu tiên (theo các tài liệu liên quan mà chúng tôi thu thập được) đề cập khá chi tiết việc sử dụng ngôn ngữ trong các bài viết được đăng tải trên mạng. Tác giả chỉ dẫn việc dùng từ, đặt câu đến trình bày đoạn văn như dùng dạng câu chủ động thay cho bị động, đặt câu hỏi đơn giản, đoạn văn không quá 70 chữ, dài nhất là 4 dòng, các đoạn cách nhau một dòng…Tuy nhiên, nội dung của cuốn sách chỉ đề cập tới cách sử dụng ngôn ngữ trên báo mạng điện tử tồn tại dưới dạng viết.
5 Tiếp đó, năm 2002, một tác giả khác là Mike Ward cho ra mắt cuốn “Journalism Online” (Báo chí trực tuyến). Cuốn sách chỉ ra những điểm nổi bật mà các nhà báo cần quan tâm khi sử dụng các loại hình ngôn ngữ trên báo mạng điện tử bao gồm chữ viết, ảnh tĩnh, ảnh động, âm thanh… Có thể nói, các tác giả đã nghiên cứu khá chi tiết về cách viết cho báo mạng điện tử. Tuy nhiên, đây là những nghiên cứu mang tính tổng thể về việc viết như thế nào, sử dụng âm thanh, hình ảnh ra sao để phù hợp với việc thông tin trên báo mạng điện tử như một cuốn cẩm nang nghề nghiệp chứ không chỉ ra kỹ năng tránh các lỗi trong sử dụng ngôn ngữ trên báo mạng điện tử ở góc nhìn văn hóa. Ở Việt Nam, các công trình nghiên cứu về ngôn ngữ báo điện tử tương đối ít. Hiện có một số cuốn sách chuyên sâu về ngôn ngữ báo chí là “Ngôn ngữ báo chí” của tác giả Nguyễn Trí Niên (năm 2006), “ Một số vấn đề về sử dụng ngôn ngữ trên báo chí” (năm 2003) và “ Những kĩ năng về sử dụng ngôn ngữ trong truyền thông đại chúng” (năm 2008) của PGS. TS Hoàng Anh, giảng viên Học viện Báo chí và Tuyên truyền, “ Ngôn ngữ báo chi” của PGS. TS Vũ Quang Hào, giảng viên Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐH KHXH&NV), Đại học Quốc gia Hà Nội (ĐH QGHN) in vào năm 2004 (tái bản năm 2007, 2010). Tuy nhiên, các cuốn sách này đều không bàn về ngôn ngữ báo mạng điện tử và chỉ nói tới ngôn ngữ báo chí nói chung. Bên cạnh đó, có thể kể đến một số luận văn, khóa luận tốt nghiệp của học viên, sinh viên chuyên ngành báo chí. Tác giả Nguyễn Thu An trong “Ngôn ngữ báo chí Internet” (Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành báo chí, ĐH KHXH&NV, ĐH QGHN) có nghiên cứu về ngôn ngữ báo mạng điện tử nhưng theo hướng chỉ ra các đặc điểm chung về ngôn ngữ của loại hình báo chí này và cũng không đề cập tới lỗi trong sử dụng ngôn ngữ ở góc nhìn văn hóa.
6 Nhiều luận văn, khóa luận khác có bàn về báo điện tử nhưng chỉ xoay quanh các vấn đề: Quảng cáo (Nguyễn Thị Thanh Hoa, “Hiện trạng và xu hướng quảng cáo trên báo trực tuyến”, khóa luận tốt nghiệp K45, ĐH KHXH&NV, ĐH QGHN), về tính tương tác của báo trực tuyến (Vũ Thị Huệ, “Sự tương tác giữa báo chí trực tuyến và công chúng”, khóa luận tốt nghiệp K45, ĐH KHXH&NV, ĐH QGHN), về vấn đề sử dụng tít (Khương Thị Ngọc Thương, “Thực trạng sử dụng tít trên báo điện tử Việt Nam hiện nay”, khóa luận tốt nghiệp K49, ĐH KHXH&NV, ĐH QGHN)… Một số luận văn, khóa luận có nghiên cứu chuyên sâu về từng thể loại như tin (Phạm Thị Mai, “Ngôn ngữ thể loại tin trên báo mạng điện tử Việt Nam hiện nay”, Luận văn thạc sĩ chuyên ngành báo chí học năm 2010, ĐH KHXH&NV, ĐH QGHN), phóng sự (Lê Minh Thanh, “Phóng sự báo chí trực tuyến”, khóa luận tốt nghiệp K47, ĐH KHXH&NV, ĐH QGHN) hay giao lưu trực tuyến (Tô Mai Trang, “Giao lưu trực tuyến”, khóa luận tốt nghiệp K47, ĐH KHXH&NV, ĐH QGHN). Một số luận văn, khóa luận nghiên cứu về vấn đề văn hóa báo chí như Lê Thị Hoàng Yến, “Ứng xử văn hóa của phóng viên thể thao Việt Nam trong tác nghiệp ở nước ngoài”, luận văn thạc sĩ chuyên ngành báo chí, ĐH KHXH&NV, ĐH QGHN, hay Trần Trung Hòa, “Văn hóa truyền thống và báo mạng điện tử”, luận văn thạc sĩ chuyên ngành báo chí, ĐH KHXH&NV, ĐH QGHN. Chưa có công trình nghiên cứu nào đi sâu vào vấn đề lỗi trong sử dụng ngôn ngữ trên báo mạng điện tử ở góc nhìn văn hóa. 3. Phƣơng pháp nghiên cứu Phương pháp tổng hợp, khảo sát các tư liệu tác phẩm để chỉ ra các lỗi văn hóa trong ngôn ngữ báo mạng điện tử.
7 Phân tích các tác phẩm dựa trên đặc trưng ngôn ngữ của báo mạng điện tử, từ đó rút ra đánh giá, kết luận cho chuẩn mực văn hóa của ngôn ngữ báo mạng điện tử. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Tác giả của luận văn nghiên cứu vấn đề Lỗi văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ trên báo mạng điện tử Việt Nam trên 3 trang báo mạng điện tử có lượng truy cập cao của độc giả, đó là: Vnexpress.net, Ngoisao.net và Dantri.com. - Lỗi văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ trên báo mạng điện tử được khảo sát chủ yếu trên hai yếu tố cấu thành nên tác phẩm trên báo mạng điện tử là ngôn ngữ chữ viết và ngôn ngữ ảnh. - Thời gian nghiên cứu được giới hạn cụ thể từ năm 2010 đến hết tháng 6 năm 2011 trên các trang báo mạng điện tử nêu trên. 5. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở khảo sát thực trạng việc sử dụng ngôn ngữ trên báo mạng điện tử, tìm ra lỗi văn hóa trong việc sử dụng ngôn ngữ báo mạng điện tử, luận văn đề xuất những giải pháp nhằm khắc phục các hạn chế, tránh lỗi, từ đó phát huy hơn nữa các ưu thế nhằm nâng cao hiệu quả truyền thông của báo mạng điện tử. Để đạt được mục tiêu trên, đề tài có các nhiệm vụ nghiên cứu sau: - Làm rõ các vấn đề lý luận liên quan tới báo mạng điện tử, các đặc thù ngôn ngữ của loại hình báo chí này cũng như mối quan hệ của báo mạng điện tử với văn hóa. - Từ góc nhìn văn hóa đánh giá thực trạng lỗi trong sử dụng ngôn ngữ trên báo mạng điện tử Việt Nam hiện nay, cụ thể là hai trang báo Vnexpress.net,
8 Dantri.com và website Ngoisao.net xét trên các đặc thù ngôn ngữ được sử dụng nhiều nhất của báo mạng điện tử cả ở bình diện nội dung và hình thức. - Đúc rút kinh nghiệm, kiến nghị một số giải pháp để xây dựng chuẩn mực văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ báo mạng điện tử. Tác giả luận văn hi vọng, với công trình nghiên cứu này sẽ phần nào giúp ích cho những người làm báo và công chúng của báo mạng điện tử trong việc cung cấp thông tin cũng như tiếp nhận thông tin. 6. Bố cục luận văn Ngoài Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, phần nội dung chính của luận văn được chia làm 3 chương cơ bản: - Chương 1: Khái niệm báo mạng điện tử và lỗi văn hóa - Chương 2: Thực trạng lỗi văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ báo mạng điện tử - Chương 3: Kinh nghiệm và giải pháp khắc phục lỗi văn hóa trong sử dụng ngôn ngữ báo mạng điện tử.
9 Chƣơng 1 KHÁI NIỆM BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ VÀ LỖI VĂN HÓA 1.1. Nhận thức chung về báo mạng điện tử 1.1.1. Các loại hình báo chí Theo “Đại từ điển tiếng Việt” do GS. TS Nguyễn Như Ý chủ biên, nhà xuất bản (Nxb) Đại học Quốc gia Thành phố Hô Chí Minh in năm 2008, trang 111 thì báo chí là “các ấn phẩm định kỳ, in trên giấy khổ lớn, có nhiều tin, bài, ảnh để thông tin tuyên truyền”. Có thể thấy khái niệm trên mới chỉ nói tới báo in, tạp chí, là loại hình báo chí xuất hiện đầu tiên, mang tính truyền thống, chưa bao hàm hết được các loại hình truyền thông đại chúng. “Từ điển tiếng Việt” (Hoàng Phê, Trung tâm Từ điển học, Nxb Đà Nẵng, 2009) đưa ra khái niệm đầy đủ hơn khi cho rằng báo là “hình thức thông tin tuyên truyền có tính chất đại chúng, được thể hiện qua các ấn phẩm định kỳ hoặc qua các phương tiện thông tin đại chúng khác như truyền thanh, truyền hình, internet” [1, 235] Theo Điều 3, Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Luật Báo chí năm 1989 được Quốc hội khóa X thông qua năm 1999, các loại hình báo chí gồm “báo in (báo, tạp chí, bản tin thời sự, bản tin thông tấn), báo nói (chương trình phát thanh), báo hình (chương trình truyền hình, chương trình nghe – nhìn thời sự được thực hiện bằng các phương tiện kỹ thuật khác nhau), báo mạng điện tử (được thực hiện trên mạng thông tin máy tính) bằng tiếng Việt, tiếng các dân tộc thiểu số Việt Nam, tiếng nước ngoài” Như vậy, ngoài báo in, tạp chí, báo chí còn bao gồm phát thanh, truyền hình, báo ảnh, tạp chí và báo mạng điện tử.
10 Trong các loại hình báo chí trên thì báo mạng điện tử trẻ nhất, ra đời muộn nhất nhưng có tốc độ phát triển mạnh mẽ nhất.1 1.1.2. Khái niệm báo mạng điện tử Báo mạng hay báo chí internet tồn tại và phát triển gắn liền với sự ra đời và phát triển của hệ thống internet trên toàn cầu. Web (World Wide Web) được sinh ra với mục đích tạo giao diện chung dễ sử dụng trong quá trình truy cập thông tin trên internet. Vào cuối những năm cuối của thập kỷ 80 nó được Tim Berners Lee, một nhà vật lý ở viện nghiên cứu hạt nhân châu Âu Cern đề xuất và tiến hành nghiên cứu cùng với cộng sự của ông là Robert Caililau. Năm 1991, người dùng được nhận bản thử nghiệm đầu tiên và từ đó một cuộc cách mạng trên internet đã bùng nổ. Tháng 10/1993, Khoa báo chí Đại học Florida (Mỹ) tung ra cái mà họ tự tin là tờ báo internet đầu tiên. Năm 1994, phiên bản online của tạp chí Hotwired chạy những banner quảng cáo đầu tiên và hàng loạt báo khác tại Mỹ ồ ạt mở website. “Cơn sốt vàng” của thời thông tin trực tuyến bắt đầu. Một khảo sát lần đầu tiên về độc giả internet của hãng dịch vụ thống kê truy cập Nielsen/NetRatings công bố mới đây cho thấy 1/5 số người lướt web thích đọc báo mạng hơn các phiên bản phi trực tuyến. Có lẽ đó cũng chính là một động lực khiến các tờ báo giấy - vừa là để cạnh tranh vừa là không thể cưỡng lại xu thế điện tử hóa - cũng đã phải lập tức triển khai phiên bản điện tử, trong đó phần lớn phát hành lại các bài báo từ bản giấy và có cập nhật thêm thông tin riêng. Do báo mạng điện tử mới ra đời nên các nhà nghiên cứu hiện vẫn chưa có cách gọi thống nhất đối với các loại hình báo chí này. Vì thế, dù thiếu tên quy chuẩn nhưng báo mạng điện tử đồng thời cũng là loại hình báo chí nhiều tên nhất. 1 Theo tập thể tác giả trong cuốn “Báo phát thanh” do Học viện Báo chí và Tuyên truyền phối hợp với Đài tiếng nói Việt Nam biên soạn (Nxb Văn hóa – Thông tin, 2002), báo giấy xuất hiện từ cuối thế kỷ XVI. Những năm hai mươi của thế kỷ XX, báo phát thanh ra đời. Hai mươi năm sau đó, báo chí có thêm sự góp mặt của truyền hình. Vào đầu thập niên 90 của thế kỷ XX, báo mạng điện tử chính thức trình làng. Trong khí báo in, phát thanh và truyền hình phải mất vài chục năm để phủ sóng toàn thế giới, báo mạng điện tử chỉ mất khoảng 10 năm.
11 Trên thế giới, loại hình báo chí này có những tên gọi như online newspaper (báo chí trên mạng, báo trực tuyến), electronic – journal (báo điện tử)… Ở Việt Nam cũng có nhiều cách gọi như báo điện tử, báo mạng, báo internet, báo trực tuyến…Trong đó, báo điện tử là thuật ngữ được sử dụng phổ biến nhất như báo Lao động điện tử, Nhân dân điện tử, báo điện tử Vietnamnet, báo điện tử Vnexpress…Ngoài ra còn có thuật ngữ báo online như Tuổi trẻ online, Tiền phong online… Hiện nay vẫn chưa tìm được sự đồng thuận giữa các nhà nghiên cứu báo chí và cơ quan quản lý Nhà nước về thuật ngữ này. Các văn bản pháp quy của Việt Nam thường dùng thuật ngữ báo điện tử. Luật báo chí được sửa đổi, bổ sung tại kỳ họp thứ 5 Quốc hội khóa X năm 1999 gọi loại hình báo chí này là báo điện tử. Văn bản luật cũng nêu rõ “báo điện tử là loại hình báo chí được thực hiện trên mạng thông tin máy tính” Văn bản pháp lý của Bộ Thông tin truyền thông cấp cho các tờ báo trực tuyến đầu tiên của Việt Nam cũng được gọi là “Giấy phép hoạt động báo điện tử”. Đây cũng là thuật ngữ được dùng trong Nghị định 55/2001/NĐ-CP về quản lý và cung cấp dịch vụ Internet, điều 12: “Dịch vụ thông tin trên Internet là một loại hình dịch vụ ứng dụng internet, bao gồm dịch vụ phát hành báo chí (báo in, báo hình, báo điện tử), phát hành xuất bản ấn phẩm trên internet và dịch vụ cung cấp các loại hình điện tử khác trên internet” Tuy nhiên, nhiều tác giả của các công trình nghiên cứu lại có quan điểm khác. Theo tác giả Nguyễn Sỹ Hoàng trong bài viết Báo chí phát hành trên mạng, suy nghĩ về một cái tên, Tạp chí người làm báo, số 3/2001 thì “thuật ngữ điện tử có nghĩa rất chung chung, không giúp hiểu rõ đặc điểm của loại
12 hình báo phát hành trên như thuật ngữ báo trực tuyến. Theo định nghĩa của các từ điển tin học, khái niệm trực tuyến hiểu theo nghĩa phổ biến nhất dùng để chỉ trạng thái của một máy tính khi đã kết nối với mạng máy tính và sẵn sàng hoạt động. Thuật ngữ này rất phù hợp với việc đọc báo phát hành trên mạng. Để đọc được báo, người đọc phải có một máy tính có khả năng kết nối vào mạng và ở tình trạng trực tuyến. Ở Việt Nam, khái niệm điện tử một thời gian được sử dụng để chỉ phát thanh và truyền hình. Nếu sử dụng lại có thể gây ra sự nhầm lẫn” [36, 40]. Đồng quan điểm này, tác giả Phan Văn Tú trong luận văn thạc sĩ Báo chí học, năm 2006, ĐH KHXH&NV – ĐH QGHN, với đề tài “Báo chí trực tuyến ở Việt Nam – một số vấn đề lý luận và thực tiễn” cho rằng, khái niệm báo trực tuyến là hợp lý. Tác giả viện giải, thuật ngữ “điện tử” không làm rõ đặc điểm của báo chí phát hành trên mạng như thuật ngữ trực tuyến, nghĩa là không làm rõ tính chất yêu cầu phải kết nối mạng của loại hình báo chí này. Theo Phan Văn Tú, cách gọi báo trực tuyến là hợp lý “bởi nó cho phép nắm bắt và hiểu một cách rõ ràng, nhanh chóng về bản chất, đặc trưng cô đọng nhất của loại hình báo chí mới được hình thành và phát triển gắn chặt với mạng internet” [26, 18]. Tuy nhiên, theo tác giả Nguyễn Thị Thoa, Học viện Báo chí và Tuyên truyền, trong đề tài khoa học cấp cơ sở Trọng điểm về Tổ chức và quản lý báo mạng điện tử ở Việt Nam (năm 2007), lại cho rằng, cả thuật ngữ báo điện tử và báo trực tuyến đều chưa chuẩn xác. Cụ thể, theo tác giả Nguyễn Thị Thoa, báo trực tuyến không thế nói hết được đặc điểm của tờ báo mạng điện tử là sử dụng tối đa nền tảng kỹ thuật của dịch vụ internet và sự sáng tạo của con người trong quy trình sản xuất thông tin. Mặt khác, thuật ngữ báo trực tuyến chưa được Việt hóa. Còn thuật ngữ báo điện tử dễ gây nhầm lẫn, đồng nhất loại hình báo chí thứ tư này với
13 hai loại hình báo điện tử trước đó là phát thanh và truyền hình. Hơn nữa cách gọi như vậy không chuẩn xác về mặt khoa học. [28, 3-4]. Với các phân tích trên, tác giả Nguyễn Thị Thoa cho rằng, người Việt Nam hay dùng từ internet = mạng (ví dụ như lên mạng, vào mạng, kết nối mạng…). Thay vì gọi “báo internet” thì gọi “báo mạng” có vẻ Việt Nam và dễ hiểu hơn. Đây cũng là tên gọi được Học viên Báo chí & Tuyên truyền thống nhất lựa chọn với các lý do: Thứ nhất, tên gọi này khẳng định: Loại hình báo chí thứ tư này là con đẻ của sự phát triển vượt bậc của công nghệ thông tin, hoạt động được nhờ các phương tiện kỹ thuật số tiên tiến, các máy tính nối mạng và các server, các phần mềm ứng dụng. Thứ hai, tên gọi này cho phép hiểu một cách chính xác về bản chất, đặc trưng cơ bản của loại hình báo chí thứ tư: tính đa phương tiện, tính tương tác cao, tính tức thời, tính phi định kỳ, khả năng truyền tải thông tin không hạn chế, lưu trữ thông tin dưới dạng siêu văn bản, khả năng siêu liên kết – các trang báo được tổ chức thành từng lớp, có cơ chế nở ra với số trang không hạn chế. Thứ ba, tên gọi này chỉ rõ: người làm báo và người đọc báo phải có trình độ kỹ thuật nhất định, có thể giao lưu với nhau trực tiếp bằng nhiều hình thức như email, chat, diễn đàn… Thứ tư, tên gọi này là sự kết hợp các tên gọi có nội dung riêng biệt như báo, mạng, điện tử. Chính vì vậy, tên gọi này thỏa mãn các yếu tố Việt hóa, đặc trưng khu biệt của loại hình báo chí thứ tư, khắc phục được sự thiếu về nghĩa, sự máy móc của từ ngoại lai” [28, 6]. Mặc dù có nhiều ý kiến khác nhau nhưng để tạo sự thống nhất trong quá trình nghiên cứu cũng như trình bày, trong luận văn này sử dụng thuật ngữ báo mạng điện tử.
14 1.1.3. Đặc điểm của báo mạng điện tử Có thể mô tả diện mạo của một tờ báo mạng điện tử hoàn chỉnh như một cấu trúc mở rộng về không gian cho nhiều đối tượng bạn đọc, dày về thời gian với sự tích lũy nhiều tầng thông tin. Một cơ cấu giao diện hai chiều giữa toà soạn và bạn đọc, một tổ hợp dịch vụ thông tin đa dạng đọc, nghe, nhìn phong phú. Bởi vậy mà loại hình báo chí này chứa rất nhiều ưu điểm. Thứ nhất, tính đa phương tiện. Nhờ tính đa phương tiện, báo mạng điện tử có khả năng tích hợp được ưu thế của các loại hình báo chí khác như tính văn bản và khả năng lưu trữ dưới dạng văn bản của báo in, hình ảnh động và âm thanh của truyền hình, âm thanh của phát thanh. Nó cũng khắc phục được tính đơn điệu và tĩnh của báo in cũng như hạn chế trong trật tự tuyến tính thời gian phát sóng của phát thanh và truyền hình. Trên báo mạng điện tử, công chúng có thể đọc, nghe và xem. Các yếu tố chữ viết, đồ họa, video clip được sử dụng linh hoạt tạo ra nhiều cổng thông tin để công chúng tiếp cận dễ dàng. Chính sự tích hợp này làm cho báo mạng điện tử thực sự phong phú, đa dạng, sinh động và hấp dẫn trong cách truyền tải thông tin. Thứ hai, tính tương tác. Đây vốn là một hạn chế của các loại hình báo chí khác nhưng lại là một lợi thế của báo mạng điện tử. Ở đây, độc giả có thể phản hồi ngay tức thì các ý kiến của mình về bài viết của phóng viên dưới từng bài báo hoặc gửi tới tòa soạn các thông tin, vấn đề mình quan tâm thông qua hệ thống mạng. Có thể nói, không có loại hình báo chí nào hiện nay có thể cạnh tranh với báo mạng điện tử về khả năng tương tác. Nhiều khi, một bài báo nhưng có tới hàng trăm ý kiến phản hồi gửi về tòa soạn, trong đó có hàng chục ý kiến được đăng tải và nhiều khi, ý kiến phản hồi của độc giả còn dài hơn dung lượng tác phẩm, mở ra thêm khía cạnh khác cho bài báo, thậm chí được tòa soạn biên tập, cấu thành các bài báo độc lập.
15 Lợi thế này cũng được các tòa soạn báo mạng điện tử khai thác triệt để để thực hiện các cuộc giao lưu trực tuyến, tư vấn trực tuyến hoặc tổ chức các chuyên trang dành cho bạn đọc cùng tham gia báo (như báo Tuổi trẻ, Vnexpress). Chính khả năng tương tác cao của báo mạng điện tử đã là một cầu nối kéo công chúng lại gần hơn. Thứ ba, tính thời sự của thông tin. Đây là một lợi thế vượt trội khác của báo mạng điện tử mà các loại hình báo chí khác khó có thể cạnh tranh. Nếu báo in bị giới hạn bởi thời gian in, phát hành báo, báo mới hôm nay chỉ có thể đăng tải các thông tin của hôm qua thì báo mạng điện tử có thể cập nhật thông tin tới từng giây. Ngay khi sự kiện xảy ra phóng viên đã đưa thông tin ban đầu lên mạng, có thể chỉ là tít và một câu thông báo sự kiện, sau đó liên tục cập nhật các thông tin mới. Đội ngũ làm báo vẫn thường có câu nhận định về vai trò cũng như thế mạnh của các loại hình báo chí trước một sự kiện là “phát thanh đưa tin, truyền hình phản ánh, báo in bình luận”. Tuy nhiên “đối với các sự kiện lớn được công chúng quan tâm, báo điện tử có thể tường thuật trực tiếp sự kiện bằng hình ảnh, bằng âm thanh (web TV) kết hợp với chữ viết để độc giả có thể theo dõi thông tin liên tục và đa chiều ngay khi sự kiện đang diễn ra” [40,11]. Phát thanh, truyền hình mặc dù cũng có thể đưa thông tin nóng, nhanh nhưng lại bị lệ thuộc nhiều vào hệ thống máy móc trong khi phóng viên báo mạng điện tử có thể tác nghiệp khá linh hoạt, chỉ cần một máy tính kết nối mạng hoặc gọi điện về cho người ở tòa soạn cập nhật, phát tin bài. Ngày nay, với sự hỗ trợ của phương tiện máy móc, phát thanh và truyền hình có thể làm trực tiếp tại hiện trường, nhưng do hạn chết về thời lượng phát sóng nên tốc độ cập nhật thông tin không thể liên tục được như báo mạng, nơi mà phóng viên có thể “tiếp tục cập nhật”, bổ sung thông tin
16 trong từng phút. Chính khả năng cập nhật thông tin liên tục của báo mạng điện tử giúp cho loại hình báo chí này chiếm ưu thế tuyệt đối về tính thời sự của thông tin, đồng thời phá vỡ tính định kì vốn là một đặc trưng của báo chí. Đây cũng là lý do để tác giả Phan Anh gọi phóng viên báo mạng điện tử là “vừa chạy, vừa xếp hàng” [38, 21]. Tuy nhiên, điều này cũng đồng nghĩa với việc áp lực về tốc độ thông tin của phóng viên báo mạng điện tử là rất lớn vì sự cạnh tranh thông tin giữa các báo có khi chỉ được tính bằng giây. Bên cạnh các ưu thế trên, báo mạng điện tử còn là loại hình báo chí có khả năng chuyển tải thông tin khổng lồ nhất là khi không hạn chế bởi diện tích trang như báo giấy hay thời lượng phát sóng như phát thanh, truyền hình. Chính sự không giới hạn về số trang giúp cho báo mạng điện tử có thể đăng tải rất nhiều thông tin phong phú, đa dạng trên nhiều lĩnh vực chuyên biệt đáp ứng yêu cầu tin tức ngày càng lớn của công chúng. Khả năng siêu liên kết, tìm kiếm và lưu trữ thông tin cũng là một lợi thế riêng của các báo mạng điện tử. Chỉ cần một lần bấm chuột và các cụm từ đã được lập đường dẫn sẵn trong bài báo, độc giả có thể tìm thấy các thông tin khác có liên quan hoặc loạt các bài báo về cùng một vấn đề, một sự kiện. Thông thường, với các sự kiện gây được tiếng vang trong xã hội, được dư luận quan tâm, các báo mạng điện tử sẽ tập hợp thành một chùm bài để công chúng theo dõi. Người đọc cũng có thể chủ động tìm các thông tin mà mình cần thông qua hệ thống tra cứu được đặt ngay trên măng séc của các báo. Báo mạng điện tử là một kho thông tin khổng lồ mà người đọc có thể tra cứu, tìm kiếm dễ dàng. Nếu để tìm các bài viết xung quanh một sự kiện trên báo giấy, người ta có thể mất cả tháng để lật lại từng số báo, và công việc càng cực nhọc hơn nếu các thông tin liên quan đến sự kiện đó kéo dài từ năm này qua năm khác thì với báo mạng, chỉ cần một nháy chuột hoặc gõ cụm từ cần tìm kiếm và ấn phím enter.