Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Tiếng cười trong thơ ngụ ngôn La Fontaine

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:88

Thêm vào BST

Báo xấu

105
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Tiếng cười trong thơ ngụ ngôn La Fontaine được thực hiện nhằm mục tiêu chỉ ra được cái gì đã làm nên tiếng cười La Fontaine, hay cội nguồn của tiếng cười đó, giá trị và ý nghĩa thực tiễn của tiếng cười La Fontaine trong thời đại chúng ta.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Tiếng cười trong thơ ngụ ngôn La Fontaine

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH NGUYEÃN THÒ MYÕ NHAÂN TIEÁNG CÖÔØI TRONG THÔ NGUÏ NGOÂN LA FONTAINE Chuyeân ngaønh: Vaên hoïc nöôùc ngoaøi Maõ soá: 602230 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGÖÕ VAÊN NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PGS. LÖÔNG DUY TRUNG Thaønh phoá Hoà Chí Minh, naêm 2006
LÔØI CAÛM ÔN Toâi xin chaân thaønh caûm ôn söï nhieät tình giuùp ñôõ cuûa Ban Giaùm Hieäu Tröôøng ÑHSPTPHCM, Phoøng KHCN – SÑH, taäp theå Thaày, Coâ khoa Ngöõ Vaên, cuøng taát caû caùc baïn ñoàng hoïc ñaõ nhieät tình giuùp ñôõ toâi hoaøn taát luaän vaên. Toâi xin ñaëc bieät toû loøng bieát ôn saâu saéc ñoái vôùi PGS. Löông Duy Trung – ngöôøi Thaày ñaõ taän tuïy, khoâng quaûn nhoïc nhaèn höôùng daãn toâi trong quaù trình nghieân cöùu, hoïc taäp vaø hoaøn thaønh luaän vaên. Toâi cuõng xin traân troïng caûm ôn söï khích leä, ñoäng vieân cuûa gia ñình toâi vaø baïn beø trong suoát quaù trình hoïc taäp, nghieân cöùu. Xin chaân thaønh caûm ôn! Thaùng 6 / 2006 Nguyeãn Thò Myõ Nhaân
MÔÛ ÑAÀU 1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI Traûi hôn ba traêm naêm, nhöõng gì maø nhaø thô Phaùp theá kæ XVII – Jean de La Fontaine mang ñeán cho chuùng ta vaãn coøn nguyeân giaù trò. Voán sinh ra khoâng phaûi ñeå laøm thi só, nhöng Naøng Thô ñaõ caùm doã vaø bieán oâng thaønh moät thieân taøi vó ñaïi. La Fontaine ñaõ thöû buùt ôû raát nhieàu theå loaïi: truyeän keå, kòch, thô, tieåu thuyeát… ÔÛ moãi theå loaïi, oâng ñeàu döøng laïi “nhaám nhaùp” chuùt ít roài laïi “bay ñi”. Trong khu vöôøn ñaày hoa aáy, La Fontaine tham lam khoâng muoán döøng laïi coá ñònh ôû moät nuï hoa naøo. Theá nhöng ñeán vôùi nguï ngoân, teân tuoåi oâng ñaõ ñöôïc ñònh vò. Vôùi 238 baøi thô vieát trong hai möôi saùu naêm (1668 – 1694) ñöôïc chia thaønh möôøi hai quyeån in trong ba taäp, La Fontaine ñaõ tìm ñöôïc moät choã ñöùng vöõng chaéc trong neàn vaên hoïc Phaùp theá kæ XVII noùi rieâng vaø vaên hoïc nhaân loaïi noùi chung. OÂng laø moät tröôøng hôïp khaù ñaëc bieät vì haàu nhö trong saùng taùc cuûa mình, khoâng coù ñeà taøi naøo laø do oâng töï saùng taïo. Thô nguï ngoân cuûa oâng laø söï keá tuïc nhöõng ñeà taøi coù saün cuûa Hy Laïp, La Maõ, AÁn Ñoä, hay truyeän coå Phaùp… Vaø baèng taøi naêng cuûa mình, oâng ñaõ mang laïi cho nguï ngoân nhöõng neùt ñaëc saéc môùi. OÂng ñaõ laøm môø nhöõng ngöôøi ñi tröôùc mình. Baây giôø chæ coøn “nguï ngoân” – “ñoù laø La Fontaine”. (La Bruyeøre) Cho ñeán ngaøy nay, khi laàn giôû nhöõng baøi nguï ngoân cuûa oâng, treû con vaãn thích thuù vì söï môùi laï, ngoä nghónh; ngöôøi lôùn thì tìm thaáy ñaâu ñoù boùng daùng cuûa chính mình vaø caùc hieän töôïng xaõ hoäi quanh mình. Nguï ngoân La Fontaine, ñoù thöïc söï laø taám göông trung thöïc ñeå chuùng ta loaïi boû nhöõng thoùi xaáu, phaùt huy nhöõng tính toát treân con ñöôøng vöôn tôùi caùi toaøn thieän toaøn mó. Theâm nöõa, beân caïnh nhöõng baøi hoïc luaân lyù nheï nhaøng maø saâu saéc, ta coøn hieåu ñöôïc raát nhieàu veà xaõ hoäi Phaùp thôøi “Ñaïi theá kæ”. Bôûi vì nguï ngoân cuûa oâng laø “caû moät phoøng trieån laõm theânh thang goàm nhöõng böùc tranh cuûa xaõ hoäi Phaùp theá kæ XVII” [21, 159]. Ñuû moïi loaïi ngöôøi töø taàng lôùp thaáp nhaát (nhaân daân) ñeán vò chuùa teå quyeàn löïc nhaát (nhaø vua) vôùi taát caû thoùi taät cuûa mình ñeàu laàn löôït böôùc leân saøn dieãn. Söï ñoà soä vaø phong phuù aáy laø moät trong nhieàu nguyeân nhaân giaûi thích cho söùc thanh xuaân cuûa nguï ngoân La Fontaine. Theá nhöng, chuùng ta coù theå ñoïc ôû baát cöù ñaâu nhöõng baøi hoïc ñaïo ñöùc, nhöõng loái xöû theá ôû ñôøi. Tuïc ngöõ, ca dao, truyeän coå tích… ñeàu coù theå ñaûm traùch coâng vieäc naøy. Neáu chæ
coù theá (baøi hoïc kinh nghieäm) nguï ngoân La Fontaine chöa chaéc ñaõ ñöùng vöõng. Vaäy, thöïc chaát söï tröôøng toàn maø ta khoâng theå phuû nhaän cuûa nhöõng baøi thô naøy laø do ñaâu? Theo chuùng toâi, ñoù laø tieáng cöôøi. Ñöông nhieân, tieáng cöôøi gaén lieàn vôùi theå loaïi nguï ngoân xöa nay khoâng coù gì laï. Nhöng tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La Fontaine coøn laø caùi chìa khoùa, caùi baûn chaát nhaát chi phoái caùc maët coøn laïi. Duø xeùt ôû phöông dieän naøo, boä phaän naøo cuûa nguï ngoân, tieáng cöôøi ñeàu coù taùc ñoäng raát lôùn. Vì vaäy, choïn ñeà taøi “TIEÁNG CÖÔØ I TRONG THÔ NGUÏ NGOÂN LA FONTAINE”, chuùng toâi muoán ñi tìm coäi nguoàn, ñoái töôïng vaø caùc saéc thaùi cuûa tieáng cöôøi La Fontaine laø gì, ñeå töø ñoù coù moät caùch ñaùnh giaù chính xaùc hôn veà nhöõng baøi nguï ngoân töôûng chöøng ñôn giaûn nhöng laïi khaù phöùc taïp cuûa oâng. Ñoàng thôøi chuùng toâi cuõng muoán traû lôøi caâu hoûi ra ñôøi caùch nay hôn ba theá kæ, lieäu nhöõng baøi hoïc maø La Fontaine ñöa ra coù coøn phuø hôïp? Vaø neân hieåu nhöõng baøi hoïc luaân lyù aáy theá naøo cho ñuùng. ÔÛ nöôùc ta, nguï ngoân La Fontaine ñaõ khoâng coøn xa laï. Ngay nhöõng naêm ñaàu theá kæ XX, ta ñaõ ñöôïc laøm quen vôùi chuùng qua caùc baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên Vónh, Ñoã Thaän, Hoaøng Caûnh Tuaán… Sau naøy, nhieàu dòch giaû cuõng ñaõ höùng thuù vaø dòch ra tieáng Vieät khaù thaønh coâng nhö Nguyeãn Ñình, Huyønh Lyù, Tuù Môõ, Xuaân Dieäu, Nguyeãn Trinh Vöïc… Moät soá baøi nhö: Ve vaø kieán, Thoû vaø ruøa, Laõo noâng vaø caùc con, Quaï vaø caùo, EÁch muoán to baèng boø… ñaõ trôû neân khaù quen thuoäc. Khoâng chæ ôû Phaùp, nguï ngoân môùi ñöôïc ñöa vaøo chöông trình hoïc cho treû em. Trong saùch giaùo khoa Vaên hoïc 7 (chöông trình chöa caûi caùch) vaø Tö lieäu vaên hoïc 7 cuûa chuùng ta cuõng coù caùc baøi Thoû vaø ruøa, Laõo noâng vaø caùc con… ñöôïc ñöa vaøo giaûng daïy. Saùch caûi caùch Ngöõ vaên 9, taäp 2, thì laïi ñeà caäp ñeán baøi Choù soùi vaø cöøu non thoâng qua baøi phaân tích cuûa Hippolyte Taine… Nhö vaäy, vôùi chuyeân luaän naøy, chuùng toâi hy voïng seõ goùp moät phaàn nhoû vaøo vieäc hieåu vaø ñaùnh giaù ñuùng giaù trò cuûa nguï ngoân La Fontaine. Qua ñoù, chuùng toâi coù theå ruùt ra ñöôïc nhöõng baøi hoïc kinh nghieäm boå ích cho baûn thaân noùi rieâng vaø moïi ngöôøi noùi chung khi thaâm nhaäp vaøo theá giôùi muoân maøu muoân veû cuûa caùc baøi nguï ngoân. Khi chuyeân luaän thaønh coâng, chuùng ta seõ coù ñöôïc moät caùi nhìn ñaày ñuû hôn veà nhaø nguï ngoân ñaïi taøi theá kæ XVII. Vaø trong moät chöøng möïc naøo ñoù, ngöôøi vieát cuõng muoán möôïn nhöõng thoùi hö taät xaáu, nhöõng “thöïc traïng” cuûa xaõ hoäi Phaùp theá kæ XVII ñeå laøm baøi hoïc cho chuùng ta hoâm nay khaéc phuïc baûn thaân, xaây döïng xaõ hoäi ngaøy caøng toát ñeïp hôn. Noùi nhö nhaø vaên Trung
Quoác Loã Taán: loâi heát beänh taät ra aùnh saùng khoâng phaûi ñeå mæa mai, cheá gieãu, bi quan veà xaõ hoäi; loâi heát ra ñeå moãi ngöôøi ñeàu thaáy ñöôïc maø coù caùch chöõa trò, laøm cho noù toát hôn. 2. MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU Choïn ñeà taøi laø tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La Fontaine chuùng toâi höôùng ñeán caùc muïc tieâu sau: Chæ ra ñöôïc caùi gì ñaõ laøm neân tieáng cöôøi La Fontaine, hay coäi nguoàn cuûa tieáng cöôøi aáy laø gì. Nhaø thô ñaõ cöôøi ai? Cöôøi gì? Vaø cöôøi nhö theá naøo? Giaù trò vaø yù nghóa thöïc tieãn cuûa tieáng cöôøi La Fontaine trong thôøi ñaïi chuùng ta. 3. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ Thô nguï ngoân La Fontaine khoâng coøn xa laï ñoái vôùi ñoäc giaû Vieät Nam nhöng vieäc nghieân cöùu noù vaãn coøn laø moät “aån soá”. Vì vaäy, trong caùc taøi lieäu nghieân cöùu La Fontaine ôû Vieät Nam, chuùng toâi chöa thaáy coù moät cuoán saùch hay moät coâng trình nghieân cöùu chuyeân bieät naøo (tröø Luaän vaên Thaïc só khoa hoïc Ngöõ vaên: Theá giôùi loaøi vaät trong thô nguï ngoân La Fontaine cuûa Caàm Thò Phöôïng, ÑHSPHN, 2004). Phaàn lôùn nhöõng baøi vieát veà La Fontaine vaø thô nguï ngoân cuûa oâng ñöôïc taäp hôïp choïn loïc trong moät soá cuoán giaùo trình nhö: Vaên hoïc Phöông Taây, Lòch söû vaên hoïc Phöông Taây, Vaên hoïc Phaùp, Hôïp tuyeån vaên hoïc Chaâu AÂu… Nhöõng taøi lieäu naøy chuû yeáu nghieân cöùu thô nguï ngoân La Fontaine trong lòch söû phaùt trieån cuûa noù… Hoaëc taäp hôïp trong moät soá baøi giôùi thieäu ôû ñaàu caùc taäp nguï ngoân, hoaëc ôû moät soá cuoán töø ñieån nhö Töø ñieån vaên hoïc, Töø ñieån taùc gia vaên hoïc vaø saân khaáu nöôùc ngoaøi… Ñieàu ñaùng chuù yù laø maëc duø coù nhieàu yù kieán khaùc nhau nhöng haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu thöøa nhaän nhöõng neùt môùi vaø saùng taïo cuûa oâng so vôùi caùc nhaø nguï ngoân tröôùc ñoù. Vaø phaàn lôùn nhöõng yù kieán maø chuùng toâi taäp hôïp ñöôïc (caû ôû Vieät Nam vaø nöôùc ngoaøi) ñeàu nhaän xeùt chung chung veà thô nguï ngoân La Fontaine chöù chöa coù söï ñi saâu ñi saùt vaøo vaán ñeà. Rieâng vieäc tìm hieåu tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân cuûa oâng cuõng ñaõ coù moät soá nhaø nghieân cöùu ñeà caäp ñeán. Chuùng toâi cuõng ñaõ tieáp thu ñöôïc nhöõng nhaän xeùt, ñaùnh giaù heát söùc quyù baùu. Tröôùc heát, ñoái vôùi nhaän xeùt cuûa caùc hoïc giaû Phöông Taây, chuùng toâi thaáy J.J.Rousseau vaø Lamartine khoâng maáy thieän caûm vôùi La Fontaine. Lamartine cho raèng
thô cuûa La Fontaine khoâng phaûi laø thô, noù röôøm raø, teû nhaït nhö loái ghi bieân baûn. Coøn Rousseau thì khaúng ñònh nguï ngoân La Fontaine chæ “khuyeán khích moät thöù trieát lyù khaéc nghieät, laïnh luøng, vò kæ”. Nhöng ña phaàn caùc hoïc giaû khaùc ñeàu ñaùnh giaù cao oâng. Sainte Beuve – nhaø pheâ bình vaên hoïc theá kæ XIX – ca ngôïi La Fontaine ôû choã oâng vaãn giöõ ñöôïc coát caùch chính cuûa nguyeân baûn goác duø ñaõ saùng taïo raát nhieàu. Traùi vôùi Lamartine, oâng cho raèng La Fontaine ñaõ “vieát baèng traùi tim chaân thaønh, coù nhöõng nhaän xeùt tinh teá, vui, dí doûm, duøng caùc ngoân ngöõ daân gian gioûi, kheùo choïn, haøm suùc vaø coù vaàn ñieäu” [4, 21]. Nizard – nhaø vaên theá kæ XVIII - laïi chuù yù ñeán “nhöõng tình huoáng baát ngôø gioáng nhö nhöõng kòch tính trong kòch baûn saân khaáu” trong thô nguï ngoân La Fontaine taïo söï haøo höùng, say meâ nôi ngöôøi ñoïc. OÂng cuõng quan taâm ñeán vaán ñeà ñoäc giaû cuûa nhöõng baøi nguï ngoân naøy. Vaø Nizard ñaõ khaúng ñònh raèng: “ñoäc giaû moïi löùa tuoåi ñeàu ñoïc truyeän nguï ngoân La Fontaine”. Cuøng moät truyeän nhöng tuøy theo tuoåi taùc maø ngöôøi ñoïc “seõ ruùt ra töø taùc phaåm söï thích thuù, nhöõng hieåu bieát boå ích, kinh nghieäm soáng, caùch xöû theá phuø hôïp vôùi taâm lyù vaø tuoåi taùc cuûa mình”. Ñaëc bieät, Hippolyte Taine – trieát gia, nhaø pheâ bình vaên hoïc theá kæ XIX – coù caû moät chuyeân luaän veà thô nguï ngoân La Fontaine. Trong coâng trình “La Fontaine vaø nguï ngoân cuûa oâng”, nhaø xuaát baûn Hachette, Paris (baûn in laàn thöù 26), oâng ñaõ coù nhöõng keát luaän khaù saâu saéc. Baèng caùch so saùnh La Fontaine vôùi nhaø vaïn vaät hoïc Bouffon trong vieäc mieâu taû theá giôùi loaøi vaät, oâng cho raèng La Fontaine ñaõ “ñeå cho Bouffon döïng moät vôû bi kòch veà söï ñoäc aùc, coøn oâng döïng moät vôû haøi kòch veà söï ngu ngoác”. Taine cuõng ñaùnh giaù cao La Fontaine ôû vieäc khaéc hoïa chaân dung nhaân vaät. Moãi loaïi ngöôøi ñeàu coù nhöõng neùt tính caùch, ngoân ngöõ rieâng khoâng laãn vaøo ñaâu ñöôïc. Quaû thaät “oâng ñaõ hieåu con ngöôøi nhö Molieøre, hieåu xaõ hoäi nhö St.Simon”. Ñoái vôùi caùc nhaø nghieân cöùu Vieät Nam , phaàn lôùn caùc yù kieán ñeàu neâu baät ñöôïc vò trí cuõng nhö taàm quan troïng cuûa thô nguï ngoân La Fontaine. Trong quyeån Lòch söû vaên hoïc Phöông Taây, taäp 1 (Traàn Duy Chaâu chuû bieân, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi, 1979), phaàn vaên hoïc Phaùp theá kæ XVII, Nguyeãn Trung Hieáu ñaõ coù nhöõng ñaùnh giaù chung veà caùc taäp nguï ngoân La Fontaine. Taùc giaû baøi vieát ñaõ xem xeùt noù trong quaù trình phaùt trieån toaøn dieän qua caû ba taäp. Sau khi neâu caùc noäi dung lôùn, ngöôøi vieát keát luaän: “La Fontaine ñaõ duøng
chuyeän cuûa caùc gioáng vaät maø khaúng ñònh raèng xaõ hoäi Phaùp baáy giôø ñaõ ñaët treân cô sôû cuûa söï baát bình ñaúng vaø ñoäc ñoaùn, raèng quaûng ñaïi quaàn chuùng bò trò thì reân xieát döôùi aùch keû lôùn, coøng löng ra cho boïn thoáng trò boùc loät, laáy moà hoâi mình ñoåi laáy toäi aùc vaø söï truïy laïc cuûa chuùng. Coøn tình caûm chaân thaønh, taâm hoàn trong saïch cao caû chæ coù theå tìm thaáy trong nhaân daân lao ñoäng maø thoâi” [21, 161]. Taùc giaû cuõng ñaëc bieät quan taâm ñeán buùt phaùp ngheä thuaät ñaëc saéc cuûa La Fontaine. Ñoù laø söï quan saùt tæ mæ con ngöôøi vaø cuoäc soáng; coù nhieàu kòch tính sinh ñoäng, haáp daãn. La Fontaine cuõng raát ñaït trong loái vaên chaâm bieám, tröõ tình. Phuøng Vaên Töûu trong Giaùo trình vaên hoïc Phöông Taây (Nxb Giaùo Duïc). Sau khi xem xeùt nhöõng ñieåm cô baûn trong thô nguï ngoân La Fontaine, oâng cho raèng: “Moãi baøi nguï ngoân cuûa oâng thöôøng goàm hai phaàn taùch bieät: phaàn chính gioáng nhö moät maøn kòch nhoû, coù xung ñoät, coù cao traøo, coù thaét nuùt, môû nuùt, vaø phaàn ruùt ra baøi hoïc thöôøng chæ moät vaøi caâu ngaén goïn boá trí ôû ñaàu hoaëc cuoái baøi” [55, 94]. Khi xem xeùt theá giôùi nhaân vaät oâng cho raèng “ñaïi boä phaän caùc nhaân vaät trong thô nguï ngoân cuûa oâng laø loaøi vaät”. La Fontaine ñaõ möôïn theá giôùi loaøi vaät ñeå noùi ñeán xaõ hoäi loaøi ngöôøi maø cuï theå laø xaõ hoäi Phaùp theá kæ XVII. OÂng cuõng chuù yù ñeán söï “am hieåu tính caùch ñaëc thuø moãi loaøi” cuûa La Fontaine vaø nhöõng baøi hoïc luaân lyù saâu saéc ñöôïc ruùt ra sau moãi baøi. Trong cuoán Vaên hoïc Phaùp, taäp 1 (Hoaøng Nhaân chuû bieân, Nxb Treû TpHCM, 1997), phaàn vieát veà La Fontaine, taùc giaû nhaän ñònh “nguï ngoân chæ laø moät phaàn nhoû trong toaøn boä saùng taùc cuûa nhaø thô. Nhöng noù laïi laøm cho teân tuoåi oâng löu danh muoân thuôû”. Trong baøi vieát naøy, taùc giaû khoâng ñaët vaán ñeà nhö nhöõng nhaø nghieân cöùu khaùc vaãn laøm maø oâng ñi tìm söï phaùt trieån, söï saùng taïo cuûa La Fontaine so vôùi nhöõng nhaø nguï ngoân tröôùc ñoù nhö Esope, Pheødre… OÂng vieát: “La Fontaine – moät con ngöôøi ñoïc taát caû – laáy khaép nôi, keå caû nhöõng nhaø thô ít tieáng taêm laøm voán lieáng cho mình. La Fontaine hieåu roõ söï saùng taïo khoâng phaûi naèm trong chaát lieäu maø trong caùch bieåu hieän”. Do vaäy, nhaø nghieân cöùu ñaõ tìm ñöôïc söï khaùc bieät cuûa La Fontaine so vôùi nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Nhaø thô quan nieäm: “Toâi coá gaéng bieán caùi xaáu thaønh caùi loá bòch Vì khoâng theå taán coâng noù baèng caùnh tay cuûa Hercule…” “Ñoâi khi toâi ñoái laäp baèng hình aûnh soùng ñoâi Caùi xaáu vaø ñöùc haïnh, söï ngoác ngheách vôùi löông tri”.
Nhaø nghieân cöùu ñaõ phaùt hieän ra La Fontaine raát chuù yù ñeán lôïi ích, höùng thuù cuûa caâu chuyeän keå, töùc phaàn xaùc cuûa baøi nguï ngoân ñeå noù phuïc vuï toát yù ñoà ñaïo ñöùc cuûa baøi thô. Theo oâng, maëc daàu La Fontaine khai thaùc chaát lieäu cuûa Esope, Pheødre hay Pilpai… nhöng raát ít baøi hoaøn toaøn trung thaønh vôùi nguyeân baûn. Nhaø thô khoâng theå vaø khoâng muoán ñua taøi veà söï khuùc chieát ngaén goïn cuûa caùc nhaø nguï ngoân treân. Buø vaøo ñoù, oâng coá gaéng laøm cho caâu chuyeän phong phuù leân, “duyeân daùng vaø deã chòu” ñeå tieáp thu nhöõng vaán ñeà ñoâi luùc nghieâm tuùc vaø khoâ khan nhaát”. [41, 376] Vaø trong cuoán Vaên hoïc Phöông Taây (Ñaëng Anh Ñaøo, Hoaøng Nhaân, Löông Duy Trung…, Nxb Giaùo Duïc, 1999) phaàn vieát veà La Fontaine, Nguyeãn Vaên Chính ñaõ chæ ra nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa thô nguï ngoân La Fontaine. Theo oâng, “thô nguï ngoân La Fontaine laø söï toång hôïp caùc yeáu toá töï söï, tröõ tình, kòch trong moät theå loaïi thô roäng raõi, nhieàu khaû naêng bieåu hieän thô töï do”. [26, 254] Ñieàu naøy ñöôïc nhaø nghieân cöùu Leâ Nguyeân Caån khaúng ñònh laàn nöõa trong Hôïp tuyeån vaên hoïc Chaâu AÂu (Nxb Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi, 2002). Theo oâng, “nguï ngoân laø taùc phaåm lôùn nhaát, tieâu bieåu nhaát cuûa La Fontaine. Nhôø noù maø oâng trôû thaønh baát töû vôùi thôøi gian vaø ñöôïc xeáp vaøo haøng caùc nhaø nguï ngoân noåi tieáng theá giôùi”. Sau khi giôùi thieäu sô löôïc veà nhöõng baøi nguï ngoân cuûa La Fontaine, nhaø nghieân cöùu cuõng ñeà caäp ñeán söï phaùt trieån cuûa chuùng. Theo oâng, “La Fontaine khoâng chæ laøm môùi hoùa chaát lieäu cuõ maø coøn taïo ra moät gioïng ñieäu rieâng, taïo cho caâu chuyeän nguï ngoân moät cuoäc soáng môùi vaø nhôø vaäy oâng ñaõ vöôït qua caùc nhaø nguï ngoân tröôùc ñaây”. [20, 609] Trong moät coâng trình nghieân cöùu chung: Truyeän nguï ngoân Vieät Nam vaø theá giôùi (Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1993), Phaïm Minh Haïnh ñaõ ñaùnh giaù raát cao nguï ngoân La Fontaine, ñaëc bieät veà maët keát caáu chaët cheõ. Nhaø nghieân cöùu khaúng ñònh “La Fontaine ñaõ chieám lónh theå loaïi nguï ngoân vaø laøm raïng rôõ cho theå loaïi naøy. (…) OÂng ñaõ taïo cho caâu chuyeän nguï ngoân nhö laø moät maøn kòch vôùi haønh ñoäng chaët cheõ, moät saân khaáu vôùi ñaày ñuû phoâng maøn, caûnh vaät trang trí maø ngöôøi ñaïo dieãn daøn döïng laø moät ngheä só taøi hoa ñaõ laøm noåi baät yù nghóa cuûa caâu chuyeän keå, ñoàng thôøi neâu leân baøi hoïc thaâm traàm, aån kín trong caâu chuyeän”. [32, 82] Ngoaøi caùc yù kieán treân, raûi raùc ñaây ñoù trong caùc lôøi töïa, lôøi giôùi thieäu caùc taäp nguï ngoân, trong töø ñieån… chuùng toâi cuõng tìm thaáy nhieàu yù kieán xaùc ñaùng veà thô nguï ngoân La
Fontaine. Trong Töø ñieån taùc gia vaên hoïc vaø saân khaáu nöôùc ngoaøi (Höõu Ngoïc chuû bieân, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, 1982) muïc töø La Fontaine, taùc giaû ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh chung veà cuoäc ñôøi vaø saùng taùc cuûa La Fontaine vaø khaúng ñònh söï thaønh coâng ôû theå loaïi nguï ngoân. Nhaø nghieân cöùu ñaëc bieät chuù yù ñeán caùc khía caïnh: ñeà taøi, theå thô, ngoân ngöõ vaø caùch La Fontaine “xaây döïng nhöõng ñoaûn kòch phaûn aùnh moät caùch traøo phuùng xaõ hoäi Phaùp vôùi nhöõng söï baát coâng, thoùi chuyeân quyeàn, aùp böùc” [40, 236]. Vieát nguï ngoân, La Fontaine ñaõ “keát hôïp ñöôïc nhieàu theå loaïi (bi kòch, haøi kòch, huøng ca, tröõ tình, nghò luaän, trieát lyù) ñeå taïo thaønh nhöõng baøi thô ngaén goïn, chính xaùc, coù hieäu quaû giaùo duïc cao”. ÔÛ muïc töø La Fontaine trong Töø ñieån vaên hoïc, taäp 1 (Nxb KHXH, 1983), nhaø nghieân cöùu Ñoã Ñöùc Hieåu sau khi giôùi thieäu khaùi quaùt vaøi neùt veà tieåu söû La Fontaine ñaõ keát luaän: “La Fontaine baét chöôùc coå ñaïi nhöng “khoâng phaûi laø noâ leä”, oâng coi muïc ñích cuûa vaên hoïc laø raên daïy ngöôøi ñôøi baèng ngheä thuaät ngoân ngöõ”. [34, 370] Trong taäp Nguï ngoân choïn loïc (Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1985) caùc dòch giaû cuõng vieát: “La Fontaine coù bieät taøi khoù coù theå baét chöôùc ñöôïc khi taû caûnh vaø taû nhaân vaät trong khuoân khoå raát giôùi haïn cuûa moät baøi thô nguï ngoân ñeå bieán noù thaønh moät vôû kòch cöôøi vôùi ñaày ñuû nhöõng tính caùch, nhöõng xung ñoät kòch tính”. [3, 6] Hoaøng Höõu Ñaûn trong lôøi noùi ñaàu taäp Nguï ngoân La Fontaine (song ngöõ Phaùp – Vieät, Nxb Treû, 1996) khoâng ñoàng tình vôùi quan nieäm laâu nay trong giôùi nghieân cöùu raèng taát caû moïi nguï ngoân cuûa La Fontaine ñeàu laø nhöõng trang chaâm bieám ñaùnh thaúng vaøo xaõ hoäi ñöông thôøi. Nhaø nghieân cöùu cho raèng ñieàu naøy khoâng ñuùng vôùi saùu quyeån ñaàu vì ñoù chæ laø söï sao cheùp töø Esope. OÂng khaúng ñònh La Fontaine coù theå ñaõ nghó ñeán nhöõng vaán ñeà ñoù cuûa xaõ hoäi nhöng chöa coù yù thöùc ñöa vaøo. Töø quyeån baûy trôû ñi, chaát pheâ phaùn môùi ñöôïc bieåu hieän. OÂng cuõng nhaán maïnh taùc duïng giaùo duïc cuûa thô nguï ngoân La Fontaine: “Noù vöøa laø thöù vaên chöông daønh cho treû con, mang tính chaát giaùo duïc vaø giaûng daïy; vöøa laø vaên chöông chaâm bieám cho taát caû moïi ngöôøi, vaø laø moät böùc tranh trung thöïc cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi noùi chung vaø rieâng cuûa xaõ hoäi Phaùp ñöông thôøi”. [1, 41] Trong phaàn môû ñaàu Truyeän nguï ngoân La Fontaine (Nxb Vaên hoùa thoâng tin), Nguyeãn Vaên Qua cuõng ñaõ ñöa ra nhieàu nhaän xeùt xaùc ñaùng. Nhö nhieàu nhaø nghieân cöùu khaùc, taùc giaû baøi vieát khaúng ñònh nguï ngoân La Fontaine laø söï baét chöôùc nhöng baét chöôùc khoâng leä thuoäc maø ñaày saùng taïo. Treân cô sôû nhöõng nguoàn xa xöa, La Fontaine ñaõ döïng neân moät
taùc phaåm lôùn mang tính ñoäc ñaùo cuûa rieâng mình, vöøa laø chaân lyù, vöøa laø thô ca. Ñaëc bieät, oâng chuù yù tôùi “gioïng ñieäu cheá gieãu, chaâm bieám, haøi höôùc mua vui, ñaû kích saâu cay… giaùn tieáp hoaëc tröïc tieáp neâu leân nhöõng nhaän xeùt tinh teá veà moät yù nghóa luaân lyù naøo ñoù” maø baøi thô ñeà caäp. Beân caïnh nhöõng taøi lieäu treân, trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi coøn tìm thaáy moät soá baøi phaân tích cuï theå töøng taùc phaåm thô nguï ngoân La Fontaine. Nhö trong Tuû saùch vaên hoïc nhaø tröôøng (Vuõ Tieán Quyønh bieân soaïn, Nxb Vaên ngheä TpHCM, 1999) coù phaân tích caùc baøi Thoû vaø ruøa, Laõo noâng vaø caùc con… Ñaëc bieät, chuùng toâi hieän coù trong tay moät coâng trình nghieân cöùu chuyeân bieät Theá giôùi loaøi vaät trong thô nguï ngoân cuûa La Fontaine (Luaän vaên Thaïc só khoa hoïc Ngöõ vaên cuûa Caàm Thò Phöôïng, ÑHSPHN, 2004). Trong coâng trình naøy, taùc giaû ñaõ ñi saâu khaùm phaù theá giôùi loaøi vaät – moät trong nhöõng yeáu toá chieám vò trí quan troïng laøm neân thô nguï ngoân La Fontaine – vaø chæ ra ñöôïc ñoä leäch pha giöõa nguyeân maãu nhöõng con vaät trong cuoäc soáng vôùi hình töôïng ngheä thuaät trong taùc phaåm. Taùc giaû cuõng ñaõ coù nhieàu daãn chöùng saâu saùt, hôïp lyù, chöùng minh “moãi con vaät ñaëc tröng cho moät neùt tính caùch cuûa con ngöôøi”. [45, 50] Caùc con vaät trong töï nhieân coù nhieàu ñaëc ñieåm khaùc nhau, nhaø thô ñaõ tìm ra neùt ñaëc tröng cuûa chuùng ñeå döïng neân nhaân vaät. “Vì theá, nhaân vaät loaøi vaät trong thô nguï ngoân cuûa La Fontaine hieän leân laø nhöõng con vaät nhöng mang taâm tính vaø tính neát cuûa con ngöôøi”. Toùm laïi, nhöõng yù kieán ñaùnh giaù veà thô nguï ngoân La Fontaine taûn maùt khaù nhieàu. Qua quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi thaáy raèng duø caùc nhaø nghieân cöùu luùc chuù yù ñeán maët naøy, khi quan taâm ñeán maët kia nhöng töïu trung laïi caùc yù kieán xoay quanh nhöõng vaán ñeà chuû yeáu sau: 1. Haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu thoáng nhaát ôû ñieåm La Fontaine laø moät “boâng hoa laï” trong vöôøn hoa vaên hoïc Phaùp theá kæ XVII. Ñeán oâng, theå loaïi nguï ngoân môùi ñaït ñöôïc thaønh töïu röïc rôõ nhaát. Vaø cuõng chæ coù La Fontaine laøm cho theå loaïi naøy “thoaùt khoûi vò trí haï ñaúng” trôû thaønh moät theå loaïi xöùng taàm vôùi caùc theå loaïi khaùc. So vôùi ngöôøi ñi tröôùc, nhaø thô ñaõ taïo ñöôïc moät böôùc ngoaëc ñaùng keå, vöôït haún hoï veà söï ñoäc ñaùo vaø saùng taïo. 2. Noäi dung thô nguï ngoân La Fontaine laø böùc tranh sinh ñoäng veà xaõ hoäi loaøi ngöôøi maø cuï theå laø xaõ hoäi Phaùp thôøi “Ñaïi theá kæ”. Vôùi phöông chaâm “Toâi duøng loaøi vaät ñeå taû
ngöôøi”, nhaø thô ñaõ khaéc hoïa taát caû moïi haïng ngöôøi trong xaõ hoäi vôùi ñaày ñuû caùc tính caùch ñaëc tröng. Baøi hoïc luaân lyù ngaén goïn ñöôïc ruùt ra sau moãi caâu chuyeän dí doûm laø phöông phaùp giaùo duïc hieäu quaû ñoái vôùi chuùng ta, nhaát laø treû con. La Fontaine khoâng chæ nhìn thaáy nhöõng maët xaáu xa, ñaùng pheâ phaùn cuûa xaõ hoäi, oâng coøn tích cöïc ca ngôïi loái soáng cao ñeïp, nhöõng phaåm chaát ñaùng quyù cuûa con ngöôøi. 3. Maëc duø ñeà taøi ñöôïc laáy töø quaù khöù nhöng La Fontaine ñaõ saùng taïo laïi thaønh caùi cuûa rieâng mình. Nhôø loøng yeâu thieân nhieân vaø söï quan saùt tinh teá, nhaø nguï ngoân ñaõ coù ñöôïc nhöõng trang thô sinh ñoäng, haáp daãn, giaøu söùc soáng. Ngoân ngöõ bình dò, gaàn guõi vôùi nhaân daân keát hôïp vôùi loái thô töï do cuõng laø moät trong nhöõng thaønh coâng veà maët ngheä thuaät trong thô oâng. Nhö vaäy, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ coù moät caùi nhìn bao quaùt veà thô nguï ngoân La Fontaine. Nhöõng nhaän ñònh, ñaùnh giaù cuûa hoï ñaõ neâu ñöôïc nhöõng vaán ñeà troïng yeáu. Rieâng theo chuùng toâi, yeáu toá quyeát ñònh nhaát, baûn chaát nhaát laøm neân theå nguï ngoân laø tieáng cöôøi, chaát haøi höôùc thì laïi chöa ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu quan taâm ñuùng möùc. Thöïc chaát, tieáng cöôøi laø xuaát phaùt ñieåm, laø coäi nguoàn caùc vaán ñeà trong thô nguï ngoân La Fontaine. Do ñoù, ñeå hieåu roõ hôn veà nhöõng baøi thô naøy, chuùng toâi thieát nghó neân nghieân cöùu töø khôûi nguyeân cuûa noù. Chính vì theá, ñeà taøi Tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La Fontaine ñöôïc tieán haønh. Chuùng toâi hy voïng vieäc giaûi quyeát ñeà taøi naøy seõ goùp theâm moät caùi nhìn trong vieäc thaåm ñònh caùc baøi thô nguï ngoân ñöôïc chính xaùc hôn. 4. PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU Do voán hieåu bieát tieáng Phaùp haïn cheá, chuùng toâi chæ caûm nhaän thô nguï ngoân La Fontaine qua caùc baûn dòch tieáng Vieät. Khi tieán haønh ñeà taøi naøy, chuùng toâi chuû yeáu taäp trung vaøo caùc vaán ñeà sau: a) Coäi nguoàn vaø ñoái töôïng cuûa tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La Fontaine. b) Caùc saéc thaùi cuûa tieáng cöôøi vaø yù nghóa thöïc tieãn cuûa noù. 5. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU Ñeå thöïc hieän ñeà taøi chuùng toâi söû duïng caùc phöông phaùp sau: * Phöông phaùp phaân tích loaïi hình. * Phöông phaùp tieáp caän heä thoáng.
* Phöông phaùp so saùnh ñoái chieáu.
CHÖÔNG 1 MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ LYÙ LUAÄN CHUNG 1.1. NGUÏ NGOÂN – MOÄT THEÅ LOAÏI GIAØU SÖÙC SOÁNG 1.1.1. Khaùi nieäm Ngaøy nay, do nhieàu nguyeân nhaân maø ngöôøi ta thöôøng duøng caùc thuaät ngöõ moät caùch voâ toäi vaï, khoâng caàn bieát thaät söï noù bao haøm nhöõng yù nghóa gì. Ñeå traùnh tình traïng treân, tröôùc khi ñi vaøo tìm hieåu caùc vaán ñeà trong thô nguï ngoân La Fontaine, chuùng toâi muoán ñöôïc ñònh danh khaùi nieäm nguï ngoân moät caùch minh baïch hôn ñeå quaù trình nghieân cöùu ñöôïc thuaän lôïi. Baûn thaân töø nguyeân cuûa töø “nguï ngoân” ñaõ noùi leân yù nghóa cuûa noù. “Bha” töø nguoàn goác AÁn Ñoä coù nghóa laø noùi; “Fari” hay “Fabula” tieáng Latinh coù nghóa laø lôøi keå ngaén; “Fable” tieáng Phaùp laø truyeän keå coù baøi hoïc luaân lyù; “Nguï ngoân” theo tieáng Vieät vaø tieáng Haùn laø lôøi keå coù nguï yù beân trong… Vaø laâu nay, ngöôøi ta vaãn quen vôùi caùch hieåu: “nguï ngoân laø caâu chuyeän keå coù mang moät giaùo lyù, moät quan nieäm ñaïo ñöùc ñeå raên daïy ngöôøi ñôøi aån döôùi caùi hình thöùc aån duï” [32, 18]. Trong lôøi töïa cuoán Ñoâng Taây nguï ngoân (1927), Nguyeãn Vaên Ngoïc ñaõ ñöa ra moät ñònh nghóa ñöôïc khaù nhieàu ngöôøi chaáp nhaän. “Chöõ nguï nghóa laø gaù göûi; chöõ ngoân nghóa laø nhôøi noùi. Ta duøng hai chöõ nguï ngoân ñeå chæ caùi loái vaên, hoaëc vaên xuoâi, hoaëc vaên vaàn, thöôøng ñaët thaønh caâu chuyeän ñem keå, roài nhaân caâu chuyeän ñoù maø daãn nhöõng nhôøi quy chaâm veà luaân thöôøng ñaïo lyù ñeå caûm hoùa loøng ngöôøi”. Vaäy trong nguï ngoân, caâu chuyeän chæ laø khaùch, “nhôøi quy taâm” môùi thöïc laø chuû. Töùc nhö chính moät nhaø thô nguï ngoân xöa ñaõ noùi: caâu chuyeän keå chæ laø caùi phaàn hình haøi beà ngoaøi, lôøi quy taâm môùi thöïc söï laø caùi linh hoàn beân trong. Ñònh nghóa naøy ñaõ khaùi quaùt khaù ñaày ñuû veà danh töø “nguï ngoân”. Noù phuø hôïp vôùi nhieàu quan nieäm sau naøy, nhö quan nieäm veà nguï ngoân trong Töø ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc: “Nguï ngoân laø lôøi noùi, maãu chuyeän coù nguï yù (nguï laø göûi) xa xoâi boùng gioù ñöôïc söû duïng roäng raõi trong nhieàu theå loaïi vaên hoïc daân gian keå caû vaên hoïc thaønh vaên (nhö thô nguï ngoân, truyeän nguï ngoân, ca dao, tuïc ngöõ…). Truyeän nguï ngoân thöôøng duøng loaøi vaät, ñoà vaät ñeå giaùn tieáp noùi chuyeän loaøi ngöôøi, neâu leân nhöõng baøi hoïc luaân lyù hoaëc
trieát lyù döôùi moät hình thöùc kín ñaùo” [29, 186]. Nhö vaäy, khaùi nieäm nguï ngoân ñöôïc hieåu theo hai neùt nghóa. Nghóa heïp: theå loaïi nguï ngoân (truyeän hoaëc thô); nghóa roäng: chaát nguï ngoân lan traøn trong nhieàu theå loaïi vaên hoïc khaùc. Khaùi nieäm nguï ngoân chuùng toâi duøng trong baøi vieát naøy naèm ôû neùt nghóa thöù nhaát. Ñoù laø moät theå loaïi vaên hoïc: thô nguï ngoân. 1.1.2. Nguoàn goác vaø söï phaùt trieån Cuõng theo Nguyeãn Vaên Ngoïc trong cuoán Ñoâng Taây nguï ngoân thì “Goác tích nguï ngoân baét ñaàu töø khi trí con ngöôøi bieát möôïn lôøi boùng baåy ñeå dieãn taû tö töôûng mình”. Nghóa laø noù cuõng coå xöa nhö nhieàu theå loaïi vaên hoïc daân gian khaùc. Vaø töø tröôùc ñeán nay, khi noùi ñeán nguï ngoân ngöôøi ta thöôøng hay nghó ñeán Esope vaø trong thaâm taâm thaàm chaáp nhaän oâng laø thuûy toå cuûa theå loaïi naøy. Nhöng treân thöïc teá, taùc phaåm mang daùng daáp nguï ngoân coù nguoàn goác xa xöa nhaát maø ta coøn löu giöõ ñöôïc laïi coù ñieåm xuaát phaùt töø Trung Quoác. Ñoù laø baøi Quaï kia cuûa oâng Chaâu Coâng soáng tröôùc coâng nguyeân öôùc hôn moät ngaøn naêm. Chaâu Coâng ñaõ möôïn lôøi con chim meï noùi vôùi con quaï gian aùc ñeå baøy toû noãi loøng mình vôùi vua Thaønh Vöông. Cuõng nhö nhieàu theå loaïi vaên hoïc khaùc, nguï ngoân phoå bieán khaép nôi treân theá giôùi. Tuy moãi nôi, nguï ngoân xuaát hieän sôùm muoän coù khaùc nhau, nhöng noù vaãn coù ñaëc ñieåm chung laø caáu taïo ngaén goïn vaø aån taøng baøi hoïc raên ñôøi, khuyeân ngöôøi. ÔÛ phöông Ñoâng, ta seõ chuù yù ñeán nguoàn goác nguï ngoân cuûa hai neàn vaên minh lôùn: Trung Quoác, AÁn Ñoä vaø caû Vieät Nam ta. Nhö ñaõ noùi ôû treân, baøi nguï ngoân coå nhaát cuûa Trung Quoác laø Quaï kia, xuaát hieän thôøi nhaø Chaâu khoaûng theá kæ X tröôùc coâng nguyeân. Sau ñoù ñeán thôøi Ñoâng Chaâu, töùc töø Xuaân Thu ñeán Chieán Quoác, traûi hôn boán traêm naêm thôøi cuïc xoay daàn ra theá lieät quoác phaân tranh, hoïc thuaät töï do, tö töôûng töï do… Vì vaäy maø vaên hoïc ngheä thuaät coù ñieàu kieän phaùt trieån maïnh. Loái vaên nguï ngoân thaät söï phoàn thònh trong giai ñoaïn naøy vôùi hai hoïc giaû tieâu bieåu: Trang Töû vaø Maïnh Töû. ÔÛ AÁn Ñoä, nguï ngoân ñaõ coù maàm moáng töø Kinh Phaät. Nhöng coù leõ nguoàn goác coå nhaát cuûa theå loaïi naøy laø taäp coå thö vieát baèng tieáng Phaïn Panchatantra (Nguõ thö). Keát caáu cuûa nhöõng truyeän nguï ngoân naøy thöôøng daøi vaø ñan deät vaøo nhau nhö kieåu truyeän trong Nghìn leû moät ñeâm. Noäi dung mang naëng maøu saéc hieàn trieát hôn laø caùi nhìn dí doûm veà nhaân sinh. Cuõng töø nhöõng baøi nguï ngoân trong Panchatantra , baûn dòch tieáng AÛ Raäp coù nhan ñeà Nguï
ngoân cuûa Pilpai. Pilpai ñöôïc xem nhö oâng toå cuûa nguï ngoân AÁn Ñoä. Tieåu söû cuûa oâng khoâng roõ raøng. Ngöôøi ta chaúng bieát oâng soáng vaøo thôøi naøo vaø ôû ñaâu treân ñaát nöôùc AÁn Ñoä, chæ bieát raèng oâng laø moät nhaø tu haønh vaø töøng phoø taù vua Dabcheùlim. Ñoái vôùi Vieät Nam ta, nguï ngoân cuõng ñaõ xuaát hieän khaù sôùm. Nguyeãn Troïng Thuaät trong baøi Khaûo veà loái vaên nguï ngoân (Nam Phong soá 116, thaùng 4 – 1927, trang 332 – 339) ñaõ cho raèng vaên nguï ngoân nöôùc ta coù ñuû hai theå vaên vaàn vaø vaên xuoâi. Caùc truyeän Treâ coùc, Trinh thöû, Luïc suùc tranh coâng, Long hoå ñaáu kyø… ñeàu coù lôøi vaên thuaàn thuïc, töï nhieân, vôùi nhöõng caùch ngoân, thaønh ngöõ quen thuoäc haøng ngaøy cuûa ngöôøi bình daân. Beân caïnh ñoù, caû Nguyeãn Troïng Thuaät, Nguyeãn Vaên Ngoïc roài Hoa Baèng vaø sau naøy laø Cao Huy Ñænh vaø nhieàu nhaø folklore hoïc ñeàu cho raèng nhieàu baøi ca dao coå, nhieàu caâu tuïc ngöõ thöïc chaát laø nhöõng baøi thuoäc theå thô nguï ngoân hoaëc coù yeáu toá nguï ngoân. Noäi dung chöùa ñöïng chaân lyù muoân ñôøi. Chuùng ta seõ thaáy roõ ñieàu naøy qua moät soá baøi ca dao sau: Toø voø maøy nuoâi con nheän Ngaøy sau noù lôùn, noù quyeän nhau ñi Toø voø ngoài khoùc tæ ti Nheän ôi! Nheän hôõi! Nheän ñi ñaèng naøo? Hay: Con vaïc baùn ruoäng cho coø Cho neân vaïc phaûi aên moø caû ñeâm Vaïc sao vaïc chaúng bieát lo Baùn ruoäng cho coø, vaïc phaûi aên ñeâm. Roõ raøng trong nhöõng caâu ca dao ñoù tieàm aån moät khoái löôïng khoâng nhoû söï thaät cuoäc ñôøi. Nhöõng con vaät, söï vaät vôùi ñaëc tröng cuûa mình theå hieän cho moät tính caùch, moät bieåu hieän naøo ñoù cuûa con ngöôøi. Moãi baøi thô chöùa ñöïng moät coát truyeän cöïc ngaén mang moät chuû ñeà noåi baät. Ñoù chính laø nguï ngoân. Coäi nguoàn nguï ngoân phöông Ñoâng laø theá! Coøn vôùi phöông Taây, chuùng toâi chæ xin löu yù ñeán nguoàn goác nguï ngoân cuûa hai quoác gia coù lieân quan tröïc tieáp ñeán caùc saùng taùc cuûa La Fontaine: Hi Laïp vaø Phaùp. Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñeàu thoáng nhaát raèng Esope laø oâng toå cuûa nguï ngoân phöông Taây. Theo Planude, nhaø baùc hoïc ngöôøi Byzance (Constantinople), thì Esope laø ngöôøi Phrygie (Tieåu AÙ), soáng ôû thò traán Amorium. OÂng sinh khoaûng thôøi gian
Theá vaän hoäi thöù 57 (coå Hi Laïp), chöøng hai traêm naêm sau ngaøy taïo döïng thaønh La Maõ, töùc khoaûng naêm 553 tröôùc coâng nguyeân. Con ngöôøi Phrygie noåi tieáng aáy quaû laø nghòch lyù lôùn nhaát maø taïo hoùa ñaõ daønh cho loaøi ngöôøi: moät trí tueä cöïc kyø phong phuù trong moät hình haøi xaáu xí ñeán ma cheâ quyû hôøn. Cuoäc ñôøi Esope nhö moät huyeàn thoaïi maø ngaøy nay chuùng ta khoù coù theå xaùc ñònh ñöôïc ñaâu laø thöïc ñaâu laø hö. Do taàm voùc vó ñaïi cuûa oâng maø haàu heát caùc truyeän nguï ngoân ñöôïc truyeàn tuïng luùc baáy giôø ngöôøi ta ñeàu gaùn cho oâng. Sau ñoù,Pheødre (thi só La Maõ, soáng khoaûng theá kæ thöù I sau coâng nguyeân), Babrius (nhaø thô Hi Laïp, soáng ôû theá kæ thöù III sau coâng nguyeân)… ñaõ söu taàm vaø vieát laïi nguï ngoân Esope döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau. Vaø cho ñeán ngaøy nay, söùc haáp daãn cuûa nhöõng caâu chuyeän nguï ngoân naøy vaãn thu huùt ñöôïc nhieàu ñoäc giaû. Hôn theá nöõa, noù coøn laø ñeà taøi gôïi höùng cho nhieàu taùc giaû khaùc, trong ñoù coù Jean de La Fontaine – nhaø nguï ngoân Phaùp theá kæ XVII. Truyeän nguï ngoân Phaùp hay ñöôïc truyeàn tuïng laø Roman de Renard (Con choàn xaûo quyeät) voán ban ñaàu chæ laø moät truyeän keå cho vui chöù khoâng haøm yù gì. Nhöng daàn daàn, noù ñöôïc saùng taïo laïi vaø theâm vaøo ñoù laø nhöõng phong tuïc taäp quaùn kyø dò, nhöõng taïo laäp veà chính trò xaõ hoäi ñang daàn hình thaønh luùc baáy giôø thoâng qua hình aûnh cuoäc ñaáu trí naûy löûa giöõa con caùo ranh ma vaø con soùi Ysengrin. Nhö vaäy, töø coäi nguoàn ban ñaàu cuûa mình, nguï ngoân daàn coù söï phaùt trieån vaø ñaït ñeán ñænh cao vaøo theá kæ XVII vôùi thieân taøi La Fontaine. ************* Nhö ñaõ noùi ôû treân, ban ñaàu nguï ngoân xuaát hieän chæ laø moät hình thöùc vaên hoïc truyeàn mieäng nhö bao theå loaïi vaên hoïc daân gian khaùc. Ñoù laø nhöõng baøi ca dao, nhöõng truyeän keå nhö Truyeän treâ coùc, Luïc suùc tranh coâng cuûa Vieät Nam hay Truyeän hoà lang cuûa Phaùp. Ñaây môùi chæ laø nhöõng caâu chuyeän ñôn giaûn neâu leân moät khía caïnh naøo ñoù cuûa ñôøi soáng hay moät baøi hoïc ñaïo lyù nheï nhaøng… Daàn daàn, nguï ngoân coù söï phaùt trieån caû veà noäi dung laãn hình thöùc. Caøng veà sau, noäi dung cuûa nguï ngoân caøng phong phuù vaø ña daïng hôn. Nhöõng ngöôøi ñi sau ñaõ möôïn nhöõng noäi dung coát loõi cuûa ngöôøi ñi tröôùc ñeå töø ñoù phaùt trieån, thay ñoåi cho noù phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh xaõ hoäi mình ñang soáng. Nhöõng noäi dung môùi cuõng ñöôïc saùng taïo theâm. Tuy nhieân, veà maët hình thöùc, söï phaùt trieån laïi theå hieän raát roõ reät. Nguï ngoân
trong vaên hoïc daân gian ñöôïc löu truyeàn töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc. Hình thöùc caâu chuyeän phuï thuoäc khaù nhieàu vaøo naêng löïc cuûa ngöôøi keå chuyeän. Khi chuyeån sang vaên hoïc thaønh vaên, nhöõng caâu chuyeän naøy coù keát caáu chaët cheõ hôn. Vaøo theá kæ I sau coâng nguyeân, nguï ngoân xuaát hieän khoâng chæ ñôn thuaàn laø nhöõng baøi vaên xuoâi, noù ñaõ ñöôïc Pheødre – moät thi só La Maõ – vieát thaønh thô. Ñeán theá kæ XVII, nguï ngoân ñaõ thöïc söï böôùc leân ñænh vinh quang cuøng nhaø nguï ngoân taøi ba Jean de La Fontaine. Ñeán ñaây, döôøng nhö caùc teân tuoåi khaùc ñeàu bò lu môø tröôùc oâng. Noùi ñeán nguï ngoân ngöôøi ta chæ coøn bieát ñeán La Fontaine (La Bruyeøre). Vaøo tay oâng, nguï ngoân ñaõ thaät söï ñaït ñeán ñoä hoaøn thieän. Moãi baøi thô ngaén nhö moät vôû kòch nhoû, coù môû ñaàu, coù phaùt trieån, coù keát thuùc, coù maâu thuaãn vaø xung ñoät kòch taïo neân söùc haáp daãn môùi cho ngöôøi ñoïc. Chuùng ta coù theå maïnh daïn khaúng ñònh raèng: vôùi La Fontaine theå loaïi nguï ngoân ñaõ vöôn tôùi ñieåm son röïc rôõ nhaát. Ngaøy nay, trong thôøi ñaïi cuûa vi tính, ñieän töû, internet… nhieàu ngöôøi nghi ngôø raèng lieäu theå loaïi nguï ngoân coù toàn taïi ñöôïc hay khoâng? Theo chuùng toâi, baát kyø thôøi ñaïi naøo, giai ñoaïn naøo gaén lieàn vôùi lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi thì nhöõng baøi hoïc luaân lyù giuùp con ngöôøi traùnh xa ñieàu xaáu, ñeán gaàn vôùi ñieàu thieän ñeàu caàn thieát. Nhaân loaïi caøng tieán boä caøng muoán töï hoaøn thieän mình hôn. Theâm nöõa, caên cöù vaøo tình hình thöïc teá phaùt trieån cuûa theå loaïi naøy, chuùng toâi cho raèng ôû baát kyø thôøi ñaïi naøo, xaõ hoäi naøo, nguï ngoân cuõng coù ñaát ñeå toàn taïi. Tuy nhieân, tuøy theo töøng hoaøn caûnh xaõ hoäi lòch söû cuï theå maø nhöõng vaán ñeà theå loaïi naøy ñeà caäp coù khaùc nhau. Noù mang ñaäm daáu aán thôøi ñaïi. Baèng chöùng cho söï toàn taïi cuûa theå nguï ngoân trong xaõ hoäi hieän ñaïi laø coù khaù nhieàu taùc giaû taùc phaåm nguï ngoân ñöôïc bieát tôùi khoâng chæ cuûa Vieät Nam maø caû theá giôùi. Nhöõng teân tuoåi nhö: Hoaøng Thuïy Vaân, Thaïch Phi, Söû Phaùt Ñieàn… cuûa Trung Quoác; hay Thieän Ngoân, Quoác AÂn… cuûa Vieät Nam khoâng maáy xa laï vôùi ngöôøi ñoïc. Khoâng naèm ngoaøi quy luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa vaïn vaät, theå loaïi nguï ngoân ñaõ phaùt trieån treân cô sôû keá thöøa nhöõng maët öu cuûa truyeàn thoáng; ñoàng thôøi baûn thaân noù cuõng khoâng ngöøng bieán chuyeån, ñoåi môùi cho phuø hôïp vôùi yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi. La Fontaine laø moät ñieån hình cho quy luaät keá thöøa vaø phaùt trieån aáy. Treân caùi neàn cuûa truyeàn thoáng, oâng ñaõ xaây neân nhöõng “ngoâi nhaø” theo kieåu caùch cuûa thôøi ñaïi mình, mang linh hoàn xaõ hoäi Phaùp theá kæ XVII.
1.1.3. Thô nguï ngoân Jean de La Fontaine Chuùng ta ñeàu bieát La Fontaine khoâng chæ saùng taùc nguï ngoân, nhöng ñeán theå loaïi naøy, teân tuoåi oâng môùi ñöôïc ñònh vò. AÁn töôïng saâu saéc maø ñoäc giaû coøn nhôù maõi veà La Fontaine laø ôû nguï ngoân. Vaø cuõng töø La Fontaine, nguï ngoân ñaõ thoaùt khoûi vò trí “haï ñaúng” vöôn leân thaønh moät loaïi thô coù giaù trò, coù söùc maïnh ngang vôùi baát kyø theå loaïi naøo. Caùc saùng taùc cuûa La Fontaine rôi vaøo giai ñoaïn hai cuûa chuû nghóa coå ñieån (sau naêm 1660). Ñaây laø thôøi kyø cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá ñaït ñeán ñænh cao vaø cuõng baét ñaàu boäc loä baûn chaát phaûn ñoäng. Quaàn chuùng nhaân daân reân xieát döôùi aùch ñoäc ñoaùn cuûa nhaø vua. Maâu thuaãn xaõ hoäi gay gaét. Nguï ngoân cuõng chuyeån bieán daàn theo böôùc ñi cuûa lòch söû vaø söï tröôûng thaønh cuûa baûn thaân nhaø thô. Quaù trình aáy theå hieän ôû söï khaùc bieät giöõa caùc taäp nguï ngoân cuûa oâng. ÔÛ nhöõng quyeån ñaàu, tính chaát pheâ phaùn xaõ hoäi chöa gay gaét laém. Nhöng veà sau, La Fontaine ñaõ coá vöôït khoûi nhöõng raøng buoäc chi phoái caùch nhìn vaøo hieän thöïc ñeå phaùt huy söùc maïnh chieán ñaáu cuûa nguï ngoân. Döôùi hình thöùc mieâu taû vaø keå chuyeän linh hoaït, söï mæa mai kín ñaùo, nguï ngoân La Fontaine ñaõ “taùi hieän ñöôïc böùc tranh roäng lôùn, chaân thaät veà xaõ hoäi Phaùp cuoái theá kæ XVII” [26, 252]. Qua ñoù, chuùng vöøa toá caùo thoùi chuyeân quyeàn ñoäc ñoaùn cuûa “vua – Maët trôøi” Louis XIV, vöøa phaùt huy nheï nhaøng taùc duïng giaùo duïc quaàn chuùng nhaân daân. Nguï ngoân La Fontaine haàu nhö ñaõ bao quaùt ñöôïc taát caû caùc vaán ñeà lôùn cuûa xaõ hoäi luùc baáy giôø. Töø nhöõng vaán ñeà mang taàm voùc thôøi ñaïi nhö caùc Lieân minh Chaâu AÂu choáng laïi Phaùp naêm 1672 (Hoäi ñoàng chuoät, quyeån II, baøi 2) ñeán nhöõng vieäc nhoû nhaët trong ñôøi soáng thöôøng nhaät (Coâ haøng söõa vaø huû söõa, quyeån VII, baøi 9; Ngöôøi quaû phuï treû, quyeån VI, baøi 21… ) ñeàu ñöôïc theå hieän sinh ñoäng. Nhöng töïu trung laïi coù ba vaán ñeà coát yeáu nhaát maø töø caùi goác aáy, nguï ngoân La Fontaine naûy loäc ñaâm choài. Ñoù laø: boä maët thaät cuûa “Ñaïi theá kæ” (hay maët traùi cuûa xaõ hoäi); thoùi hö taät xaáu cuûa con ngöôøi; vaø nhöõng phaåm chaát ñaùng traân troïng cuûa ngöôøi bình daân. Nhö vaäy, nhìn qua nhöõng neùt lôùn ta thaáy raèng khi veõ böùc tranh xaõ hoäi, La Fontaine khoâng heà phieán dieän, moät chieàu. Trieát hoïc duy vaät Gassendi giuùp oâng nhìn roõ thöïc teá cuoäc soáng – caùi thöïc teá phuû phaøng vôùi bao aùp böùc baát coâng. Vaø noù cuõng giuùp oâng nhaän ra nhöõng maët toát, maët tích cöïc ñaùng ñöôïc ca ngôïi. Coù leõ vì theá maø nguï ngoân La Fontaine ñöùng vöõng cho ñeán ngaøy nay.
Moät ñieàu khaù ñaëc bieät ôû La Fontaine laø oâng ít khi töï nghó ra maø duøng nhöõng ñeà taøi ñaõ coù saün. Trong böùc thö göûi baø De La Sablieøre, oâng ñaõ töï hoïa baûn thaân mình: Toâi laø vaät nheï teânh, chaäp chôøn bay khaép moïi ñeà taøi Chuyeàn töø hoa naøy ñeán hoa khaùc, vaät naøy ñeán vaät kia Toâi troän laãn moät ít vinh quang vaøo bao nhieâu ñieàu laïc thuù ÔÛ ñaây toâi chæ muoán noùi ra moät caùch ngaây thô Taùc duïng toát hay xaáu trong tính caùch cuûa toâi OÂng laø moät ñieån hình cho söï saùng taïo trong vieäc tieáp thu caùi coù saün. Nguyeãn Du cuûa chuùng ta cuõng ñaõ raát thaønh coâng vôùi coát truyeän cuûa Thanh Taâm Taøi Nhaân ñoù laø gì? Noùi nhö La Bruyeøre, maëc duø boä xöông laø cuûa ngöôøi khaùc nhöng khi ñaõ thaønh hình haøi thì ngöôøi ta chæ coøn bieát ñeán nguï ngoân – “ñoù laø La Fontaine”. Khoâng keå nguoàn goác ñoù laø AÁn Ñoä hay Hi Laïp, La Fontaine ñeàu bieán hoùa caùc caâu chuyeän thaønh saûn phaåm cuûa rieâng mình, mang “nhaõn hieäu” La Fontaine khoâng laãn vaøo ñaâu ñöôïc. Chuùng ta haõy xem caâu chuyeän Quaï vaø caùo (quyeån I, baøi 2) ñeå thaáy roõ ñieàu naøy. Trong truyeän goác Choù röøng vaø quaï cuûa Panchatantra, caâu chuyeän laø hai con: choù röøng vaø quaï laø nhöõng con vaät xaáu xa, baån thæu, aên xaùc thoái maø laïi ba hoa, taâng boác nhau nhö phöôøng cao sang. Nhaø hieàn trieát nghe ñöôïc beøn vaïch roõ boä maët thaät cuûa chuùng. Vieát laïi caâu chuyeän naøy, cuõng nhaèm pheâ phaùn thoùi ba hoa khoaùc laùc nhöng La Fontaine ñaõ thieát keá laïi: chæ coù hai nhaân vaät laø quaï vaø caùo trong theá ñoái laäp nhau, ñoái ñaùp vôùi nhau. Muïc ñích cuûa caùo laø chieám mieáng pho maùt ngon laønh cuûa quaï. Baøi hoïc ruùt ra khoâng coøn ñôn giaûn laø thoùi ba hoa khoaùc laùc, hôïm mình, maø La Fontaine coøn ñeà caäp ñeán caû haäu quaû cuûa tính xaáu naøy. Neáu nhöõng keû ranh ma bieát taän duïng, aét seõ löøa ñöôïc ngöôøi nheï daï caû tin. Phaøm keû nònh hoùt xaèng Chæ soáng baùm vaøo thaèng Caû nghe lôøi taùn tænh. Tuù Môõ dòch Nguï ngoân La Fontaine cuõng ñaëc bieät thaønh coâng veà maët keát caáu. Töø nhöõng caâu chuyeän ñôn giaûn cuûa Esope hay nhöõng baøi hoïc luaân lyù röôøm raø cuûa Pilpai, La Fontaine ñaõ döïng leân :
“Moät taán haøi kòch vôùi quy moâ haøng traêm hoài khaùc nhau Maø saân khaáu laø caû theá giôùi”. [26, 254] Trong ñoù moãi caâu chuyeän laø moät vôû kòch ngaén coù keát caáu chaët cheõ, coù thaét nuùt, môû nuùt, giaûi quyeát xung ñoät. Moät baøi nguï ngoân cuûa oâng thöôøng goàm hai phaàn: phaàn neâu noäi dung coát truyeän vaø phaàn ruùt ra baøi hoïc kinh nghieäm thöôøng chæ vaøi caâu ngaén boá trí ôû ñaàu hoaëc cuoái baøi. Chuùng toâi ñaõ laøm moät cuoäc thoáng keâ nhoû veà caùch boá trí baøi hoïc kinh nghieäm cuûa La Fontaine vaø ruùt ra ñöôïc nhieàu ñieàu thuù vò. Nhaø thô khoâng phaûi luùc naøo cuõng tröïc tieáp neâu leân baøi hoïc luaân lyù maø coù khi giaùn tieáp qua caâu chuyeän, oâng ñeå cho nhaân vaät thay lôøi phaùt ngoân hoaëc ngöôøi ñoïc seõ töï ngaàm hieåu. Trong ñoù, phaàn baøi hoïc ñaïo ñöùc ñöôïc neâu leân tröïc tieáp ñaët ôû cuoái baøi chieám tæ leä cao nhaát 98/160 baøi. Kieåu baøi aån sau caâu chuyeän maø nhaø thô giaùn tieáp muoán ñoäc giaû töï luaän ra cuõng chieám moät tæ leä khaù baát ngôø 36/160 baøi. Coøn laïi, caùch ñaët baøi hoïc ôû ñaàu moãi baøi thô vaø loàng gheùp vaøo lôøi nhaân vaät coù tæ leä nhö nhau 13/160 baøi. Töø nhöõng con soá treân cho thaáy La Fontaine raát coù yù thöùc trong caùch saép xeáp boá cuïc baøi thô. Chuùng toâi cuõng phaùt hieän ra raèng phaàn lôùn nhöõng baøi thô La Fontaine neâu leân baøi hoïc giaùn tieáp thöôøng noùi veà caùc vaán ñeà khaù teá nhò, ñuïng chaïm ñeán nhaø vua hay caùc vò chöùc troïng quyeàn cao maø nhaø thô goïi chung laø “keû maïnh” (Boø, deâ, cöøu laäp hoäi vôùi sö töû, quyeån I, baøi 6; Soùi vaø coø, quyeån III, baøi 9; Tai thoû, quyeån V, baøi 4…). Ñieàu naøy cuõng deã hieåu, vì ngay trong caâu chuyeän Ngöôøi vaø raén ñoäc, nhaø thô ñaõ ngaàm theå hieän quan ñieåm cuûa mình: Chöûi keû maïnh phaûi xa xoâi boùng gioù Hoaëc neáu khoâng, phaûi bieát laëng im ñi, Chôù treâu ngöôi, choïc töùc noù laøm gì Noù thuø, noù daäp, khoán nguy caû ñôøi. Nguyeãn Vaên Qua dòch Moät ñieåm nöõa coù aûnh höôûng khaù lôùn ñeán caùc baøi thô nguï ngoân laø La Fontaine raát yeâu thieân nhieân. Ngay töø nhoû, oâng ñaõ thích soáng gaàn guõi vôùi mieàn queâ Champagne cuûa mình. Caäu beù La Fontaine coù theå boû haøng giôø ñeå quan saùt moät chuù böôùm hay ñi theo moät con thoû röøng maø khoâng bieát chaùn. Chính ñieàu naøy ñaõ laø voán soáng phong phuù cho oâng vieát