Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Tiếng cười trong thơ ngụ ngôn La Fontaine

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO

NGUYEÃN THÒ MYÕ NHAÂN

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TIEÁNG CÖÔØI TRONG THÔ NGUÏ NGOÂN

LA FONTAINE

Chuyeân ngaønh: Vaên hoïc nöôùc ngoaøi

Maõ soá: 602230

LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGÖÕ VAÊN

PGS. LÖÔNG DUY TRUNG

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, naêm 2006

NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC:

LÔØI CAÛM ÔN

Toâi xin chaân thaønh caûm ôn söï nhieät tình giuùp ñôõ cuûa Ban Giaùm Hieäu Tröôøng

ÑHSPTPHCM, Phoøng KHCN – SÑH, taäp theå Thaày, Coâ khoa Ngöõ Vaên, cuøng taát caû caùc

baïn ñoàng hoïc ñaõ nhieät tình giuùp ñôõ toâi hoaøn taát luaän vaên.

Toâi xin ñaëc bieät toû loøng bieát ôn saâu saéc ñoái vôùi PGS. Löông Duy Trung – ngöôøi

Thaày ñaõ taän tuïy, khoâng quaûn nhoïc nhaèn höôùng daãn toâi trong quaù trình nghieân cöùu, hoïc

taäp vaø hoaøn thaønh luaän vaên.

Toâi cuõng xin traân troïng caûm ôn söï khích leä, ñoäng vieân cuûa gia ñình toâi vaø baïn beø

Xin chaân thaønh caûm ôn!

Thaùng 6 / 2006

Nguyeãn Thò Myõ Nhaân

trong suoát quaù trình hoïc taäp, nghieân cöùu.

MÔÛ ÑAÀU

1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI

Traûi hôn ba traêm naêm, nhöõng gì maø nhaø thô Phaùp theá kæ XVII – Jean de La Fontaine

mang ñeán cho chuùng ta vaãn coøn nguyeân giaù trò. Voán sinh ra khoâng phaûi ñeå laøm thi só,

nhöng Naøng Thô ñaõ caùm doã vaø bieán oâng thaønh moät thieân taøi vó ñaïi. La Fontaine ñaõ thöû

buùt ôû raát nhieàu theå loaïi: truyeän keå, kòch, thô, tieåu thuyeát… ÔÛ moãi theå loaïi, oâng ñeàu döøng

laïi “nhaám nhaùp” chuùt ít roài laïi “bay ñi”. Trong khu vöôøn ñaày hoa aáy, La Fontaine tham

lam khoâng muoán döøng laïi coá ñònh ôû moät nuï hoa naøo. Theá nhöng ñeán vôùi nguï ngoân, teân

tuoåi oâng ñaõ ñöôïc ñònh vò. Vôùi 238 baøi thô vieát trong hai möôi saùu naêm (1668 – 1694) ñöôïc

chaéc trong neàn vaên hoïc Phaùp theá kæ XVII noùi rieâng vaø vaên hoïc nhaân loaïi noùi chung. OÂng

laø moät tröôøng hôïp khaù ñaëc bieät vì haàu nhö trong saùng taùc cuûa mình, khoâng coù ñeà taøi naøo

laø do oâng töï saùng taïo. Thô nguï ngoân cuûa oâng laø söï keá tuïc nhöõng ñeà taøi coù saün cuûa Hy

Laïp, La Maõ, AÁn Ñoä, hay truyeän coå Phaùp… Vaø baèng taøi naêng cuûa mình, oâng ñaõ mang laïi

cho nguï ngoân nhöõng neùt ñaëc saéc môùi. OÂng ñaõ laøm môø nhöõng ngöôøi ñi tröôùc mình. Baây giôø

chæ coøn “nguï ngoân” – “ñoù laø La Fontaine”. (La Bruyeøre)

Cho ñeán ngaøy nay, khi laàn giôû nhöõng baøi nguï ngoân cuûa oâng, treû con vaãn thích thuù vì

söï môùi laï, ngoä nghónh; ngöôøi lôùn thì tìm thaáy ñaâu ñoù boùng daùng cuûa chính mình vaø caùc

hieän töôïng xaõ hoäi quanh mình. Nguï ngoân La Fontaine, ñoù thöïc söï laø taám göông trung thöïc

ñeå chuùng ta loaïi boû nhöõng thoùi xaáu, phaùt huy nhöõng tính toát treân con ñöôøng vöôn tôùi caùi

chia thaønh möôøi hai quyeån in trong ba taäp, La Fontaine ñaõ tìm ñöôïc moät choã ñöùng vöõng

toaøn thieän toaøn mó. Theâm nöõa, beân caïnh nhöõng baøi hoïc luaân lyù nheï nhaøng maø saâu saéc, ta

coøn hieåu ñöôïc raát nhieàu veà xaõ hoäi Phaùp thôøi “Ñaïi theá kæ”. Bôûi vì nguï ngoân cuûa oâng laø “caû

moät phoøng trieån laõm theânh thang goàm nhöõng böùc tranh cuûa xaõ hoäi Phaùp theá kæ XVII” [21,

159]. Ñuû moïi loaïi ngöôøi töø taàng lôùp thaáp nhaát (nhaân daân) ñeán vò chuùa teå quyeàn löïc nhaát

phuù aáy laø moät trong nhieàu nguyeân nhaân giaûi thích cho söùc thanh xuaân cuûa nguï ngoân La

(nhaø vua) vôùi taát caû thoùi taät cuûa mình ñeàu laàn löôït böôùc leân saøn dieãn. Söï ñoà soä vaø phong

Fontaine.

Theá nhöng, chuùng ta coù theå ñoïc ôû baát cöù ñaâu nhöõng baøi hoïc ñaïo ñöùc, nhöõng loái xöû

theá ôû ñôøi. Tuïc ngöõ, ca dao, truyeän coå tích… ñeàu coù theå ñaûm traùch coâng vieäc naøy. Neáu chæ

coù theá (baøi hoïc kinh nghieäm) nguï ngoân La Fontaine chöa chaéc ñaõ ñöùng vöõng. Vaäy, thöïc

chaát söï tröôøng toàn maø ta khoâng theå phuû nhaän cuûa nhöõng baøi thô naøy laø do ñaâu? Theo

chuùng toâi, ñoù laø tieáng cöôøi. Ñöông nhieân, tieáng cöôøi gaén lieàn vôùi theå loaïi nguï ngoân xöa

nay khoâng coù gì laï. Nhöng tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La Fontaine coøn laø caùi chìa

khoùa, caùi baûn chaát nhaát chi phoái caùc maët coøn laïi. Duø xeùt ôû phöông dieän naøo, boä phaän naøo

cuûa nguï ngoân, tieáng cöôøi ñeàu coù taùc ñoäng raát lôùn. Vì vaäy, choïn ñeà taøi “TIEÁNG CÖÔØI

TRONG THÔ NGUÏ NGOÂN LA FONTAINE”, chuùng toâi muoán ñi tìm coäi nguoàn, ñoái

töôïng vaø caùc saéc thaùi cuûa tieáng cöôøi La Fontaine laø gì, ñeå töø ñoù coù moät caùch ñaùnh giaù

chính xaùc hôn veà nhöõng baøi nguï ngoân töôûng chöøng ñôn giaûn nhöng laïi khaù phöùc taïp cuûa

nhöõng baøi hoïc maø La Fontaine ñöa ra coù coøn phuø hôïp? Vaø neân hieåu nhöõng baøi hoïc luaân

lyù aáy theá naøo cho ñuùng.

ÔÛ nöôùc ta, nguï ngoân La Fontaine ñaõ khoâng coøn xa laï. Ngay nhöõng naêm ñaàu theá kæ

XX, ta ñaõ ñöôïc laøm quen vôùi chuùng qua caùc baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên Vónh, Ñoã Thaän,

Hoaøng Caûnh Tuaán… Sau naøy, nhieàu dòch giaû cuõng ñaõ höùng thuù vaø dòch ra tieáng Vieät khaù

thaønh coâng nhö Nguyeãn Ñình, Huyønh Lyù, Tuù Môõ, Xuaân Dieäu, Nguyeãn Trinh Vöïc… Moät

soá baøi nhö: Ve vaø kieán, Thoû vaø ruøa, Laõo noâng vaø caùc con, Quaï vaø caùo, EÁch muoán to baèng

oâng. Ñoàng thôøi chuùng toâi cuõng muoán traû lôøi caâu hoûi ra ñôøi caùch nay hôn ba theá kæ, lieäu

trình hoïc cho treû em. Trong saùch giaùo khoa Vaên hoïc 7 (chöông trình chöa caûi caùch) vaø Tö

boø… ñaõ trôû neân khaù quen thuoäc. Khoâng chæ ôû Phaùp, nguï ngoân môùi ñöôïc ñöa vaøo chöông

vaøo giaûng daïy. Saùch caûi caùch Ngöõ vaên 9, taäp 2, thì laïi ñeà caäp ñeán baøi Choù soùi vaø cöøu non

lieäu vaên hoïc 7 cuûa chuùng ta cuõng coù caùc baøi Thoû vaø ruøa, Laõo noâng vaø caùc con… ñöôïc ñöa

thoâng qua baøi phaân tích cuûa Hippolyte Taine…

Nhö vaäy, vôùi chuyeân luaän naøy, chuùng toâi hy voïng seõ goùp moät phaàn nhoû vaøo vieäc

hieåu vaø ñaùnh giaù ñuùng giaù trò cuûa nguï ngoân La Fontaine. Qua ñoù, chuùng toâi coù theå ruùt ra

ñöôïc nhöõng baøi hoïc kinh nghieäm boå ích cho baûn thaân noùi rieâng vaø moïi ngöôøi noùi chung

khi thaâm nhaäp vaøo theá giôùi muoân maøu muoân veû cuûa caùc baøi nguï ngoân. Khi chuyeân luaän

thaønh coâng, chuùng ta seõ coù ñöôïc moät caùi nhìn ñaày ñuû hôn veà nhaø nguï ngoân ñaïi taøi theá kæ

XVII. Vaø trong moät chöøng möïc naøo ñoù, ngöôøi vieát cuõng muoán möôïn nhöõng thoùi hö taät

xaáu, nhöõng “thöïc traïng” cuûa xaõ hoäi Phaùp theá kæ XVII ñeå laøm baøi hoïc cho chuùng ta hoâm

nay khaéc phuïc baûn thaân, xaây döïng xaõ hoäi ngaøy caøng toát ñeïp hôn. Noùi nhö nhaø vaên Trung

Quoác Loã Taán: loâi heát beänh taät ra aùnh saùng khoâng phaûi ñeå mæa mai, cheá gieãu, bi quan veà

xaõ hoäi; loâi heát ra ñeå moãi ngöôøi ñeàu thaáy ñöôïc maø coù caùch chöõa trò, laøm cho noù toát hôn.

2. MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU

Choïn ñeà taøi laø tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La Fontaine chuùng toâi höôùng ñeán caùc

muïc tieâu sau:

Chæ ra ñöôïc caùi gì ñaõ laøm neân tieáng cöôøi La Fontaine, hay coäi nguoàn cuûa tieáng cöôøi

aáy laø gì.

Nhaø thô ñaõ cöôøi ai? Cöôøi gì? Vaø cöôøi nhö theá naøo?

Giaù trò vaø yù nghóa thöïc tieãn cuûa tieáng cöôøi La Fontaine trong thôøi ñaïi chuùng ta.

Thô nguï ngoân La Fontaine khoâng coøn xa laï ñoái vôùi ñoäc giaû Vieät Nam nhöng vieäc

nghieân cöùu noù vaãn coøn laø moät “aån soá”. Vì vaäy, trong caùc taøi lieäu nghieân cöùu La Fontaine

ôû Vieät Nam, chuùng toâi chöa thaáy coù moät cuoán saùch hay moät coâng trình nghieân cöùu chuyeân

bieät naøo (tröø Luaän vaên Thaïc só khoa hoïc Ngöõ vaên: Theá giôùi loaøi vaät trong thô nguï ngoân La

3. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ

vaø thô nguï ngoân cuûa oâng ñöôïc taäp hôïp choïn loïc trong moät soá cuoán giaùo trình nhö: Vaên

Fontaine cuûa Caàm Thò Phöôïng, ÑHSPHN, 2004). Phaàn lôùn nhöõng baøi vieát veà La Fontaine

hoïc Phöông Taây, Lòch söû vaên hoïc Phöông Taây, Vaên hoïc Phaùp, Hôïp tuyeån vaên hoïc Chaâu

trieån cuûa noù… Hoaëc taäp hôïp trong moät soá baøi giôùi thieäu ôû ñaàu caùc taäp nguï ngoân, hoaëc ôû

moät soá cuoán töø ñieån nhö Töø ñieån vaên hoïc, Töø ñieån taùc gia vaên hoïc vaø saân khaáu nöôùc

AÂu… Nhöõng taøi lieäu naøy chuû yeáu nghieân cöùu thô nguï ngoân La Fontaine trong lòch söû phaùt

ngoaøi… Ñieàu ñaùng chuù yù laø maëc duø coù nhieàu yù kieán khaùc nhau nhöng haàu heát caùc nhaø

nghieân cöùu ñeàu thöøa nhaän nhöõng neùt môùi vaø saùng taïo cuûa oâng so vôùi caùc nhaø nguï ngoân

tröôùc ñoù. Vaø phaàn lôùn nhöõng yù kieán maø chuùng toâi taäp hôïp ñöôïc (caû ôû Vieät Nam vaø nöôùc

ngoaøi) ñeàu nhaän xeùt chung chung veà thô nguï ngoân La Fontaine chöù chöa coù söï ñi saâu ñi

moät soá nhaø nghieân cöùu ñeà caäp ñeán. Chuùng toâi cuõng ñaõ tieáp thu ñöôïc nhöõng nhaän xeùt,

saùt vaøo vaán ñeà. Rieâng vieäc tìm hieåu tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân cuûa oâng cuõng ñaõ coù

ñaùnh giaù heát söùc quyù baùu.

Tröôùc heát, ñoái vôùi nhaän xeùt cuûa caùc hoïc giaû Phöông Taây, chuùng toâi thaáy

J.J.Rousseau vaø Lamartine khoâng maáy thieän caûm vôùi La Fontaine. Lamartine cho raèng

thô cuûa La Fontaine khoâng phaûi laø thô, noù röôøm raø, teû nhaït nhö loái ghi bieân baûn. Coøn

Rousseau thì khaúng ñònh nguï ngoân La Fontaine chæ “khuyeán khích moät thöù trieát lyù khaéc

nghieät, laïnh luøng, vò kæ”. Nhöng ña phaàn caùc hoïc giaû khaùc ñeàu ñaùnh giaù cao oâng.

Sainte Beuve – nhaø pheâ bình vaên hoïc theá kæ XIX – ca ngôïi La Fontaine ôû choã oâng

vaãn giöõ ñöôïc coát caùch chính cuûa nguyeân baûn goác duø ñaõ saùng taïo raát nhieàu. Traùi vôùi

Lamartine, oâng cho raèng La Fontaine ñaõ “vieát baèng traùi tim chaân thaønh, coù nhöõng nhaän

xeùt tinh teá, vui, dí doûm, duøng caùc ngoân ngöõ daân gian gioûi, kheùo choïn, haøm suùc vaø coù vaàn

ñieäu” [4, 21].

Nizard – nhaø vaên theá kæ XVIII - laïi chuù yù ñeán “nhöõng tình huoáng baát ngôø gioáng nhö

höùng, say meâ nôi ngöôøi ñoïc. OÂng cuõng quan taâm ñeán vaán ñeà ñoäc giaû cuûa nhöõng baøi nguï

ngoân naøy. Vaø Nizard ñaõ khaúng ñònh raèng: “ñoäc giaû moïi löùa tuoåi ñeàu ñoïc truyeän nguï ngoân

La Fontaine”. Cuøng moät truyeän nhöng tuøy theo tuoåi taùc maø ngöôøi ñoïc “seõ ruùt ra töø taùc

phaåm söï thích thuù, nhöõng hieåu bieát boå ích, kinh nghieäm soáng, caùch xöû theá phuø hôïp vôùi

taâm lyù vaø tuoåi taùc cuûa mình”.

Ñaëc bieät, Hippolyte Taine – trieát gia, nhaø pheâ bình vaên hoïc theá kæ XIX – coù caû moät

chuyeân luaän veà thô nguï ngoân La Fontaine. Trong coâng trình “La Fontaine vaø nguï ngoân

nhöõng kòch tính trong kòch baûn saân khaáu” trong thô nguï ngoân La Fontaine taïo söï haøo

khaù saâu saéc. Baèng caùch so saùnh La Fontaine vôùi nhaø vaïn vaät hoïc Bouffon trong vieäc mieâu

taû theá giôùi loaøi vaät, oâng cho raèng La Fontaine ñaõ “ñeå cho Bouffon döïng moät vôû bi kòch veà

söï ñoäc aùc, coøn oâng döïng moät vôû haøi kòch veà söï ngu ngoác”. Taine cuõng ñaùnh giaù cao La

cuûa oâng”, nhaø xuaát baûn Hachette, Paris (baûn in laàn thöù 26), oâng ñaõ coù nhöõng keát luaän

Fontaine ôû vieäc khaéc hoïa chaân dung nhaân vaät. Moãi loaïi ngöôøi ñeàu coù nhöõng neùt tính

caùch, ngoân ngöõ rieâng khoâng laãn vaøo ñaâu ñöôïc. Quaû thaät “oâng ñaõ hieåu con ngöôøi nhö

Molieøre, hieåu xaõ hoäi nhö St.Simon”.

Ñoái vôùi caùc nhaø nghieân cöùu Vieät Nam , phaàn lôùn caùc yù kieán ñeàu neâu baät ñöôïc vò trí

Phöông Taây, taäp 1 (Traàn Duy Chaâu chuû bieân, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi, 1979), phaàn vaên

cuõng nhö taàm quan troïng cuûa thô nguï ngoân La Fontaine. Trong quyeån Lòch söû vaên hoïc

hoïc Phaùp theá kæ XVII, Nguyeãn Trung Hieáu ñaõ coù nhöõng ñaùnh giaù chung veà caùc taäp nguï

ngoân La Fontaine. Taùc giaû baøi vieát ñaõ xem xeùt noù trong quaù trình phaùt trieån toaøn dieän qua

caû ba taäp. Sau khi neâu caùc noäi dung lôùn, ngöôøi vieát keát luaän: “La Fontaine ñaõ duøng

chuyeän cuûa caùc gioáng vaät maø khaúng ñònh raèng xaõ hoäi Phaùp baáy giôø ñaõ ñaët treân cô sôû cuûa

söï baát bình ñaúng vaø ñoäc ñoaùn, raèng quaûng ñaïi quaàn chuùng bò trò thì reân xieát döôùi aùch keû

lôùn, coøng löng ra cho boïn thoáng trò boùc loät, laáy moà hoâi mình ñoåi laáy toäi aùc vaø söï truïy laïc

cuûa chuùng. Coøn tình caûm chaân thaønh, taâm hoàn trong saïch cao caû chæ coù theå tìm thaáy trong

nhaân daân lao ñoäng maø thoâi” [21, 161]. Taùc giaû cuõng ñaëc bieät quan taâm ñeán buùt phaùp ngheä

thuaät ñaëc saéc cuûa La Fontaine. Ñoù laø söï quan saùt tæ mæ con ngöôøi vaø cuoäc soáng; coù nhieàu

kòch tính sinh ñoäng, haáp daãn. La Fontaine cuõng raát ñaït trong loái vaên chaâm bieám, tröõ tình.

Phuøng Vaên Töûu trong Giaùo trình vaên hoïc Phöông Taây (Nxb Giaùo Duïc). Sau khi xem

xeùt nhöõng ñieåm cô baûn trong thô nguï ngoân La Fontaine, oâng cho raèng: “Moãi baøi nguï ngoân

ñoät, coù cao traøo, coù thaét nuùt, môû nuùt, vaø phaàn ruùt ra baøi hoïc thöôøng chæ moät vaøi caâu ngaén

goïn boá trí ôû ñaàu hoaëc cuoái baøi” [55, 94]. Khi xem xeùt theá giôùi nhaân vaät oâng cho raèng “ñaïi

boä phaän caùc nhaân vaät trong thô nguï ngoân cuûa oâng laø loaøi vaät”. La Fontaine ñaõ möôïn theá

giôùi loaøi vaät ñeå noùi ñeán xaõ hoäi loaøi ngöôøi maø cuï theå laø xaõ hoäi Phaùp theá kæ XVII. OÂng

cuõng chuù yù ñeán söï “am hieåu tính caùch ñaëc thuø moãi loaøi” cuûa La Fontaine vaø nhöõng baøi

hoïc luaân lyù saâu saéc ñöôïc ruùt ra sau moãi baøi.

Trong cuoán Vaên hoïc Phaùp, taäp 1 (Hoaøng Nhaân chuû bieân, Nxb Treû TpHCM, 1997),

phaàn vieát veà La Fontaine, taùc giaû nhaän ñònh “nguï ngoân chæ laø moät phaàn nhoû trong toaøn boä

saùng taùc cuûa nhaø thô. Nhöng noù laïi laøm cho teân tuoåi oâng löu danh muoân thuôû”. Trong baøi

vieát naøy, taùc giaû khoâng ñaët vaán ñeà nhö nhöõng nhaø nghieân cöùu khaùc vaãn laøm maø oâng ñi

tìm söï phaùt trieån, söï saùng taïo cuûa La Fontaine so vôùi nhöõng nhaø nguï ngoân tröôùc ñoù nhö

cuûa oâng thöôøng goàm hai phaàn taùch bieät: phaàn chính gioáng nhö moät maøn kòch nhoû, coù xung

Esope, Pheødre… OÂng vieát: “La Fontaine – moät con ngöôøi ñoïc taát caû – laáy khaép nôi, keå caû

nhöõng nhaø thô ít tieáng taêm laøm voán lieáng cho mình. La Fontaine hieåu roõ söï saùng taïo

khoâng phaûi naèm trong chaát lieäu maø trong caùch bieåu hieän”. Do vaäy, nhaø nghieân cöùu ñaõ tìm

ñöôïc söï khaùc bieät cuûa La Fontaine so vôùi nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Nhaø thô quan nieäm:

Vì khoâng theå taán coâng noù baèng caùnh tay cuûa Hercule…”

“Toâi coá gaéng bieán caùi xaáu thaønh caùi loá bòch

“Ñoâi khi toâi ñoái laäp baèng hình aûnh soùng ñoâi

Caùi xaáu vaø ñöùc haïnh, söï ngoác ngheách vôùi löông tri”.

Nhaø nghieân cöùu ñaõ phaùt hieän ra La Fontaine raát chuù yù ñeán lôïi ích, höùng thuù cuûa caâu

chuyeän keå, töùc phaàn xaùc cuûa baøi nguï ngoân ñeå noù phuïc vuï toát yù ñoà ñaïo ñöùc cuûa baøi thô.

Theo oâng, maëc daàu La Fontaine khai thaùc chaát lieäu cuûa Esope, Pheødre hay Pilpai… nhöng

raát ít baøi hoaøn toaøn trung thaønh vôùi nguyeân baûn. Nhaø thô khoâng theå vaø khoâng muoán ñua

taøi veà söï khuùc chieát ngaén goïn cuûa caùc nhaø nguï ngoân treân. Buø vaøo ñoù, oâng coá gaéng laøm

cho caâu chuyeän phong phuù leân, “duyeân daùng vaø deã chòu” ñeå tieáp thu nhöõng vaán ñeà ñoâi

luùc nghieâm tuùc vaø khoâ khan nhaát”. [41, 376]

Vaø trong cuoán Vaên hoïc Phöông Taây (Ñaëng Anh Ñaøo, Hoaøng Nhaân, Löông Duy

Trung…, Nxb Giaùo Duïc, 1999) phaàn vieát veà La Fontaine, Nguyeãn Vaên Chính ñaõ chæ ra

Fontaine laø söï toång hôïp caùc yeáu toá töï söï, tröõ tình, kòch trong moät theå loaïi thô roäng raõi,

nhieàu khaû naêng bieåu hieän thô töï do”. [26, 254]

Ñieàu naøy ñöôïc nhaø nghieân cöùu Leâ Nguyeân Caån khaúng ñònh laàn nöõa trong Hôïp tuyeån

nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa thô nguï ngoân La Fontaine. Theo oâng, “thô nguï ngoân La

phaåm lôùn nhaát, tieâu bieåu nhaát cuûa La Fontaine. Nhôø noù maø oâng trôû thaønh baát töû vôùi thôøi

gian vaø ñöôïc xeáp vaøo haøng caùc nhaø nguï ngoân noåi tieáng theá giôùi”. Sau khi giôùi thieäu sô

löôïc veà nhöõng baøi nguï ngoân cuûa La Fontaine, nhaø nghieân cöùu cuõng ñeà caäp ñeán söï phaùt

trieån cuûa chuùng. Theo oâng, “La Fontaine khoâng chæ laøm môùi hoùa chaát lieäu cuõ maø coøn taïo

ra moät gioïng ñieäu rieâng, taïo cho caâu chuyeän nguï ngoân moät cuoäc soáng môùi vaø nhôø vaäy

oâng ñaõ vöôït qua caùc nhaø nguï ngoân tröôùc ñaây”. [20, 609]

Trong moät coâng trình nghieân cöùu chung: Truyeän nguï ngoân Vieät Nam vaø theá giôùi (Nxb

vaên hoïc Chaâu AÂu (Nxb Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi, 2002). Theo oâng, “nguï ngoân laø taùc

Khoa hoïc xaõ hoäi, 1993), Phaïm Minh Haïnh ñaõ ñaùnh giaù raát cao nguï ngoân La Fontaine, ñaëc

bieät veà maët keát caáu chaët cheõ. Nhaø nghieân cöùu khaúng ñònh “La Fontaine ñaõ chieám lónh theå

loaïi nguï ngoân vaø laøm raïng rôõ cho theå loaïi naøy. (…) OÂng ñaõ taïo cho caâu chuyeän nguï ngoân

nhö laø moät maøn kòch vôùi haønh ñoäng chaët cheõ, moät saân khaáu vôùi ñaày ñuû phoâng maøn, caûnh

cuûa caâu chuyeän keå, ñoàng thôøi neâu leân baøi hoïc thaâm traàm, aån kín trong caâu chuyeän”. [32,

vaät trang trí maø ngöôøi ñaïo dieãn daøn döïng laø moät ngheä só taøi hoa ñaõ laøm noåi baät yù nghóa

82]

Ngoaøi caùc yù kieán treân, raûi raùc ñaây ñoù trong caùc lôøi töïa, lôøi giôùi thieäu caùc taäp nguï

ngoân, trong töø ñieån… chuùng toâi cuõng tìm thaáy nhieàu yù kieán xaùc ñaùng veà thô nguï ngoân La

Fontaine. Trong Töø ñieån taùc gia vaên hoïc vaø saân khaáu nöôùc ngoaøi (Höõu Ngoïc chuû bieân,

Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, 1982) muïc töø La Fontaine, taùc giaû ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh chung

veà cuoäc ñôøi vaø saùng taùc cuûa La Fontaine vaø khaúng ñònh söï thaønh coâng ôû theå loaïi nguï

ngoân. Nhaø nghieân cöùu ñaëc bieät chuù yù ñeán caùc khía caïnh: ñeà taøi, theå thô, ngoân ngöõ vaø

caùch La Fontaine “xaây döïng nhöõng ñoaûn kòch phaûn aùnh moät caùch traøo phuùng xaõ hoäi Phaùp

vôùi nhöõng söï baát coâng, thoùi chuyeân quyeàn, aùp böùc” [40, 236]. Vieát nguï ngoân, La Fontaine

ñaõ “keát hôïp ñöôïc nhieàu theå loaïi (bi kòch, haøi kòch, huøng ca, tröõ tình, nghò luaän, trieát lyù) ñeå

taïo thaønh nhöõng baøi thô ngaén goïn, chính xaùc, coù hieäu quaû giaùo duïc cao”.

ÔÛ muïc töø La Fontaine trong Töø ñieån vaên hoïc, taäp 1 (Nxb KHXH, 1983), nhaø nghieân

“La Fontaine baét chöôùc coå ñaïi nhöng “khoâng phaûi laø noâ leä”, oâng coi muïc ñích cuûa vaên

hoïc laø raên daïy ngöôøi ñôøi baèng ngheä thuaät ngoân ngöõ”. [34, 370]

Trong taäp Nguï ngoân choïn loïc (Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1985) caùc dòch giaû cuõng vieát:

“La Fontaine coù bieät taøi khoù coù theå baét chöôùc ñöôïc khi taû caûnh vaø taû nhaân vaät trong

khuoân khoå raát giôùi haïn cuûa moät baøi thô nguï ngoân ñeå bieán noù thaønh moät vôû kòch cöôøi vôùi

ñaày ñuû nhöõng tính caùch, nhöõng xung ñoät kòch tính”. [3, 6]

Hoaøng Höõu Ñaûn trong lôøi noùi ñaàu taäp Nguï ngoân La Fontaine (song ngöõ Phaùp – Vieät,

Nxb Treû, 1996) khoâng ñoàng tình vôùi quan nieäm laâu nay trong giôùi nghieân cöùu raèng taát caû

moïi nguï ngoân cuûa La Fontaine ñeàu laø nhöõng trang chaâm bieám ñaùnh thaúng vaøo xaõ hoäi

ñöông thôøi. Nhaø nghieân cöùu cho raèng ñieàu naøy khoâng ñuùng vôùi saùu quyeån ñaàu vì ñoù chæ laø

söï sao cheùp töø Esope. OÂng khaúng ñònh La Fontaine coù theå ñaõ nghó ñeán nhöõng vaán ñeà ñoù

cöùu Ñoã Ñöùc Hieåu sau khi giôùi thieäu khaùi quaùt vaøi neùt veà tieåu söû La Fontaine ñaõ keát luaän:

cuûa xaõ hoäi nhöng chöa coù yù thöùc ñöa vaøo. Töø quyeån baûy trôû ñi, chaát pheâ phaùn môùi ñöôïc

bieåu hieän. OÂng cuõng nhaán maïnh taùc duïng giaùo duïc cuûa thô nguï ngoân La Fontaine: “Noù

vöøa laø thöù vaên chöông daønh cho treû con, mang tính chaát giaùo duïc vaø giaûng daïy; vöøa laø

vaên chöông chaâm bieám cho taát caû moïi ngöôøi, vaø laø moät böùc tranh trung thöïc cuûa xaõ hoäi

Trong phaàn môû ñaàu Truyeän nguï ngoân La Fontaine (Nxb Vaên hoùa thoâng tin), Nguyeãn

loaøi ngöôøi noùi chung vaø rieâng cuûa xaõ hoäi Phaùp ñöông thôøi”. [1, 41]

Vaên Qua cuõng ñaõ ñöa ra nhieàu nhaän xeùt xaùc ñaùng. Nhö nhieàu nhaø nghieân cöùu khaùc, taùc

giaû baøi vieát khaúng ñònh nguï ngoân La Fontaine laø söï baét chöôùc nhöng baét chöôùc khoâng leä

thuoäc maø ñaày saùng taïo. Treân cô sôû nhöõng nguoàn xa xöa, La Fontaine ñaõ döïng neân moät

taùc phaåm lôùn mang tính ñoäc ñaùo cuûa rieâng mình, vöøa laø chaân lyù, vöøa laø thô ca. Ñaëc bieät,

oâng chuù yù tôùi “gioïng ñieäu cheá gieãu, chaâm bieám, haøi höôùc mua vui, ñaû kích saâu cay… giaùn

tieáp hoaëc tröïc tieáp neâu leân nhöõng nhaän xeùt tinh teá veà moät yù nghóa luaân lyù naøo ñoù” maø baøi

thô ñeà caäp.

Beân caïnh nhöõng taøi lieäu treân, trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi coøn tìm thaáy moät

hoïc nhaø tröôøng (Vuõ Tieán Quyønh bieân soaïn, Nxb Vaên ngheä TpHCM, 1999) coù phaân tích

soá baøi phaân tích cuï theå töøng taùc phaåm thô nguï ngoân La Fontaine. Nhö trong Tuû saùch vaên

caùc baøi Thoû vaø ruøa, Laõo noâng vaø caùc con…

loaøi vaät trong thô nguï ngoân cuûa La Fontaine (Luaän vaên Thaïc só khoa hoïc Ngöõ vaên cuûa

Caàm Thò Phöôïng, ÑHSPHN, 2004). Trong coâng trình naøy, taùc giaû ñaõ ñi saâu khaùm phaù theá

giôùi loaøi vaät – moät trong nhöõng yeáu toá chieám vò trí quan troïng laøm neân thô nguï ngoân La

Fontaine – vaø chæ ra ñöôïc ñoä leäch pha giöõa nguyeân maãu nhöõng con vaät trong cuoäc soáng

vôùi hình töôïng ngheä thuaät trong taùc phaåm. Taùc giaû cuõng ñaõ coù nhieàu daãn chöùng saâu saùt,

hôïp lyù, chöùng minh “moãi con vaät ñaëc tröng cho moät neùt tính caùch cuûa con ngöôøi”. [45, 50]

Caùc con vaät trong töï nhieân coù nhieàu ñaëc ñieåm khaùc nhau, nhaø thô ñaõ tìm ra neùt ñaëc tröng

cuûa chuùng ñeå döïng neân nhaân vaät. “Vì theá, nhaân vaät loaøi vaät trong thô nguï ngoân cuûa La

Fontaine hieän leân laø nhöõng con vaät nhöng mang taâm tính vaø tính neát cuûa con ngöôøi”.

Toùm laïi, nhöõng yù kieán ñaùnh giaù veà thô nguï ngoân La Fontaine taûn maùt khaù nhieàu.

Qua quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi thaáy raèng duø caùc nhaø nghieân cöùu luùc chuù yù ñeán maët

naøy, khi quan taâm ñeán maët kia nhöng töïu trung laïi caùc yù kieán xoay quanh nhöõng vaán ñeà

Ñaëc bieät, chuùng toâi hieän coù trong tay moät coâng trình nghieân cöùu chuyeân bieät Theá giôùi

chuû yeáu sau:

1. Haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu thoáng nhaát ôû ñieåm La Fontaine laø moät “boâng

hoa laï” trong vöôøn hoa vaên hoïc Phaùp theá kæ XVII. Ñeán oâng, theå loaïi nguï ngoân môùi ñaït

ñöôïc thaønh töïu röïc rôõ nhaát. Vaø cuõng chæ coù La Fontaine laøm cho theå loaïi naøy “thoaùt khoûi

tröôùc, nhaø thô ñaõ taïo ñöôïc moät böôùc ngoaëc ñaùng keå, vöôït haún hoï veà söï ñoäc ñaùo vaø saùng

vò trí haï ñaúng” trôû thaønh moät theå loaïi xöùng taàm vôùi caùc theå loaïi khaùc. So vôùi ngöôøi ñi

taïo.

2. Noäi dung thô nguï ngoân La Fontaine laø böùc tranh sinh ñoäng veà xaõ hoäi loaøi ngöôøi

maø cuï theå laø xaõ hoäi Phaùp thôøi “Ñaïi theá kæ”. Vôùi phöông chaâm “Toâi duøng loaøi vaät ñeå taû

ngöôøi”, nhaø thô ñaõ khaéc hoïa taát caû moïi haïng ngöôøi trong xaõ hoäi vôùi ñaày ñuû caùc tính caùch

ñaëc tröng. Baøi hoïc luaân lyù ngaén goïn ñöôïc ruùt ra sau moãi caâu chuyeän dí doûm laø phöông

phaùp giaùo duïc hieäu quaû ñoái vôùi chuùng ta, nhaát laø treû con. La Fontaine khoâng chæ nhìn thaáy

nhöõng maët xaáu xa, ñaùng pheâ phaùn cuûa xaõ hoäi, oâng coøn tích cöïc ca ngôïi loái soáng cao ñeïp,

nhöõng phaåm chaát ñaùng quyù cuûa con ngöôøi.

3. Maëc duø ñeà taøi ñöôïc laáy töø quaù khöù nhöng La Fontaine ñaõ saùng taïo laïi thaønh caùi

cuûa rieâng mình. Nhôø loøng yeâu thieân nhieân vaø söï quan saùt tinh teá, nhaø nguï ngoân ñaõ coù

ñöôïc nhöõng trang thô sinh ñoäng, haáp daãn, giaøu söùc soáng. Ngoân ngöõ bình dò, gaàn guõi vôùi

nhaân daân keát hôïp vôùi loái thô töï do cuõng laø moät trong nhöõng thaønh coâng veà maët ngheä thuaät

Nhö vaäy, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ coù moät caùi nhìn bao quaùt veà thô nguï ngoân La

Fontaine. Nhöõng nhaän ñònh, ñaùnh giaù cuûa hoï ñaõ neâu ñöôïc nhöõng vaán ñeà troïng yeáu. Rieâng

theo chuùng toâi, yeáu toá quyeát ñònh nhaát, baûn chaát nhaát laøm neân theå nguï ngoân laø tieáng cöôøi,

chaát haøi höôùc thì laïi chöa ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu quan taâm ñuùng möùc. Thöïc chaát, tieáng

cöôøi laø xuaát phaùt ñieåm, laø coäi nguoàn caùc vaán ñeà trong thô nguï ngoân La Fontaine. Do ñoù,

ñeå hieåu roõ hôn veà nhöõng baøi thô naøy, chuùng toâi thieát nghó neân nghieân cöùu töø khôûi nguyeân

cuûa noù. Chính vì theá, ñeà taøi Tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La Fontaine ñöôïc tieán haønh.

Chuùng toâi hy voïng vieäc giaûi quyeát ñeà taøi naøy seõ goùp theâm moät caùi nhìn trong vieäc thaåm

ñònh caùc baøi thô nguï ngoân ñöôïc chính xaùc hôn.

trong thô oâng.

Do voán hieåu bieát tieáng Phaùp haïn cheá, chuùng toâi chæ caûm nhaän thô nguï ngoân La

4. PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU

Fontaine qua caùc baûn dòch tieáng Vieät.

Khi tieán haønh ñeà taøi naøy, chuùng toâi chuû yeáu taäp trung vaøo caùc vaán ñeà sau:

a) Coäi nguoàn vaø ñoái töôïng cuûa tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La Fontaine.

5. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU

b) Caùc saéc thaùi cuûa tieáng cöôøi vaø yù nghóa thöïc tieãn cuûa noù.

Ñeå thöïc hieän ñeà taøi chuùng toâi söû duïng caùc phöông phaùp sau:

* Phöông phaùp phaân tích loaïi hình.

* Phöông phaùp tieáp caän heä thoáng.

* Phöông phaùp so saùnh ñoái chieáu.

CHÖÔNG 1

MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ LYÙ LUAÄN CHUNG

1.1.1. Khaùi nieäm Ngaøy nay, do nhieàu nguyeân nhaân maø ngöôøi ta thöôøng duøng caùc thuaät ngöõ moät caùch

1.1. NGUÏ NGOÂN – MOÄT THEÅ LOAÏI GIAØU SÖÙC SOÁNG

voâ toäi vaï, khoâng caàn bieát thaät söï noù bao haøm nhöõng yù nghóa gì. Ñeå traùnh tình traïng treân,

tröôùc khi ñi vaøo tìm hieåu caùc vaán ñeà trong thô nguï ngoân La Fontaine, chuùng toâi muoán

ñöôïc ñònh danh khaùi nieäm nguï ngoân moät caùch minh baïch hôn ñeå quaù trình nghieân cöùu

Baûn thaân töø nguyeân cuûa töø “nguï ngoân” ñaõ noùi leân yù nghóa cuûa noù. “Bha” töø nguoàn

goác AÁn Ñoä coù nghóa laø noùi; “Fari” hay “Fabula” tieáng Latinh coù nghóa laø lôøi keå ngaén;

“Fable” tieáng Phaùp laø truyeän keå coù baøi hoïc luaân lyù; “Nguï ngoân” theo tieáng Vieät vaø tieáng

Haùn laø lôøi keå coù nguï yù beân trong… Vaø laâu nay, ngöôøi ta vaãn quen vôùi caùch hieåu: “nguï

ngoân laø caâu chuyeän keå coù mang moät giaùo lyù, moät quan nieäm ñaïo ñöùc ñeå raên daïy ngöôøi

ñôøi aån döôùi caùi hình thöùc aån duï” [32, 18].

Trong lôøi töïa cuoán Ñoâng Taây nguï ngoân (1927), Nguyeãn Vaên Ngoïc ñaõ ñöa ra moät

ñònh nghóa ñöôïc khaù nhieàu ngöôøi chaáp nhaän. “Chöõ nguï nghóa laø gaù göûi; chöõ ngoân nghóa laø

nhôøi noùi. Ta duøng hai chöõ nguï ngoân ñeå chæ caùi loái vaên, hoaëc vaên xuoâi, hoaëc vaên vaàn,

thöôøng ñaët thaønh caâu chuyeän ñem keå, roài nhaân caâu chuyeän ñoù maø daãn nhöõng nhôøi quy

ñöôïc thuaän lôïi.

chaâm veà luaân thöôøng ñaïo lyù ñeå caûm hoùa loøng ngöôøi”. Vaäy trong nguï ngoân, caâu chuyeän

chæ laø khaùch, “nhôøi quy taâm” môùi thöïc laø chuû. Töùc nhö chính moät nhaø thô nguï ngoân xöa

ñaõ noùi: caâu chuyeän keå chæ laø caùi phaàn hình haøi beà ngoaøi, lôøi quy taâm môùi thöïc söï laø caùi

linh hoàn beân trong. Ñònh nghóa naøy ñaõ khaùi quaùt khaù ñaày ñuû veà danh töø “nguï ngoân”. Noù

phuø hôïp vôùi nhieàu quan nieäm sau naøy, nhö quan nieäm veà nguï ngoân trong Töø ñieån thuaät

ngöõ vaên hoïc: “Nguï ngoân laø lôøi noùi, maãu chuyeän coù nguï yù (nguï laø göûi) xa xoâi boùng gioù

ñöôïc söû duïng roäng raõi trong nhieàu theå loaïi vaên hoïc daân gian keå caû vaên hoïc thaønh vaên

(nhö thô nguï ngoân, truyeän nguï ngoân, ca dao, tuïc ngöõ…). Truyeän nguï ngoân thöôøng duøng

loaøi vaät, ñoà vaät ñeå giaùn tieáp noùi chuyeän loaøi ngöôøi, neâu leân nhöõng baøi hoïc luaân lyù hoaëc

trieát lyù döôùi moät hình thöùc kín ñaùo” [29, 186]. Nhö vaäy, khaùi nieäm nguï ngoân ñöôïc hieåu

theo hai neùt nghóa. Nghóa heïp: theå loaïi nguï ngoân (truyeän hoaëc thô); nghóa roäng: chaát nguï

ngoân lan traøn trong nhieàu theå loaïi vaên hoïc khaùc. Khaùi nieäm nguï ngoân chuùng toâi duøng

1.1.2. Nguoàn goác vaø söï phaùt trieån Cuõng theo Nguyeãn Vaên Ngoïc trong cuoán Ñoâng Taây nguï ngoân thì “Goác tích nguï ngoân

trong baøi vieát naøy naèm ôû neùt nghóa thöù nhaát. Ñoù laø moät theå loaïi vaên hoïc: thô nguï ngoân.

baét ñaàu töø khi trí con ngöôøi bieát möôïn lôøi boùng baåy ñeå dieãn taû tö töôûng mình”. Nghóa laø

noù cuõng coå xöa nhö nhieàu theå loaïi vaên hoïc daân gian khaùc. Vaø töø tröôùc ñeán nay, khi noùi

ñeán nguï ngoân ngöôøi ta thöôøng hay nghó ñeán Esope vaø trong thaâm taâm thaàm chaáp nhaän

coù nguoàn goác xa xöa nhaát maø ta coøn löu giöõ ñöôïc laïi coù ñieåm xuaát phaùt töø Trung Quoác.

Ñoù laø baøi Quaï kia cuûa oâng Chaâu Coâng soáng tröôùc coâng nguyeân öôùc hôn moät ngaøn naêm.

Chaâu Coâng ñaõ möôïn lôøi con chim meï noùi vôùi con quaï gian aùc ñeå baøy toû noãi loøng mình vôùi

vua Thaønh Vöông.

Cuõng nhö nhieàu theå loaïi vaên hoïc khaùc, nguï ngoân phoå bieán khaép nôi treân theá giôùi.

Tuy moãi nôi, nguï ngoân xuaát hieän sôùm muoän coù khaùc nhau, nhöng noù vaãn coù ñaëc ñieåm

chung laø caáu taïo ngaén goïn vaø aån taøng baøi hoïc raên ñôøi, khuyeân ngöôøi.

ÔÛ phöông Ñoâng, ta seõ chuù yù ñeán nguoàn goác nguï ngoân cuûa hai neàn vaên minh lôùn:

Trung Quoác, AÁn Ñoä vaø caû Vieät Nam ta. Nhö ñaõ noùi ôû treân, baøi nguï ngoân coå nhaát cuûa

Trung Quoác laø Quaï kia, xuaát hieän thôøi nhaø Chaâu khoaûng theá kæ X tröôùc coâng nguyeân. Sau

ñoù ñeán thôøi Ñoâng Chaâu, töùc töø Xuaân Thu ñeán Chieán Quoác, traûi hôn boán traêm naêm thôøi

oâng laø thuûy toå cuûa theå loaïi naøy. Nhöng treân thöïc teá, taùc phaåm mang daùng daáp nguï ngoân

cuïc xoay daàn ra theá lieät quoác phaân tranh, hoïc thuaät töï do, tö töôûng töï do… Vì vaäy maø vaên

hoïc ngheä thuaät coù ñieàu kieän phaùt trieån maïnh. Loái vaên nguï ngoân thaät söï phoàn thònh trong

giai ñoaïn naøy vôùi hai hoïc giaû tieâu bieåu: Trang Töû vaø Maïnh Töû.

ÔÛ AÁn Ñoä, nguï ngoân ñaõ coù maàm moáng töø Kinh Phaät. Nhöng coù leõ nguoàn goác coå nhaát

cuûa theå loaïi naøy laø taäp coå thö vieát baèng tieáng Phaïn Panchatantra (Nguõ thö). Keát caáu cuûa

nhöõng truyeän nguï ngoân naøy thöôøng daøi vaø ñan deät vaøo nhau nhö kieåu truyeän trong Nghìn

leû moät ñeâm. Noäi dung mang naëng maøu saéc hieàn trieát hôn laø caùi nhìn dí doûm veà nhaân sinh.

Cuõng töø nhöõng baøi nguï ngoân trong Panchatantra , baûn dòch tieáng AÛ Raäp coù nhan ñeà Nguï

ngoân cuûa Pilpai. Pilpai ñöôïc xem nhö oâng toå cuûa nguï ngoân AÁn Ñoä. Tieåu söû cuûa oâng

khoâng roõ raøng. Ngöôøi ta chaúng bieát oâng soáng vaøo thôøi naøo vaø ôû ñaâu treân ñaát nöôùc AÁn Ñoä,

chæ bieát raèng oâng laø moät nhaø tu haønh vaø töøng phoø taù vua Dabcheùlim.

Ñoái vôùi Vieät Nam ta, nguï ngoân cuõng ñaõ xuaát hieän khaù sôùm. Nguyeãn Troïng Thuaät

trong baøi Khaûo veà loái vaên nguï ngoân (Nam Phong soá 116, thaùng 4 – 1927, trang 332 – 339)

Trinh thöû, Luïc suùc tranh coâng, Long hoå ñaáu kyø… ñeàu coù lôøi vaên thuaàn thuïc, töï nhieân, vôùi

ñaõ cho raèng vaên nguï ngoân nöôùc ta coù ñuû hai theå vaên vaàn vaø vaên xuoâi. Caùc truyeän Treâ coùc,

nhöõng caùch ngoân, thaønh ngöõ quen thuoäc haøng ngaøy cuûa ngöôøi bình daân. Beân caïnh ñoù, caû

Nguyeãn Troïng Thuaät, Nguyeãn Vaên Ngoïc roài Hoa Baèng vaø sau naøy laø Cao Huy Ñænh vaø

nhöõng baøi thuoäc theå thô nguï ngoân hoaëc coù yeáu toá nguï ngoân. Noäi dung chöùa ñöïng chaân lyù

muoân ñôøi. Chuùng ta seõ thaáy roõ ñieàu naøy qua moät soá baøi ca dao sau:

Toø voø maøy nuoâi con nheän

Ngaøy sau noù lôùn, noù quyeän nhau ñi

Toø voø ngoài khoùc tæ ti

Nheän ôi! Nheän hôõi! Nheän ñi ñaèng naøo?

Hay:

Con vaïc baùn ruoäng cho coø

Cho neân vaïc phaûi aên moø caû ñeâm

Vaïc sao vaïc chaúng bieát lo

Baùn ruoäng cho coø, vaïc phaûi aên ñeâm.

nhieàu nhaø folklore hoïc ñeàu cho raèng nhieàu baøi ca dao coå, nhieàu caâu tuïc ngöõ thöïc chaát laø

Roõ raøng trong nhöõng caâu ca dao ñoù tieàm aån moät khoái löôïng khoâng nhoû söï thaät cuoäc

ñôøi. Nhöõng con vaät, söï vaät vôùi ñaëc tröng cuûa mình theå hieän cho moät tính caùch, moät bieåu

hieän naøo ñoù cuûa con ngöôøi. Moãi baøi thô chöùa ñöïng moät coát truyeän cöïc ngaén mang moät

chuû ñeà noåi baät. Ñoù chính laø nguï ngoân.

yù ñeán nguoàn goác nguï ngoân cuûa hai quoác gia coù lieân quan tröïc tieáp ñeán caùc saùng taùc cuûa

Coäi nguoàn nguï ngoân phöông Ñoâng laø theá! Coøn vôùi phöông Taây, chuùng toâi chæ xin löu

La Fontaine: Hi Laïp vaø Phaùp. Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñeàu thoáng nhaát raèng Esope laø oâng toå

cuûa nguï ngoân phöông Taây. Theo Planude, nhaø baùc hoïc ngöôøi Byzance (Constantinople),

thì Esope laø ngöôøi Phrygie (Tieåu AÙ), soáng ôû thò traán Amorium. OÂng sinh khoaûng thôøi gian

Theá vaän hoäi thöù 57 (coå Hi Laïp), chöøng hai traêm naêm sau ngaøy taïo döïng thaønh La Maõ, töùc

khoaûng naêm 553 tröôùc coâng nguyeân. Con ngöôøi Phrygie noåi tieáng aáy quaû laø nghòch lyù lôùn

nhaát maø taïo hoùa ñaõ daønh cho loaøi ngöôøi: moät trí tueä cöïc kyø phong phuù trong moät hình haøi

xaáu xí ñeán ma cheâ quyû hôøn. Cuoäc ñôøi Esope nhö moät huyeàn thoaïi maø ngaøy nay chuùng ta

khoù coù theå xaùc ñònh ñöôïc ñaâu laø thöïc ñaâu laø hö. Do taàm voùc vó ñaïi cuûa oâng maø haàu heát

caùc truyeän nguï ngoân ñöôïc truyeàn tuïng luùc baáy giôø ngöôøi ta ñeàu gaùn cho oâng. Sau

ñoù,Pheødre (thi só La Maõ, soáng khoaûng theá kæ thöù I sau coâng nguyeân), Babrius (nhaø thô Hi

Laïp, soáng ôû theá kæ thöù III sau coâng nguyeân)… ñaõ söu taàm vaø vieát laïi nguï ngoân Esope döôùi

nhieàu hình thöùc khaùc nhau. Vaø cho ñeán ngaøy nay, söùc haáp daãn cuûa nhöõng caâu chuyeän nguï

nhieàu taùc giaû khaùc, trong ñoù coù Jean de La Fontaine – nhaø nguï ngoân Phaùp theá kæ XVII.

Truyeän nguï ngoân Phaùp hay ñöôïc truyeàn tuïng laø Roman de Renard (Con choàn xaûo

quyeät) voán ban ñaàu chæ laø moät truyeän keå cho vui chöù khoâng haøm yù gì. Nhöng daàn daàn, noù

ñöôïc saùng taïo laïi vaø theâm vaøo ñoù laø nhöõng phong tuïc taäp quaùn kyø dò, nhöõng taïo laäp veà

chính trò xaõ hoäi ñang daàn hình thaønh luùc baáy giôø thoâng qua hình aûnh cuoäc ñaáu trí naûy löûa

giöõa con caùo ranh ma vaø con soùi Ysengrin.

Nhö vaäy, töø coäi nguoàn ban ñaàu cuûa mình, nguï ngoân daàn coù söï phaùt trieån vaø ñaït ñeán

ñænh cao vaøo theá kæ XVII vôùi thieân taøi La Fontaine.

ngoân naøy vaãn thu huùt ñöôïc nhieàu ñoäc giaû. Hôn theá nöõa, noù coøn laø ñeà taøi gôïi höùng cho

Nhö ñaõ noùi ôû treân, ban ñaàu nguï ngoân xuaát hieän chæ laø moät hình thöùc vaên hoïc truyeàn

*************

mieäng nhö bao theå loaïi vaên hoïc daân gian khaùc. Ñoù laø nhöõng baøi ca dao, nhöõng truyeän keå

nhö Truyeän treâ coùc, Luïc suùc tranh coâng cuûa Vieät Nam hay Truyeän hoà lang cuûa Phaùp. Ñaây

môùi chæ laø nhöõng caâu chuyeän ñôn giaûn neâu leân moät khía caïnh naøo ñoù cuûa ñôøi soáng hay

moät baøi hoïc ñaïo lyù nheï nhaøng… Daàn daàn, nguï ngoân coù söï phaùt trieån caû veà noäi dung laãn

hình thöùc.

Caøng veà sau, noäi dung cuûa nguï ngoân caøng phong phuù vaø ña daïng hôn. Nhöõng ngöôøi

ñi sau ñaõ möôïn nhöõng noäi dung coát loõi cuûa ngöôøi ñi tröôùc ñeå töø ñoù phaùt trieån, thay ñoåi cho

noù phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh xaõ hoäi mình ñang soáng. Nhöõng noäi dung môùi cuõng ñöôïc saùng

taïo theâm. Tuy nhieân, veà maët hình thöùc, söï phaùt trieån laïi theå hieän raát roõ reät. Nguï ngoân

trong vaên hoïc daân gian ñöôïc löu truyeàn töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc. Hình thöùc caâu

chuyeän phuï thuoäc khaù nhieàu vaøo naêng löïc cuûa ngöôøi keå chuyeän. Khi chuyeån sang vaên

hoïc thaønh vaên, nhöõng caâu chuyeän naøy coù keát caáu chaët cheõ hôn. Vaøo theá kæ I sau coâng

nguyeân, nguï ngoân xuaát hieän khoâng chæ ñôn thuaàn laø nhöõng baøi vaên xuoâi, noù ñaõ ñöôïc

Pheødre – moät thi só La Maõ – vieát thaønh thô.

Ñeán theá kæ XVII, nguï ngoân ñaõ thöïc söï böôùc leân ñænh vinh quang cuøng nhaø nguï ngoân

taøi ba Jean de La Fontaine. Ñeán ñaây, döôøng nhö caùc teân tuoåi khaùc ñeàu bò lu môø tröôùc oâng.

Noùi ñeán nguï ngoân ngöôøi ta chæ coøn bieát ñeán La Fontaine (La Bruyeøre). Vaøo tay oâng, nguï

ngoân ñaõ thaät söï ñaït ñeán ñoä hoaøn thieän. Moãi baøi thô ngaén nhö moät vôû kòch nhoû, coù môû

cho ngöôøi ñoïc. Chuùng ta coù theå maïnh daïn khaúng ñònh raèng: vôùi La Fontaine theå loaïi nguï

ngoân ñaõ vöôn tôùi ñieåm son röïc rôõ nhaát.

Ngaøy nay, trong thôøi ñaïi cuûa vi tính, ñieän töû, internet… nhieàu ngöôøi nghi ngôø raèng

lieäu theå loaïi nguï ngoân coù toàn taïi ñöôïc hay khoâng? Theo chuùng toâi, baát kyø thôøi ñaïi naøo,

giai ñoaïn naøo gaén lieàn vôùi lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi thì nhöõng baøi hoïc luaân lyù giuùp con

ngöôøi traùnh xa ñieàu xaáu, ñeán gaàn vôùi ñieàu thieän ñeàu caàn thieát. Nhaân loaïi caøng tieán boä

caøng muoán töï hoaøn thieän mình hôn. Theâm nöõa, caên cöù vaøo tình hình thöïc teá phaùt trieån cuûa

theå loaïi naøy, chuùng toâi cho raèng ôû baát kyø thôøi ñaïi naøo, xaõ hoäi naøo, nguï ngoân cuõng coù ñaát

ñeå toàn taïi. Tuy nhieân, tuøy theo töøng hoaøn caûnh xaõ hoäi lòch söû cuï theå maø nhöõng vaán ñeà theå

loaïi naøy ñeà caäp coù khaùc nhau. Noù mang ñaäm daáu aán thôøi ñaïi. Baèng chöùng cho söï toàn taïi

cuûa theå nguï ngoân trong xaõ hoäi hieän ñaïi laø coù khaù nhieàu taùc giaû taùc phaåm nguï ngoân ñöôïc

ñaàu, coù phaùt trieån, coù keát thuùc, coù maâu thuaãn vaø xung ñoät kòch taïo neân söùc haáp daãn môùi

bieát tôùi khoâng chæ cuûa Vieät Nam maø caû theá giôùi. Nhöõng teân tuoåi nhö: Hoaøng Thuïy Vaân,

Thaïch Phi, Söû Phaùt Ñieàn… cuûa Trung Quoác; hay Thieän Ngoân, Quoác AÂn… cuûa Vieät Nam

khoâng maáy xa laï vôùi ngöôøi ñoïc.

Khoâng naèm ngoaøi quy luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa vaïn vaät, theå loaïi nguï ngoân ñaõ

khoâng ngöøng bieán chuyeån, ñoåi môùi cho phuø hôïp vôùi yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi. La Fontaine laø

phaùt trieån treân cô sôû keá thöøa nhöõng maët öu cuûa truyeàn thoáng; ñoàng thôøi baûn thaân noù cuõng

moät ñieån hình cho quy luaät keá thöøa vaø phaùt trieån aáy. Treân caùi neàn cuûa truyeàn thoáng, oâng

ñaõ xaây neân nhöõng “ngoâi nhaø” theo kieåu caùch cuûa thôøi ñaïi mình, mang linh hoàn xaõ hoäi

Phaùp theá kæ XVII.

1.1.3. Thô nguï ngoân Jean de La Fontaine Chuùng ta ñeàu bieát La Fontaine khoâng chæ saùng taùc nguï ngoân, nhöng ñeán theå loaïi naøy,

teân tuoåi oâng môùi ñöôïc ñònh vò. AÁn töôïng saâu saéc maø ñoäc giaû coøn nhôù maõi veà La Fontaine

laø ôû nguï ngoân. Vaø cuõng töø La Fontaine, nguï ngoân ñaõ thoaùt khoûi vò trí “haï ñaúng” vöôn leân

thaønh moät loaïi thô coù giaù trò, coù söùc maïnh ngang vôùi baát kyø theå loaïi naøo.

Caùc saùng taùc cuûa La Fontaine rôi vaøo giai ñoaïn hai cuûa chuû nghóa coå ñieån (sau naêm

1660). Ñaây laø thôøi kyø cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá ñaït ñeán ñænh cao vaø cuõng baét ñaàu boäc

loä baûn chaát phaûn ñoäng. Quaàn chuùng nhaân daân reân xieát döôùi aùch ñoäc ñoaùn cuûa nhaø vua.

Maâu thuaãn xaõ hoäi gay gaét. Nguï ngoân cuõng chuyeån bieán daàn theo böôùc ñi cuûa lòch söû vaø söï

tröôûng thaønh cuûa baûn thaân nhaø thô. Quaù trình aáy theå hieän ôû söï khaùc bieät giöõa caùc taäp nguï

veà sau, La Fontaine ñaõ coá vöôït khoûi nhöõng raøng buoäc chi phoái caùch nhìn vaøo hieän thöïc ñeå

phaùt huy söùc maïnh chieán ñaáu cuûa nguï ngoân. Döôùi hình thöùc mieâu taû vaø keå chuyeän linh

hoaït, söï mæa mai kín ñaùo, nguï ngoân La Fontaine ñaõ “taùi hieän ñöôïc böùc tranh roäng lôùn,

chaân thaät veà xaõ hoäi Phaùp cuoái theá kæ XVII” [26, 252]. Qua ñoù, chuùng vöøa toá caùo thoùi

chuyeân quyeàn ñoäc ñoaùn cuûa “vua – Maët trôøi” Louis XIV, vöøa phaùt huy nheï nhaøng taùc

duïng giaùo duïc quaàn chuùng nhaân daân.

Nguï ngoân La Fontaine haàu nhö ñaõ bao quaùt ñöôïc taát caû caùc vaán ñeà lôùn cuûa xaõ hoäi

luùc baáy giôø. Töø nhöõng vaán ñeà mang taàm voùc thôøi ñaïi nhö caùc Lieân minh Chaâu AÂu choáng

laïi Phaùp naêm 1672 (Hoäi ñoàng chuoät, quyeån II, baøi 2) ñeán nhöõng vieäc nhoû nhaët trong ñôøi

soáng thöôøng nhaät (Coâ haøng söõa vaø huû söõa, quyeån VII, baøi 9; Ngöôøi quaû phuï treû, quyeån VI,

ngoân cuûa oâng. ÔÛ nhöõng quyeån ñaàu, tính chaát pheâ phaùn xaõ hoäi chöa gay gaét laém. Nhöng

baøi 21… ) ñeàu ñöôïc theå hieän sinh ñoäng. Nhöng töïu trung laïi coù ba vaán ñeà coát yeáu nhaát maø

töø caùi goác aáy, nguï ngoân La Fontaine naûy loäc ñaâm choài. Ñoù laø: boä maët thaät cuûa “Ñaïi theá

kæ” (hay maët traùi cuûa xaõ hoäi); thoùi hö taät xaáu cuûa con ngöôøi; vaø nhöõng phaåm chaát ñaùng

traân troïng cuûa ngöôøi bình daân. Nhö vaäy, nhìn qua nhöõng neùt lôùn ta thaáy raèng khi veõ böùc

giuùp oâng nhìn roõ thöïc teá cuoäc soáng – caùi thöïc teá phuû phaøng vôùi bao aùp böùc baát coâng. Vaø

tranh xaõ hoäi, La Fontaine khoâng heà phieán dieän, moät chieàu. Trieát hoïc duy vaät Gassendi

noù cuõng giuùp oâng nhaän ra nhöõng maët toát, maët tích cöïc ñaùng ñöôïc ca ngôïi. Coù leõ vì theá maø

nguï ngoân La Fontaine ñöùng vöõng cho ñeán ngaøy nay.

Moät ñieàu khaù ñaëc bieät ôû La Fontaine laø oâng ít khi töï nghó ra maø duøng nhöõng ñeà taøi

ñaõ coù saün. Trong böùc thö göûi baø De La Sablieøre, oâng ñaõ töï hoïa baûn thaân mình:

Toâi laø vaät nheï teânh, chaäp chôøn bay khaép moïi ñeà taøi

Chuyeàn töø hoa naøy ñeán hoa khaùc, vaät naøy ñeán vaät kia

Toâi troän laãn moät ít vinh quang vaøo bao nhieâu ñieàu laïc thuù

ÔÛ ñaây toâi chæ muoán noùi ra moät caùch ngaây thô

Taùc duïng toát hay xaáu trong tính caùch cuûa toâi

OÂng laø moät ñieån hình cho söï saùng taïo trong vieäc tieáp thu caùi coù saün. Nguyeãn Du cuûa

chuùng ta cuõng ñaõ raát thaønh coâng vôùi coát truyeän cuûa Thanh Taâm Taøi Nhaân ñoù laø gì? Noùi

ngöôøi ta chæ coøn bieát ñeán nguï ngoân – “ñoù laø La Fontaine”. Khoâng keå nguoàn goác ñoù laø AÁn

Ñoä hay Hi Laïp, La Fontaine ñeàu bieán hoùa caùc caâu chuyeän thaønh saûn phaåm cuûa rieâng

mình, mang “nhaõn hieäu” La Fontaine khoâng laãn vaøo ñaâu ñöôïc. Chuùng ta haõy xem caâu

chuyeän Quaï vaø caùo (quyeån I, baøi 2) ñeå thaáy roõ ñieàu naøy.

Trong truyeän goác Choù röøng vaø quaï cuûa Panchatantra, caâu chuyeän laø hai con: choù

röøng vaø quaï laø nhöõng con vaät xaáu xa, baån thæu, aên xaùc thoái maø laïi ba hoa, taâng boác nhau

nhö phöôøng cao sang. Nhaø hieàn trieát nghe ñöôïc beøn vaïch roõ boä maët thaät cuûa chuùng. Vieát

laïi caâu chuyeän naøy, cuõng nhaèm pheâ phaùn thoùi ba hoa khoaùc laùc nhöng La Fontaine ñaõ

thieát keá laïi: chæ coù hai nhaân vaät laø quaï vaø caùo trong theá ñoái laäp nhau, ñoái ñaùp vôùi nhau.

Muïc ñích cuûa caùo laø chieám mieáng pho maùt ngon laønh cuûa quaï. Baøi hoïc ruùt ra khoâng coøn

ñôn giaûn laø thoùi ba hoa khoaùc laùc, hôïm mình, maø La Fontaine coøn ñeà caäp ñeán caû haäu quaû

nhö La Bruyeøre, maëc duø boä xöông laø cuûa ngöôøi khaùc nhöng khi ñaõ thaønh hình haøi thì

cuûa tính xaáu naøy. Neáu nhöõng keû ranh ma bieát taän duïng, aét seõ löøa ñöôïc ngöôøi nheï daï caû

tin.

Phaøm keû nònh hoùt xaèng

Chæ soáng baùm vaøo thaèng

Tuù Môõ dòch

Caû nghe lôøi taùn tænh.

Nguï ngoân La Fontaine cuõng ñaëc bieät thaønh coâng veà maët keát caáu. Töø nhöõng caâu

chuyeän ñôn giaûn cuûa Esope hay nhöõng baøi hoïc luaân lyù röôøm raø cuûa Pilpai, La Fontaine ñaõ

döïng leân :

“Moät taán haøi kòch vôùi quy moâ haøng traêm hoài khaùc nhau

Maø saân khaáu laø caû theá giôùi”. [26, 254]

Trong ñoù moãi caâu chuyeän laø moät vôû kòch ngaén coù keát caáu chaët cheõ, coù thaét nuùt, môû

nuùt, giaûi quyeát xung ñoät. Moät baøi nguï ngoân cuûa oâng thöôøng goàm hai phaàn: phaàn neâu noäi

dung coát truyeän vaø phaàn ruùt ra baøi hoïc kinh nghieäm thöôøng chæ vaøi caâu ngaén boá trí ôû ñaàu

hoaëc cuoái baøi.

Chuùng toâi ñaõ laøm moät cuoäc thoáng keâ nhoû veà caùch boá trí baøi hoïc kinh nghieäm cuûa La

Fontaine vaø ruùt ra ñöôïc nhieàu ñieàu thuù vò. Nhaø thô khoâng phaûi luùc naøo cuõng tröïc tieáp neâu

leân baøi hoïc luaân lyù maø coù khi giaùn tieáp qua caâu chuyeän, oâng ñeå cho nhaân vaät thay lôøi

tröïc tieáp ñaët ôû cuoái baøi chieám tæ leä cao nhaát 98/160 baøi. Kieåu baøi aån sau caâu chuyeän maø

nhaø thô giaùn tieáp muoán ñoäc giaû töï luaän ra cuõng chieám moät tæ leä khaù baát ngôø 36/160 baøi.

Coøn laïi, caùch ñaët baøi hoïc ôû ñaàu moãi baøi thô vaø loàng gheùp vaøo lôøi nhaân vaät coù tæ leä nhö

nhau 13/160 baøi.

Töø nhöõng con soá treân cho thaáy La Fontaine raát coù yù thöùc trong caùch saép xeáp boá cuïc

baøi thô. Chuùng toâi cuõng phaùt hieän ra raèng phaàn lôùn nhöõng baøi thô La Fontaine neâu leân baøi

hoïc giaùn tieáp thöôøng noùi veà caùc vaán ñeà khaù teá nhò, ñuïng chaïm ñeán nhaø vua hay caùc vò

chöùc troïng quyeàn cao maø nhaø thô goïi chung laø “keû maïnh” (Boø, deâ, cöøu laäp hoäi vôùi sö töû,

quyeån I, baøi 6; Soùi vaø coø, quyeån III, baøi 9; Tai thoû, quyeån V, baøi 4…). Ñieàu naøy cuõng deã

hieåu, vì ngay trong caâu chuyeän Ngöôøi vaø raén ñoäc, nhaø thô ñaõ ngaàm theå hieän quan ñieåm

cuûa mình:

phaùt ngoân hoaëc ngöôøi ñoïc seõ töï ngaàm hieåu. Trong ñoù, phaàn baøi hoïc ñaïo ñöùc ñöôïc neâu leân

Chöûi keû maïnh phaûi xa xoâi boùng gioù

Hoaëc neáu khoâng, phaûi bieát laëng im ñi,

Chôù treâu ngöôi, choïc töùc noù laøm gì

Noù thuø, noù daäp, khoán nguy caû ñôøi.

Moät ñieåm nöõa coù aûnh höôûng khaù lôùn ñeán caùc baøi thô nguï ngoân laø La Fontaine raát

Nguyeãn Vaên Qua dòch

yeâu thieân nhieân. Ngay töø nhoû, oâng ñaõ thích soáng gaàn guõi vôùi mieàn queâ Champagne cuûa

mình. Caäu beù La Fontaine coù theå boû haøng giôø ñeå quan saùt moät chuù böôùm hay ñi theo moät

con thoû röøng maø khoâng bieát chaùn. Chính ñieàu naøy ñaõ laø voán soáng phong phuù cho oâng vieát

nguï ngoân. La Fontaine raát coù bieät taøi trong khaâu quan saùt tæ mæ vaø mieâu taû chính xaùc.

Taine cho raèng “oâng coù ñöôïc tröïc giaùc taâm lyù raát chuaån, coù nhöõng giaùc quan nhaïy beùn veà

thöïc tieãn” [4, 19]. Trong nguï ngoân cuûa oâng ta thaáy coù raát nhieàu chaân dung vôùi nhöõng neùt

caù tính rieâng bieät. Vua chuùa, thöôøng daân, keû nhaùt gan, ñaïo ñöùc giaû, hieáu kyø… moãi ngöôøi

ñeàu coù moät thaùi ñoä, moät tính caùch, moät ngoân ngöõ phuø hôïp.

Toùm laïi, baèng taøi naêng hieám coù, La Fontaine ñaõ naâng nguï ngoân töø vò trí haï ñaúng leân

taàm cao xöùng ñaùng. Sau nhöõng thaønh coâng cuûa oâng, khoâng ai daùm xem ñaây laø moät theå

loaïi thaáp keùm nöõa. Vôùi nhöõng baøi nguï ngoân coâ ñuùc, linh hoaït, uyeån chuyeån, giaøu söùc gôïi,

La Fontaine ñaõ mang ñeán cho chuùng ta moät theá giôùi kyø dieäu. Theá giôùi aáy laø “moät böùc

moät toát hôn.

tranh trong ñoù moãi ngöôøi ñeàu töï thaáy boùng daùng cuûa mình” [1, 65] ñeå töï hoaøn thieän ngaøy

1.2.1.Tieáng cöôøi trong cuoäc soáng

Tieáng cöôøi laø moät trong nhöõng saûn phaåm voâ giaù cuûa loaøi ngöôøi. Noù khoâng toàn taïi

beân ngoaøi xaõ hoäi maø ngöôïc laïi. Beân caïnh nhöõng gioït nöôùc maét thì tieáng cöôøi laø traïng thaùi

tình caûm deã boäc loä nhaát. Vaø ñôøi soáng tình caûm cuûa con ngöôøi chuû yeáu dao ñoäng giöõa hai

cung baäc aáy maø thoâi. Vì theá maø Byron – nhaø thô Anh theá kæ XIX – ñaõ ví von: “con ngöôøi

laø quaû laéc ñung ñöa giöõa nuï cöôøi vaø nöôùc maét”. Moät caùch noùi khaù aán töôïng vaø ngaàm cho

ta thaáy ñöôïc giaù trò cuûa nuï cöôøi trong cuoäc soáng. Tieáng cöôøi laø phaàn khoâng theå thieáu vaø

ích lôïi nhaát ñoái vôùi con ngöôøi. Vaéng tieáng cöôøi, cuoäc soáng seõ trôû neân voâ vò! Vaéng tieáng

1.2.VAÁN ÑEÀ TIEÁNG CÖÔØI

cöôøi cuõng ñoàng nghóa vôùi moät cuoäc ñôøi buoàn thaûm, khoâng haïnh phuùc!

Theá nhöng, tieáng cöôøi laø gì? Coù bao nhieâu cung baäc, bao nhieâu saéc thaùi? Laø caâu hoûi

khoâng deã traû lôøi. Töø tröôùc ñeán nay, bieát bao nhaø hieàn trieát, nhaø khoa hoïc ñaõ baøn luaän ñeán

nhöng chöa ai daùm noùi laø ñaõ thaáu moïi leõ veà noù. Trong quaù trình ñi tìm cho tieáng cöôøi moät

noäi haøm coù theå chaáp nhaän ñöôïc, chuùng toâi thaáy trong Töø ñieån tieáng Vieät coù ñònh nghóa nhö

sau: Cöôøi coù hai neùt nghóa: “thöù nhaát laø cöû ñoäng cuûa moâi hoaëc mieäng, coù theå ñoàng thôøi

phaùt thaønh tieáng, bieåu loä söï thích thuù hoaëc thaùi ñoä, tình caûm naøo ñoù. Mæm cöôøi. Cöôøi mæa

mai (…). Thöù hai laø toû yù cheâ bai baèng nhöõng lôøi coù keøm theo tieáng cöôøi hoaëc coù theå gaây

cöôøi; cheá nhaïo”. [43, 24]

Nhö vaäy tieáng cöôøi phaùt ra coù hai daïng: tieáng cöôøi sinh lyù vaø tieáng cöôøi taâm lyù.

Tieáng cöôøi sinh lyù laø moät traïng thaùi taâm thaàn. Ngöôøi ta cöôøi chæ vì nhöõng ñoäng cô sinh

hoïc. Ñoâi khi, söï co thaét cuûa mieäng vaø khuoân maët cuõng taïo ra moät hieän töôïng gioáng nhö

cöôøi nhöng con ngöôøi coù theå khoâng caûm nhaän ñöôïc, khoâng yù thöùc ñöôïc. Chuùng toâi chæ löu

yù ñeán loaïi tieáng cöôøi thöù hai: tieáng cöôøi taâm lyù. Ñaây laø loaïi phoå bieán trong cuoäc soáng.

Tieáng cöôøi ñöôïc phaùt ra luoân keøm theo moät traïng thaùi vui veû hay thaùi ñoä, tình caûm naøo

ñoù. Nghóa laø tieáng cöôøi naøy ñi ñoâi vôùi caûm xuùc cuûa chuùng ta: cöôøi ñeå bieåu loä nieàm vui

(cöôøi khaø, cöôøi khì, cöôøi ngaát, cöôøi naéc neû, cöôøi nuï, cöôøi oà, cöôøi phaù…); cöôøi ñeå laøm

duyeân (cöôøi duyeân, cöôøi mæm chi, cöôøi tình…). Vaø ñoâi khi, noù ñöôïc duøng ñeå mæa mai, cheá

maùt, cöôøi nhaït, cöôøi ra nöôùc maét…)

Haøng ngaøy, xung quanh chuùng ta, bieát bao tieáng cöôøi ñöôïc caát leân vôùi muoân vaøn yù

nghóa. Coù theå noùi con ngöôøi coù bao nhieâu traïng thaùi caûm xuùc laø coù baáy nhieâu caùch ñeå boäc

loä tieáng cöôøi. Nguyeãn Tuaân ñaõ laøm moät cuoäc thoáng keâ veà tieáng cöôøi vaø ñöa ra moät con soá

ñaùng kinh ngaïc: coù ñeán 111 kieåu cöôøi. AÁy theá maø taùc giaû vaãn chöa bao quaùt heát ñöôïc caû

moät röøng cöôøi voán raát phong phuù vaø ña daïng.

Töï coå chí kim, tieáng cöôøi cuõng ñaõ ghi laïi daáu aán lòch söû cuûa noù. Söùc maïnh voâ song

cuûa tieáng cöôøi laø ñieàu maø chuùng ta chöa löôøng heát ñöôïc. Tieáng cöôøi coù theå laøm nghieâng

thaønh ñoå luõy, ñöa caû moät trieàu ñaïi vaøo con ñöôøng suy vong. Ñieån hình trong tröôøng hôïp

naøy laø nuï cöôøi cuûa naøng Bao Töï. Vì tieáng cöôøi cuûa moät myõ nhaân, U vöông ñaõ phaûi ñaùnh

ñoåi caû giang san. Tieáng cöôøi coøn coù söùc maïnh taùi sinh. Trong caâu chuyeän coå Vöông quoác

gieãu, bieåu hieän thaùi ñoä phaûn khaùng cuûa chuû theå cöôøi (cöôøi cheâ, cöôøi gaèn, cöôøi khaåy, cöôøi

vaéng nhöõng tieáng cöôøi cho thaáy söùc soáng maõnh lieät maø tieáng cöôøi coù theå khôi gôïi ôû moãi

con ngöôøi. Gaàn nhöõng ngöôøi luoân vui veû, ta seõ caûm thaáy phaán khích vaø yeâu cuoäc soáng

hôn. Ñaëc bieät, tieáng cöôøi coøn laø moät vuõ khí lôïi haïi ñeå choáng laïi caùi aùc, caùi xaáu, caùi loãi

thôøi. Ñieàu naøy chuùng toâi xin ñöôïc noùi roõ ôû phaàn sau: tieáng cöôøi ñi vaøo vaên chöông.

phaåm quan troïng khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng vaät chaát thì tieáng cöôøi cuõng coù moät yù

Toùm laïi, chuùng ta khoâng theå soáng thieáu vaéng tieáng cöôøi. Neáu nhö luùa gaïo laø saûn

nghóa töông töï ñoái vôùi ñôøi soáng tinh thaàn. Noù coù taùc duïng vöïc daäy nhöõng taâm hoàn uû ñoät,

khôi gôïi saùng taïo vaø laø phöông tieän ñeå choáng laïi caùi xaáu xa.

1.1.2.Tieáng cöôøi ñi vaøo vaên chöông

“Soùng gioù trong cuoäc ñôøi laø baõo taùp trong vaên hoïc”. Vì vaên hoïc noùi rieâng hay ngheä

thuaät noùi chung ñeàu laø “söï moâ phoûng” (Aristote). Chuù yù ñeán ñieåm naøy chuùng toâi khoâng

nhaèm khaúng ñònh saùng taùc ngheä thuaät chæ laø söï sao cheùp thoâ sô, y nguyeân cuoäc soáng maø

chuùng toâi muoán höôùng ñeán chaát hieän thöïc trong saùng taùc ngheä thuaät. Chaát hieän thöïc aáy laø

söï thaät cuoäc ñôøi. Tieáng cöôøi laø moät boä phaän cuûa ñôøi soáng neân tieáng cöôøi cuõng ñöôøng

hoaøng böôùc vaøo ngheä thuaät. Ngay töø trong neàn vaên hoùa vaên hoïc daân gian thoâ moäc, tieáng

cöôøi ñaõ taïo ñöôïc cho mình moät choã ñöùng khaù vöõng. Ñoái vôùi vaên hoùa Vieät Nam, tieáng cöôøi

nhö caùi “gien” in ñaäm daáu veát ôû tranh Ñoâng Hoà, ñieâu khaéc ñình laøng, ca dao traøo phuùng,

tính caùch rung chuyeån chieáu cheøo, tieáng cöôøi tuoàng ñoà laøm töôi môùi saân khaáu öôùc leä;

tieáng cöôøi noå tung trong caùc truyeän tieáu laâm, truyeän traïng, tieáng cöôøi roän raõ trong nhöõng

hoäi heø ñình ñaùm daân gian maø ngöôøi ta vöøa laø khaùn giaû, vöøa laø dieãn vieân, taát caû cuøng cöôøi

vui nhoän, saûng khoaùi. Tieáng cöôøi di döôõng ñôøi soáng tinh thaàn cho con ngöôøi luùc trong nhaø,

ngoaøi laøng, treân ñoàng ruoäng, sau nhöõng giôø laøm vieäc caêng thaúng, vaát vaû… Ñoái vôùi vaên hoùa

Phaùp, tieáng cöôøi caát leân töø caùc quaûng tröôøng roäng raõi. Tieáng cöôøi suoàng saû ôû caùc leã hoäi

Carnaval vôùi nhöõng troø toân vinh vaø haï beä… Tieáng cöôøi folklore ñöôïc xem laø “söï hieàn

minh daân gian”, “moät söï hieàn minh coù tính chaát thô ca”, mang tính töï nhieân, gaàn guõi

thieân nhieân. Cuoäc soáng ñöôïc toå chöùc laïi, ñöôïc nhìn laïi ngoaøi caùi nhìn trang nghieâm laø caùi

nhìn baèng tieáng cöôøi. Caùi cöôøi baät ra hoàn nhieân, thaám vaøo taän theá giôùi quan, vaøo ñaùy voâ

thöùc, tieàm thöùc.

tieáng cöôøi thoaûi maùi maø gai goùc treân saân khaáu daân gian vôùi nhöõng vai heà moài, heà gaäy, heà

Ñeán vôùi vaên hoïc thaønh vaên, tieáng cöôøi cuõng mau choùng tìm ñöôïc moät vò theá xöùng

ñaùng. Luùc naøy, noù khoâng ñôn thuaàn laø ñoái töôïng höôùng ñeán cuûa moät soá theå loaïi vaên hoïc

maø coøn trôû thaønh phöông tieän höõu ích ñeå caùc nhaø vaên boäc loä theá giôùi quan cuûa mình. Haøi

kòch laø moät theå loaïi ñieån hình duøng tieáng cöôøi laøm coâng cuï. Tuy nhieân, trong coâng trình

naøy, chuùng toâi khoâng höôùng ñeán haøi kòch maø laø nguï ngoân. Ñaây cuõng laø moät theå loaïi gaén

lieàn vôùi tieáng cöôøi, duøng tieáng cöôøi ñeå giaùo duïc ngöôøi ñôøi.

Khaùc vôùi haøi kòch, khoâng phaûi luùc naøo nguï ngoân cuõng gaây cöôøi tröïc tieáp, coù nhöõng

haønh ñoäng, lôøi noùi, cöû chæ cuûa nhaân vaät… ñaùnh thaúng vaøo caûm xuùc cuûa ñoäc giaû buoäc hoï

phaûi baät ra tieáng cöôøi. Nguï ngoân coù nhöõng caùch bieåu hieän kín ñaùo hôn. Noùi caùch khaùc,

tieáng cöôøi caát leân trong caùc caâu chuyeän nguï ngoân thöôøng coù hai caáp ñoä. Thöù nhaát, ngöôøi

ta coù ñöôïc caûm giaùc vui veû, buoàn cöôøi thaäm chí laø cöôøi ngay ñöôïc sau moãi caâu chuyeän.

Roài sau khi suy ngaãm, tieáng cöôøi thöù hai môùi thöïc söï vang leân thaâm thuùy hôn. Ví nhö khi

ñoïc baøi thô Ngöôøi laøm vöôøn vaø laõnh chuùa cuûa mình (quyeån IV, baøi 4), chuùng ta khoâng

khoûi baät cöôøi vì haønh ñoäng ngôù ngaãn cuûa baùc laøm vöôøn: nhôø laõnh chuùa baét giuùp moät con

thoû röøng troùt aên maát cuûa baùc vaøi ngoïn rau caûi. Chöa döøng laïi ôû ñoù, tieáng cöôøi caøng caát

cao hôn khi ta thaáy ñaùp laïi lôøi thænh caàu aáy, vò laõnh chuùa ñaõ “chieâu binh maõi maõ” ñeå saên

con thoû: “Ai naáy haêng haùi chuaån bò. Tuø vaø, keøn ñoàng noåi leân, taïo thaønh moät söï naùo ñoäng

om soøm khuûng khieáp…”. Vaø keát quaû laø “caû boïn vöøa choù vöøa ngöôøi aáy chæ trong moät giôø

naêm”, coøn con thoû thì chaïy maát. Quaû laø phi lyù ñeán möùc khoâng chaáp nhaän ñöôïc! Ñeán ñaây

tieáng cöôøi thöù hai môùi töø töø nhen leân: söï che chôû maø giai caáp thoáng trò daønh cho keû bò trò

chæ laø moät danh töø hoa myõ. Noùi roõ ra, ñoù laø söï boùc loät, moät söï aên baùm xaáu xa.

Khi noùi ñeán caùi cöôøi hay caùi haøi, caùc nhaø trieát hoïc, myõ hoïc thöôøng chuù yù ñeán nhöõng

maâu thuaãn raát phong phuù cuûa phaïm truø myõ hoïc naøy. Neáu Aritote cho maâu thuaãn giöõa caùi

ñeïp – caùi xaáu, Kant chuù yù maâu thuaãn giöõa caùi cao caû – caùi thaáp heøn, Tchernösepski xoaùy

vaøo maâu thuaãn giöõa chaân thaønh vaø giaû taïo, giöõa caùi voû – caùi ruoät… laø caùi haøi thì ôû Pascal

laø maâu thuaãn giöõa hieåu – thaáy, ôû Selling laø voâ haïn – höõu haïn, ôû Hatman laø trung bình –

treân trung bình, ôû Schopenhauer laø voâ lyù – hôïp lyù… Nhöng moãi caùi haøi, duø ôû daïng xung

ñoät naøo, cuõng coù moái quan heä giöõa chuû theå cöôøi vaø ñoái töôïng cöôøi. Nghóa laø caùi haøi phaûi

coù moät moâi tröôøng ñeå “hoaït ñoäng”. Theo chuùng toâi, moâi tröôøng aáy chính laø xaõ hoäi loaøi

maø gaây thieät haïi nhieàu hôn taát caû moïi con thoû trong caû tænh gaây thieät haïi trong moät traêm

ngöôøi. Caùi cöôøi khoâng theå toàn taïi beân ngoaøi xaõ hoäi ñöôïc. Baûn thaân caùi cöôøi ñöôïc sinh ra

töø söï maâu thuaãn giöõa noäi dung vaø hình thöùc phaûn aûnh: khi caùi ti tieän laøm ra veû vó ñaïi, caùi

ngu ngoác töï laøm ra veû thoâng thaùi, caùi trì treä, ngöng ñoïng töï laøm ra veû ñaày söùc soáng vaø

phaùt trieån. Caùi cöôøi ñaùnh guïc söï troáng roãng beân trong vaø söï heøn maït cuûa nhöõng keû nuoâi

phaûn öùng caûm xuùc cuûa con ngöôøi trong yù thöùc thaåm myõ cuûa noù khi nhìn nhaän caùc hieän

aûo voïng. Noù coù noäi dung phong phuù vaø coù yù nghóa hieän thöïc. Noùi caùch khaùc, caùi cöôøi laø

töôïng thöïc taïi mang xung ñoät haøi kòch. “Moät hieän töôïng xaõ hoäi ñöôïc coi laø loãi thôøi theo

quan ñieåm trieát hoïc, laø phaûn ñoäng theo quan ñieåm chính trò thì theo quan ñieåm myõ hoïc noù

ñöôïc coi laø coù tính haøi”. Caùi haøi laø giaù trò khaùch quan cuûa moät hieän töôïng xaõ hoäi, laø caùi

cöôøi cao, caùi cöôøi coù yù nghóa.

Trong cuoäc soáng meânh moâng naøy, tieáng cöôøi nhaém vaøo ai? Vaøo caùi gì? Hay noùi caùch

khaùc ñoái töôïng cuûa tieáng cöôøi laø gì? Nhö chuùng toâi ñaõ noùi ôû treân, tieáng cöôøi phaùt sinh treân

cô sôû nhöõng caëp phaïm truø ñoái khaùng nhau: toát – xaáu, thieän – aùc, chaân thaønh – giaû taïo, voâ

lyù – hôïp lyù… Do ñoù, ñoái töôïng maø noù chæa muõi duøi vaøo laø caùc hieän töôïng xaõ hoäi loãi thôøi bò

leân aùn, bò pheâ phaùn, laø caùc teä naïn, caùc taäp tuïc huû laäu. Tieáng cöôøi coøn höôùng ñeán nhöõng

caên beänh mang ñaët tính cuûa loaøi ngöôøi: beänh hình thöùc, thoùi rôûm ñôøi, taâm lyù aûo töôûng…

Aristote cho raèng “haøi kòch thì mieâu taû nhöõng ngöôøi xaáu nhaát, coøn bi kòch laïi nhaèm mieâu

caùi haøi khoâng chæ ñaùnh vaøo caùi xaáu nhaát. Noù laø moät tình caûm myõ hoïc coù giaù trò nhaân baûn

vaø söùc caûm hoùa to lôùn. Caùi haøi cheá gieãu nhöõng gì ñaùng khinh gheùt, ñoàng thôøi noù cuõng laøm

dòu ñi nhöõng tình caûm khinh gheùt laøm ngöôøi ta thaáy vui hôn, yeâu ñôøi hôn. Bôûi vì tieáng

cöôøi khoâng chæ “tieâu dieät” maø coøn “taùi sinh”. Chæ ra nhöõng thoùi xaáu khoâng phaûi ñeå deø

bæu, cheâ bai maø giuùp ñoái töôïng khaéc phuïc nhöõng thoùi xaáu aáy ñeå hoaøn thieän mình.

Vaên chöông theá giôùi noùi chung vaø Phaùp noùi rieâng ñaõ coù bieát bao caây cöôøi ñoäc ñaùo

goùp vaøo röøng cöôøi nhaân loaïi. Nhöng phaûi ñeán Rabelais (1494) tieáng cöôøi môùi thöïc söï

chieán thaéng. Vôùi caùc taùc phaåm noåi tieáng Pantagruel (1532), Gargantua (1534)… oâng ñaõ

laøm neân moät tieáng cöôøi vó ñaïi maø maõi ñeán ñaàu theá kæ XX, M. Bakhtin môùi thöïc söï khaùm

phaù ñöôïc giaù trò cuûa noù. Baèng caùch chuyeån moät ñeà taøi nghieâm tuùc sang moät söï mieâu taû

taàm thöôøng hay dung tuïc vôùi cuøng moät söùc haáp daãn, nhaø vaên ñaõ mang laïi cho tieáng cöôøi

taû nhöõng ngöôøi toát nhaát so vôùi nhöõng con ngöôøi trong thöïc teá”. Theo chuùng toâi, caùi cöôøi,

moät chöùc naêng roõ raøng: “leân aùn taát caû nhöõng gì ngaên caûn con ngöôøi phaùt trieån” [27, 19].

Hai ngöôøi khoång loà Gargantua vaø Pantagruel ñöôïc mieâu taû vôùi nhöõng kích thöôùc khoång

loà, bieåu thò cho giaác mô lôùn cuûa chuû nghóa nhaân vaên. Töø nhöõng söï truyeàn ñaït raát hôïp leõ

cuûa Gargantua, con trai Pantagruel cuûa oâng ñaõ tieáp thu vaø phaùt trieån thaønh moät con ngöôøi

Ñeán theá kæ XVII, ta laïi baét gaëp moät caây cöôøi vó ñaïi thöù hai: nhaø soaïn kòch Molieøre

toaøn veïn – toân troïng töï nhieân, tìm söï trung dung trong moïi thöù.

(1622). Maëc duø khoâng ñöôïc giôùi nghieân cöùu cuøng thôøi (cuï theå laø Boileau) xeáp vaøo haøng

nhöõng nhaø coå ñieån chaân chính, nhöng nhöõng coáng hieán maø oâng mang laïi cho neàn vaên hoïc

nhaân loaïi laø ñieàu khoâng theå phuû nhaän. Neáu nhö Racine (1639), Corneille (1606) choïn caùi

nhìn nghieâm tuùc ñeå phaân tích ñaùnh giaù xaõ hoäi thì Molieøre laïi nhìn nhaän söï vieäc qua laêng

kính haøi. OÂng taäp trung toaøn boä söï chuù yù cuûa mình vaøo caùc söï kyø cuïc vaø thoùi loá laêng cuûa

thôøi ñaïi oâng. Treân cô sôû nhöõng thoùi taät aáy, taùc giaû ñaõ thoåi phoàng noù leân khieán cho caùc

nhaân vaät chính trong caùc vôû haøi kòch cuûa oâng xaâm nhaäp vaøo ngoân ngöõ thoâng duïng:

Harpagon ñoàng nghóa vôùi keû haø tieän, Tartuffe vôùi keû suøng ñaïo löøa ñaûo, Don Juan vôùi keû

quyeán ruõ phoùng ñaõng…

Tieáp noái truyeàn thoáng töø hai caây cöôøi tieâu bieåu treân cuûa vaên hoïc Phaùp, La Fontaine

ñaõ ñem laïi cho nguï ngoân moät saéc thaùi tieâu bieåu: tieáng cöôøi. Khi vieát baøi töïa cho nguï ngoân

cuûa mình, nhaø thô ñaõ khaúng ñònh: “Trong taùc phaåm cuûa toâi, ngöôøi ta seõ khoâng tìm thaáy lôøi

boå sung baèng caùch laøm cho taùc phaåm cuûa toâi vui töôi hôn” [1, 59]. Ñeán vôùi nguï ngoân, La

Fontaine cuõng bieát raèng oâng seõ “khoâng goùp theâm” ñöôïc nhieàu vì ñaây laø moät theå loaïi khaù

quen thuoäc vôùi moïi ngöôøi. Cho neân, oâng coù yù ñònh “laøm cho noù theâm chaát môùi meû moät

vaøi chi tieát töôi vui cho theâm yù vò” [1, 61]. Vaø oâng cuõng khaúng ñònh ngay raèng: “vôùi toâi,

caùi töôi vui khoâng phaûi laø caùi choïc cöôøi; maø laø nhöõng neùt duyeân daùng, caùi veû deã chòu,

ñaùng yeâu maø ngöôøi ta coù theå trích vaøo cho moïi loaïi chuû ñeà, keå caû nhöõng chuû ñeà nghieâm

tuùc nhaát”. Nhö vaäy, ngay töø ñaàu La Fontaine ñaõ khoâng coù yù ñònh choïc cöôøi moät caùch

suoàng saû. Caùi cöôøi trong thô nguï ngoân cuûa oâng laø caùi cöôøi ñaèm thaém, nhieàu yù nghóa. Töï

baûn thaân caâu chuyeän seõ mang ñeán caùi cöôøi.

Toùm laïi, vaán ñeà tieáng cöôøi laø moät vaán ñeà heát söùc gaàn guõi trong cuoäc soáng cuõng nhö

trong vaên hoïc ngheä thuaät. Töø nhöõng vaán ñeà vöøa tìm hieåu treân, chuùng toâi coù theå ñi vaøo

vaên trang nhaõ vaø cöïc kyø ngaén goïn ñaëc bieät ñaùng hoïc taäp cuûa Pheødre (..), toâi thaáy caàn phaûi

khaùm phaù tieáng cöôøi La Fontaine qua thô nguï ngoân cuûa oâng. Khoâng chæ nhìn nhaän tieáng

cöôøi moät caùch rôøi raïc, loûng leûo, chuùng toâi muoán ñi tìm cho noù moät heä quy chieáu, töùc coäi

nguoàn laøm neân tính chænh theå cuûa tieáng cöôøi ñeå vaán ñeà ñöôïc bieän giaûi saâu saéc hôn.

CHÖÔNG 2

COÄI NGUOÀN VAØ ÑOÁI TÖÔÏNG CUÛA TIEÁNG CÖÔØI TRONG THÔ NGUÏ NGOÂN LA FONTAINE

Nhö La Fontaine ñaõ thöøa nhaän, oâng vieát thô nguï ngoân khoâng nhaèm muïc ñích choïc

cöôøi thieân haï. Nhöng sau moãi baøi thô, ta ñeàu thaáy aån hieän baøng baïc moät tieáng cöôøi. Ñeå

cuoái cuøng, caû theá giôùi nguï ngoân cuûa oâng buøng leân moät tieáng cöôøi lôùn, tieáng cöôøi ña ñieäu,

giaøu cung baäc. Tieáng cöôøi aáy cho ta caûm giaùc nhö nhaø thô ñaõ khai thaùc noù ôû moïi khía

caïnh, moïi giaùc ñoä. Tieáng cöôøi vöøa mang yù nghóa xaõ hoäi (pheâ phaùn maët traùi cuûa “Ñaïi theá

kæ”, yù nghóa myõ hoïc (vaïch maët caùi troáng roãng, taàm thöôøng len vaøo ñôøi soáng), vöøa mang yù

saâu saéc (tieáng cöôøi khoâng nhaèm vaøo moät loaïi ngöôøi, moät xaõ hoäi cuï theå naøo maø höôùng vaøo

caên beänh mang ñaëc tính loaøi ngöôøi: beänh hình thöùc, thoùi rôûm ñôøi, taâm lyù aûo töôûng)…

Vì vaäy, trong chöông naøy, chuùng toâi coá gaéng ñi tìm moät heä quy chieáu, moät “nhôõn

quan” ñeå töø ñoù coù theå lyù giaûi ñöôïc tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La Fontaine. Töø ñoù,

naâng tieáng cöôøi leân taàm voùc trieát lyù, öùng xöû vôùi tieáng cöôøi nhö moät caùi nhìn ngheä thuaät.

Beân caïnh ñoù, chuùng toâi cuõng seõ ñi saâu khai thaùc theá giôùi nhaân vaät hay ñoái töôïng maø tieáng

cöôøi La Fontaine höôùng ñeán.

nghóa nhaân vaên (choáng phaù caùi xaáu, caùi aùc laø moät caùch baûo veä caùi thieän), yù nghóa trieát lyù

Phaàn ñoâng caùc nhaø pheâ bình vaên hoïc ñeàu coi La Fontaine laø “ngöôøi ñaïi dieän hoaøn

2.1. TÖØ CAÙI BAÛN LEÀ TRAÙI “TÖÏ NHIEÂN”

thieän nhaát cuûa caùc nhaø thô Phaùp theá kæ XVII”. Coù ngöôøi laïi khaúng ñònh “oâng laø nhaø thô

coå ñieån nhaát trong caùc nhaø coå ñieån chuû nghóa”. Chuùng toâi muoán nhaán maïnh ñieàu naøy ñeå

ñi ñeán keát luaän: duø xuaát phaùt töø moät theå loaïi bò xem laø “haï ñaúng” (Boileau) cuûa chuû

nghóa coå ñieån, La Fontaine vaãn mang nhöõng ñaëc ñieåm chung veà tö töôûng vaø ngheä thuaät

cuûa thôøi ñaïi oâng. Nghóa laø La Fontaine vaãn chòu söï chi phoái cuûa ba quy taéc lôùn laøm neân

chuû nghóa coå ñieån: tính duy lyù, tính töï nhieân vaø tính La Maõ. Töø ba quy taéc lôùn maø Boileau

ñaõ toång keát ñöôïc aáy, theo chuùng toâi, La Fontaine chòu aûnh höôûng nhieàu nhaát ôû tính töï

nhieân. Khoâng nhö Corneille chòu söï chi phoái cuûa lyù trí, nhaø nguï ngoân naøy thieân veà töï

nhieân hôn.

Voán laø moät con ngöôøi soáng gaàn guõi vaø hoøa ñoàng vôùi thieân nhieân, cho neân ta khoâng

ngaïc nhieân khi La Fontaine chòu taùc ñoäng maïnh cuûa yeáu toá naøy. Chuùng toâi cuõng xin löu yù

raèng töï nhieân theo quan ñieåm caùc nhaø coå ñieån chuû nghóa khoâng hoaøn toaøn khôùp vôùi caùch

hieåu cuûa chuùng ta ngaøy nay. Theâm nöõa, ngay trong caùc nhaø vaên thôøi ñoù cuõng coù quan

2.1.1. Töï nhieân döôùi caùi nhìn cuûa La Fontaine vaø ngöôøi cuøng thôøi Töø ñieån tieáng Vieät (do Hoaøng Pheâ chuû bieân, Nxb Ñaø Naüng, 1995) ñaõ ñònh nghóa töï

nieäm khaùc nhau.

nhieân nhö sau: “Töï nhieân (danh töø) laø taát caû noùi chung nhöõng gì toàn taïi maø khoâng phaûi do

con ngöôøi môùi coù. Quy luaät cuûa töï nhieân. (…); (tính töø) thuoäc veà töï nhieân hoaëc coù tính chaát

con ngöôøi, (…); theo leõ thöôøng ôû ñôøi, phuø hôïp vôùi leõ thöôøng cuûa töï nhieân”. [43, 1040]

Nhö vaäy, töï nhieân theo caùch hieåu cuûa chuùng ta ngaøy nay chöùa moät noäi haøm khaù

roäng. Taát caû nhöõng gì toàn taïi khoâng phaûi do con ngöôøi taïo ra ñeàu goïi laø töï nhieân. Ñoù laø

theá giôùi thieân nhieân bao la, laø xaõ hoäi roäng lôùn vôùi nhöõng moái quan heä phöùc taïp vaän ñoäng

theo quy luaät keá thöøa vaø phaùt trieån. Con ngöôøi chæ coù theå soáng phuø hôïp vôùi quy luaät chöù

khoâng theå caûi taïo quy luaät. Bôûi vì töï nhieân ñoù laø moät caùi gì baát bieán, khoâng theå thay ñoåi.

Theo leõ töï nhieân, moät ñöùa treû sinh ra seõ lôùn leân vaø cheát ñi. Chuùng ta khoâng ai coù theå

thoaùt khoûi voøng tuaàn hoaøn SINH – LAÕO – BEÄNH – TÖÛ aáy. Coù chaêng, ta chæ coù theå laøm

cho quaù trình ñoù dieãn ra nhanh hay chaäm, toát hay xaáu maø thoâi. Cuõng vaäy, theo leõ töï

nhieân, ai sinh ra cuõng coù quyeàn höôûng moät cuoäc soáng aám no, bình ñaúng. Bò töôùc maát

nhöõng quyeàn lôïi ñoù, taát con ngöôøi seõ ñaáu tranh ñeå trôû laïi ñuùng quy luaät…

cuûa töï nhieân, khoâng phaûi do con ngöôøi môùi coù, khoâng coù taùc ñoäng hoaëc söï can thieäp cuûa

Trôû laïi vaán ñeà töï nhieân theo quan nieäm cuûa caùc nhaø coå ñieån Phaùp theá kæ XVII, chuùng

toâi thaáy “tính töï nhieân” ñöôïc hoï khai thaùc theo caùc khía caïnh sau: Thöù nhaát, vaên chöông

höôùng ñeán töï nhieân laø vaên chöông thieân veà bieåu hieän ñôøi soáng beân trong cuûa nhöõng lôùp

ngöôøi thuoäc taàng lôùp treân cuûa xaõ hoäi. Nghóa laø noù höôùng ñeán xaõ hoäi thöôïng löu. Trong taùc

phaåm Ngheä thuaät thô ca, Boileau ñaõ keâu goïi: “Caùc baïn phaûi nghieân cöùu töï nhieân” – töï

nhieân ñaây khoâng phaûi laø “ñaïi töï nhieân” maø laø caùi “töï nhieân ñeïp”, töùc ñôøi soáng choán cung

ñình vaø thaønh thò. Caùc nhaø vaên caàn tìm hieåu ñôøi soáng trong cung ñình vaø noãi loøng ngöôøi

thaønh thò, cuï theå laø trieàu ñình Louis XIV luùc baáy giôø. Söï toång keát cuûa Boileau coù leõ nhaèm

vaøo caùc saùng taùc cuûa Corneille vaø Racine laø chuû yeáu. Qua caùc saùng taùc cuûa Corneille,

hình aûnh coøn löu laïi roõ neùt nhaát trong loøng ngöôøi xem laø ngöôøi anh huøng. Nhöõng

Rodrigue, Horace, Auguste… ñeàu laø nhöõng con ngöôøi thuoäc giôùi quyù toäc. Neáu hoï khoâng laø

moät vò hoaøng ñeá vó ñaïi thì cuõng laø nhöõng chieán binh duõng caûm löøng danh… Hoï bieát duøng

lyù trí saùng suoát ñeå chieán thaéng duïc voïng caù nhaân, coù yù thöùc saâu saéc veà nghóa vuï vaø boån

phaän cuûa baûn thaân ñoái vôùi gia ñình vaø ñaát nöôùc. Chuù taâm vaøo cuoäc soáng, suy nghó, haønh

ñoäng cuûa nhöõng con ngöôøi naøy laø taùc giaû ñaõ ñem ñöôïc “tính töï nhieân” vaøo taùc phaåm.

Tieáp böôùc Corneille, Racine cuõng ñöa vaøo kòch cuûa mình ñôøi soáng choán cung ñình. Tuy

nhieân oâng khoâng höôùng ñeán nhöõng maãu ngöôøi anh huøng nhö Corneille ñaõ laøm maø taäp

chuùa vôùi nieàm si meâ chaùy boûng. Böôùc sang giai ñoaïn nöûa cuoái theá kæ XVII, cheá ñoä

chuyeân cheá Phaùp ñang ôû thôøi kyø oån ñònh. Ñaây khoâng coøn laø luùc ngöôøi ta nghó vaø noùi veà

nhöõng vaán ñeà chính trò, veà lôïi ích quoác gia… Chính vì theá, nhöõng chuyeän rieâng tö vaø

nhöõng moái quan heä rieâng trong xaõ hoäi ñöôïc chuù yù nhieàu hôn. Nhöng cho duø taùi taïo caùi gì,

ñoái töôïng höôùng ñeán cuûa hai nhaø soaïn kòch vó ñaïi naøy vaãn laø nhöõng con ngöôøi thuoäc taàng

lôùp phong löu maõ thöôïng. Ta haàu nhö khoâng thaáy boùng daùng cuûa nhöõng ngöôøi thuoäc taàng

lôùp döôùi, nhaát laø ngöôøi bình daân trong saùng taùc cuûa hoï.

Ngay töø ñieåm ñaàu tieân naøy, chuùng toâi thaáy ôû La Fontaine ñaõ coù söï khaùc bieät. OÂng vaø

nhöõng ngöôøi coù tö töôûng töï do phoùng khoaùng nhö oâng khoâng chæ chuù taâm vaøo xaõ hoäi

thöôïng löu (maëc daàu coù ñeà caäp ñeán) maø höôùng ñeán caû nhöõng taàng lôùp khaùc cuûa xaõ hoäi. ÔÛ

caùc saùng taùc cuûa La Fontaine vaø Molieøre, ngöôøi bình daân xuaát hieän vôùi moät taàn xuaát khaù

trung vaøo “con ngöôøi phong nhaõ” cuûa thôøi ñaïi. Nhaân vaät cuûa oâng laø nhöõng oâng hoaøng baø

lôùn. Töø anh ngöôøi haàu, chò tôù gaùi, ñeán baùc noâng daân, baùc chöõa deùp, coâ haøng söõa… ñeàu laàn

löôït böôùc leân saân khaáu. Vaø quan troïng hôn, hoï khoâng ñeán vôùi tö caùch moät keû “loùt ñöôøng”

maø hoï laø ñaïi dieän cho lyù trí saùng suoát , tænh taùo, cho trí tueä vaø chaân lyù. Hoï coøn laø “phaùt

ngoân vieân” cuûa taùc giaû. Thoâng qua nhöõng haïng ngöôøi naøy, nhaø vaên boäc loä thaùi ñoä, tö

Theâm nöõa, söï xuaát hieän cuûa ngöôøi bình daân trong caùc saùng taùc laø minh chöùng cho tinh

töôûng, quan ñieåm cuûa mình. Ñieàu naøy cho thaáy söï toång keát cuûa Boileau ñaõ chöa troïn veïn.

thaàn töï do, daân chuû, phoùng khoaùng cuûa taùc giaû. “Töï nhieân” theo hoï khoâng chæ boù heïp

trong khuoân khoå cöùng nhaéc nôi cung ñình vaø thaønh thò maø noù coøn môû roäng ra laø caû xaõ hoäi.

Ñaây laø moät ñieåm tieán boä cuûa La Fontaine vaø nhöõng ngöôøi nhö oâng.

Thöù ñeán, “töï nhieân” maø caùc nhaø coå ñieån chuû nghóa quan nieäm cuõng laø caùi töï nhieân

khoâng caâu thuùc trong sinh hoaït (keá thöøa trieát lyù töï nhieân Phuïc Höng) ñoái khaùng vôùi caùi

phaûn töï nhieân cuûa sinh hoaït vaø vaên chöông caàu kyø, vôùi tình traïng maát quyeàn soáng töï

nhieân trong xaõ hoäi töùc laø maát töï do. ÔÛ tröôøng hôïp naøy, nguyeân lyù “theo töï nhieân” ñaõ ñem

laïi giaù trò hieän thöïc cho nhieàu taùc phaåm coå ñieån. Molieøre coù nhieàu vôû kòch ñi theo khuynh

höôùng naøy nhö: Tröôøng hoïc laøm vôï, Caùc baø caàu kyø rôûm, Tartuffe, Ngöôøi gheùt ñôøi… OÂng

kòch lieät leân aùn chuû nghóa ngu daân cuûa nhaø thôø, thoùi chuyeân quyeàn ñoäc ñoaùn cuûa cheá ñoä

chuyeân cheá… ñaõ kìm keïp söï phaùt trieån töï do cuûa con ngöôøi, vuøi daäp quyeàn soáng cuûa hoï.

Trong taùc phaåm Ngöôøi gheùt ñôøi, nhaân vaät chính – Alceste - ngöôøi gheùt ñôøi laø con ngöôøi

thuaãn vôùi toaøn theå xaõ hoäi ích kæ, giaû doái, phaûn traéc… vaø khoâng theå dung hoøa vôùi noù. Neân

cuoái cuøng, anh ñaõ bi quan, tuyeät voïng, gheùt ñôøi – gheùt söï tha hoùa cuûa con ngöôøi.

Racine trong Britannicus (1669) cuõng ñaõ nhaân danh töï do maø leân aùn Neùron – ñaïi

dieän cho chính quyeàn taøn baïo. Môùi vöøa leân ngoâi, Neùron ñaõ sôùm muoán töï khaúng ñònh vai

troø laø ngöôøi ñöùng ñaàu, ngöôøi laõnh ñaïo duy nhaát toái cao cuûa trieàu ñình. Ñeå thoûa maõn theøm

khaùt ñoù, haén khoâng töø baát cöù moät haønh ñoäng baïo lieät naøo: gaït moïi lôøi hay leõ phaûi (duø laø

lôøi noùi cuûa meï), gaït moïi nguyeän voïng chính ñaùng cuûa keû döôùi quyeàn mình, traéng trôïn

duøng quyeàn sinh saùt phaù vôõ haïnh phuùc ngöôøi khaùc khoâng chuùt run tay… Beân caïnh

cuûa töï nhieân, tröôùc sau vaãn ngay thaät, bình dò, cao thöôïng vaø theøm chaân lyù. Anh maâu

ñeïp veà caùc oâng hoaøng baø chuùa. Töø nhöõng con ngöôøi mang taøi ñöùc cao sieâu trong theá giôùi

Corneille, ñeán Racine vua chuùa ñaõ “rôi xuoáng taàm tuïc luïy” roài. Hoï cuõng chæ laø nhöõng keû

Britannicus, nhöõng taùc phaåm khaùc cuûa Racine cuõng laø nhöõng hình aûnh khoâng maáy toát

taàm thöôøng vôùi nhieàu duïc voïng ích kæ, heøn haï. Saün coù quyeàn löïc voâ haïn trong tay, hoï trôû

thaønh nhöõng teân baïo chuùa ñaùng sôï nhaát…

Toùm laïi, vieäc vaän duïng “tính töï nhieân” vaøo taùc phaåm vôùi yù nghóa tình traïng maát

quyeàn soáng theo ñuùng quy luaät ñaõ giuùp Racine phôi baøy thöïc traïng trieàu ñình Phaùp nöûa

Ñeán La Fontaine, tính chaát naøy cuûa trieát lyù töï nhieân ñöôïc theå hieän khaù roõ. Thoâng qua

cuoái theá kæ XVII – moät trieàu ñình ñaày raãy nhöõng caïnh tranh quyeàn theá.

caùc baøi thô nguï ngoân cuûa mình, ñaëc bieät laø nhöõng baøi naèm trong giai ñoaïn sau, La

Fontaine ñaõ ñaäp thaúng vaøo trieàu ñình phong kieán ñoäc ñoaùn, chuyeân quyeàn, baát coâng (Vaán

ñeà naøy chuùng toâi seõ phaân tích kó hôn trong chöông ba). Nhö vaäy, ôû neùt nghóa thöù hai, La

Vaø cuoái cuøng, chuû nghóa coå ñieån noùi “theo töï nhieân” cuõng coù nghóa laø coù sao noùi

Fontaine ñaõ coù cuøng quan nieäm vôùi caùc nhaø vaên coå ñieån khaùc.

vaäy. Yeâu caàu phaûi noùi gioáng söï thaät ñaõ giuùp cho caùc nhaø coå ñieån ñi saâu vaøo nhöõng ngoùc

ngaùch, uaån khuùc cuûa taâm hoàn con ngöôøi, taïo neân moät theá giôùi hieän thöïc taâm lyù phong

phuù, ña daïng. ÔÛ khía caïnh naøy, La Fontaine cuõng nhö caùc nhaø vaên coå ñieån khaùc ñeàu coù

ñieàu kieän xaây döïng nhöõng nhaân vaät taâm lyù raát saéc saûo. Töø caùc nhaân vaät “maéc beänh quyù

toäc” nhö Jourdain, keo kieät nhö Harpagon, beänh meâ ñaïo nhö Orgon… cuûa Molieøre; ñeán

caùc nhaân vaät ñoäc ñoaùn haùch dòch nhö con sö töû, taøn aùc nhö con soùi, ranh ma xaûo quyeät

chung nhö Andromaque cuûa Racine… ñaõ trôû thaønh nhöõng ñieån hình taâm lyù saâu saéc vaø khaù

sinh ñoäng. Ñaây laø moät ñoùng goùp lôùn cuûa vaên hoïc coå ñieån. Noù khoâng chæ ñem laïi thaønh

quaû cho giai ñoaïn vaên hoïc naøy maø coøn coù vai troø môû ñöôøng cho chuû nghóa hieän thöïc Phaùp

trong nhöõng theá kæ sau.

Nhìn chung, qua vieäc nghieân cöùu thô nguï ngoân La Fontaine, chuùng toâi thaáy raèng

trong ba nguyeân taéc lôùn cuûa chuû nghóa coå ñieån thì La Fontaine chòu aûnh höôûng nhieàu nhaát

ôû “tính töï nhieân”. Maëc daàu vaäy, töï nhieân trong quan nieäm cuûa oâng so vôùi caùc nhaø coå ñieån

khaùc cuõng coù söï cheânh leäch. Ngoaøi nhöõng ñieåm töông ñoàng ôû caùc khía caïnh: theo töï

nhieân laø coù sao noùi vaäy vaø choáng laïi nhöõng gì traùi töï nhieân, traùi quy luaät, La Fontaine coù

söï môû roäng hôn trong quan nieäm töï nhieân – xaõ hoäi. Caùi töï nhieân maø oâng höôùng ñeán

khoâng chæ laø “töï nhieân ñeïp” cuûa ñôøi soáng cung ñình. Töï nhieân trong saùng taùc cuûa La

nhö con caùo cuûa La Fontaine… hay caùc nhaân vaät phuï nöõ phöùc taïp nhö Hecmione, thuûy

Fontaine ñöôïc môû roäng ra laø cuoäc soáng vôùi moïi saéc maøu cuûa noù. Cuõng nhö Molieøre, oâng

ñaëc bieät chuù yù vaø ñaët nhieàu nieàm tin vaøo ngöôøi bình daân. “Tình caûm chaân thaønh, taâm hoàn

2.1.2. Traùi töï nhieân – tieáng cöôøi phaùt sinh Ngöôïc ñôøi thì deã gaây cöôøi vì noù vi phaïm logic hieän thöïc. Tình huoáng ngöôïc ñôøi vi

trong saïch cao caû chæ coù theå tìm thaáy trong nhaân daân lao ñoäng maø thoâi”. [21, 161]

phaïm chuaån möïc cuoäc soáng, raát khoù tin laø coù theå toàn taïi trong thöïc teá. AÁy vaäy maø noù cöù

xaûy ra, cöù loâi cuoán chuùng ta, ít khi ta nghi ngôø veà tính chaân thöïc cuûa noù. Bôûi vì, xeùt ñeán

cuøng, caùi ngöôïc ñôøi, phi lyù laïi laø caùi höõu lyù, laø thöïc teá cuûa xaõ hoäi vaøo thôøi kyø suy vi, roái

ren. Hay noùi caùch khaùc, caùi phi lyù chính laø hieän thöïc xaõ hoäi trong giai ñoaïn suy taøn, phaûn

ñoäng, ñi ngöôïc laïi quyeàn lôïi cuûa ñoâng ñaûo quaàn chuùng nhaân daân.

Chuùng ta ñeàu bieát La Fontaine vieát nhöõng taäp nguï ngoân vaøo luùc cheá ñoä quaân chuû

chuyeân cheá ñaõ ñi nöûa con ñöôøng. Trieàu ñình Louis XIV ñaït ñöôïc söï thònh vöôïng cöïc ñoä

vaø maàm moáng cuûa thoùi chuyeân quyeàn ñoäc ñoaùn cuõng baét ñaàu hình thaønh. Vôùi boä trang

phuïc ñi saên, Louis XIV tieán thaúng vaøo cung ñieän Vecxay vaø tuyeân boá “Nhaø nöôùc laø ta” laø

moät baèng chöùng. OÂng vua con ngaøy naøo giôø ñaây ñang muoán theå hieän mình, thaâu toùm moïi

quyeàn bính trong tay. Tinh thaàn daân toäc maïnh meõ buoåi ñaàu xaây döïng ñaát nöôùc (ñaàu theá kæ

XVII), hy sinh haïnh phuùc caù nhaân vì lôïi ích chung cuûa caùc nhaân vaät anh huøng cuûa

nhìn thaáy ñöôïc boä maët thaät taàm thöôøng giaû doái cuûa caùc oâng hoaøng baø chuùa ñaày duïc voïng

(Racine), nhöõng thoùi loá laêng rôûm ñôøi cuûa boïn quyù toäc thaát theá, boïn tu haønh giaû maïo vaø

nhöõng teân tö saûn môùi phaát hôïm mình (Molieøre, La Bruyeøre, La Rochefoucauld). Trong

boái caûnh chung ñoù, La Fontaine cuõng khoâng theå laøm ngô tröôùc söï thaät cuoäc ñôøi. Voán laø

moät nhaø thô theo töï nhieân vaø chòu aûnh höôûng saâu saéc trieát hoïc duy vaät Gassendi, La

Fontaine ñaõ ñöa moät caùch nheï nhaøng taát caû nhöõng vaán ñeà cuûa xaõ hoäi vaøo saùng taùc cuûa

mình. Khoâng nhö caùc nhaø coå ñieån khaùc ñaùnh tröïc dieän vaøo caùi xaáu xa thoái naùt cuûa xaõ hoäi,

La Fontaine ra ñoøn giaùn tieáp. Möôïn chuyeän cuûa theá giôùi loaøi vaät, nhaø nguï ngoân taøi ba naøy

ñaõ khai thaùc moïi ngoùc ngaùch cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi.

Trong chuyeân luaän Tieáng cöôøi Vuõ Troïng Phuïng nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Quang

Trung ñaõ khaúng ñònh: “tieáng cöôøi laø moät söï vi phaïm chuaån möïc” [46, 203]. Noùi ñuùng hôn,

Corneille ñaõ khoâng coøn hôïp thôøi. Nhöõng taùc giaû tieán boä trong giai ñoaïn veà sau naøy ñaõ

noù phaù vôõ nhöõng chuaån möïc hình thöùc giaû taïo, vaïch ra söï maâu thuaãn giöõa noäi dung vaø

hình thöùc, giöõa bieåu hieän beân ngoaøi vaø baûn chaát beân trong. Haønh ñoäng cuûa con sö töû vaø

taâm ñòa cuûa noù qua baøi Caùc loaøi vaät bò beänh dòch haïch (quyeån VIII, baøi 1) seõ cho ta thaáy

roõ ñieàu naøy. Muoân loaøi gaëp ñaïi hoïa. Vua sö töû cho raèng do coù keû phaïm toäi taøy ñình neân

“nghieâm xeùt mình cho taän löông taâm” xem keû naøo toäi naëng nhaát phaûi chòu hy sinh hoøng

trôøi môùi tröøng phaït. Ñeå giaûi thoaùt cho coäng ñoàng, moïi ngöôøi töø cao ñeán thaáp ñeàu phaûi

laøm nguoâi côn giaän cuûa thöôïng ñeá. Vaø ñeå laøm göông cho keû khaùc, sö töû ñaõ töï keå toäi mình:

Traãm thì tham thöïc quen thaân

Mieäng roàng troùt nhaù haøng traêm cöøu roài!

Cöøu ñaâu ñoäng ñeán ngöôøi cuûa traãm?

Khoâng doái vua, chaúng daùm khinh nhôøn.

Ñoâi khi toäi traãm coøn hôn

Ngon moàm coù luùc xôi luoân… muïc ñoàng.

Neáu caàn, traãm vui loøng hieán maïng…

Nguyeãn Ñình dòch

Gioïng ñieäu cuûa noù nghe coù veû raát aên naên, hoái haän. Döôøng nhö noù thaät söï muoán hieán

maïng ñeå cöùu thaàn daân cuûa mình. Nhöng khi chuùng ta nghe tieáp luaän ñieäu cuûa boïn caùo,

gaáu… beânh vöïc cho noù thì môùi vôõ leõ: thaät laø moät maøn kòch taøi tình! Hôn ai heát sö töû hieåu

khaên gì trong vieäc bieán toäi aùc cuûa noù thaønh aân ñöùc. Cho neân, caùi hình thöùc giaû nhaân giaû

nghóa aáy töï thaân noù vaïch cho ta thaáy ñöôïc taâm ñòa xaáu xa cuûa moät teân baïo chuùa. Noù ñaõ

thöïc hieän moät cuù löøa ñoäc ñaùo ñeå nhöõng keû khôø daïi nhö löøa rôi vaøo baãy. Vaø vieäc töï traùch

mình aáy phaàn naøo cuõng giuùp noù thanh thaûn trong haønh ñoäng xaûo quyeät cuûa mình. Chæ caàn

moät chi tieát nhoû nhö theá, La Fontaine ñaõ ñaït ñöôïc muïc ñích: vaïch traàn boä maët giaû ñaïo ñöùc

cuûa moät teân baïo chuùa khaùt maùu, chuyeân gieát ngöôøi maø luoân laøm ra veû thöông ngöôøi.

Ñi vaøo theá giôùi 238 baøi thô nguï ngoân cuûa oâng, chuùng ta nhö laïc vaøo meâ hoàn traän.

Nhöõng caûnh ñôøi, nhöõng khoaûnh khaéc cuoäc soáng dieãu qua ngaén nguûi thoâi nhöng ñaõ ñeå laïi

aán töôïng khoù phai. Ñoâi luùc chuùng toâi phaûi thoát leân: sao phi lyù theá? Nhöng ngaãm laïi ñoù

môùi chính laø ñôøi. Thoâng thöôøng, nhaän ñöôïc söï giuùp ñôõ, chuùng ta ñeàu ghi nhôù vaø coù dòp laø

seõ baùo ñaùp ngay. Vaäy maø con choù caùi trong Choù saên vaø baïn (quyeån II, baøi 7) laïi coù caùch

roõ raèng beø luõ tay sai seõ giaûi toäi cho noù. Boïn bôõ ñôï, bieán baùo traéng ñen aáy seõ khoâng khoù

cö xöû “khoâng theå tin noåi”. Trong luùc khoù khaên, noù ñöôïc baïn giuùp choán aên nôi ôû. Ñeán luùc

ñaõ laøm chuû trong nhaø ngöôøi ta vaø coù ñuû söùc maïnh, noù laïi trôû maët:

Khi maõn haïn chuû nhaø quay laïi hoûi:

“Nhaø, phoøng, giöôøng xin haõy traû ñaây!”

Baûo raèng “Ta seõ ra ngay, saün saøng

Nhe nanh muï choù laàn naøy

Ta vaø caû baàu ñoaøn moät luùc

Neáu nhaø ngöôi ñuû söùc ñuoåi ra!”

Huyønh Lyù vaø Nguyeãn Ñình dòch

Thaät laø moät söï traùo trôû, phaûn traéc! Theá nhöng, khoâng phaûi La Fontaine ñaõ bòa ñaët.

Mieâu taû töï nhieân nhö noù voán coù, oâng ñaõ khaùm phaù ra ñöôïc baûn chaát cuûa nhöõng keû ranh

ma: khi caàn söï giuùp ñôõ thì haï mình xin xoû; luùc ñaày ñuû sung tuùc laïi trôû maët phuûi ôn. Ñuùng

nhö nhaø nghieân cöùu Phaïm Minh Haïnh ñaõ noùi: “La Fontaine khoâng phaûi laø ngöôøi giaûng

daïy ñaïo ñöùc, luaân lyù, nhöng cuoäc ñôøi ñaõ cung caáp cho oâng nhöõng maãu loaïi ñieån hình,

nhöõng söï theá ñieån hình”. [17, 83]

Khi nghieân cöùu thô nguï ngoân La Fontaine, chuùng toâi coøn baét gaëp nhieàu tình huoáng

oaùi oaêm, ngöôïc ñôøi hôn theá nöõa. Coù theå noùi , caùc caâu chuyeän haàu nhö ñeàu ñi ngöôïc laïi

quy luaät cuûa cuoäc soáng, leõ voán coù cuûa töï nhieân. Keû ngu doát laïi laøm ra tuoàng hieåu bieát

Phöôøng nhuùt nhaùt thì toû veû anh huøng (Gaáu vaø hai baùc laùi, quyeån V, baøi 20; Sö töû bò ngöôøi

(Con khæ vaø caù heo). Keû xaáu xí laïi muoán laøm duyeân (Löøa vaø cuùn, quyeån IV, baøi 5).

(Caùo vaø pho töôïng, quyeån IV, baøi 14; Löøa mang töôïng thaùnh, quyeån V, baøi 14)… Treân neàn

nhöõng maâu thuaãn aáy, tieáng cöôøi caát caùnh bay leân vaø ñoïng laïi trong loøng ñoäc giaû nhöõng dö

aâm khoâng theå queân. Nhö phaàn lôùn caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu thöøa nhaän, thô nguï ngoân La

Fontaine laø moät loaïi giaùo duïc ñaïo ñöùc höôùng con ngöôøi ñeán nhöõng chaân lyù ôû ñôøi. Baèng

caùch khai thaùc nhöõng caùi baát hôïp lyù, traùi leõ töï nhieân, La Fontaine ñaõ ñaùnh ñöôïc vaøo taâm

lyù ngöôøi ñoïc. OÂng cuõng ñaõ gaây ñöôïc söï chuù yù qua vieäc ñaùp öùng ñoøi hoûi söï vui töôi ôû moãi

baøi thô. Vaø tieáng cöôøi ñaït ñöôïc cöùu caùnh cuûa noù.

La Fontaine khoâng chæ chuù yù ñeán nhöõng caëp phaïm truø ñoái laäp ñeå taïo ra caùi haøi. Theo

töï nhieân vôùi oâng coøn coù nghóa laø soáng ñuùng quy luaät. Vì theá, nhöõng aùp böùc, baát coâng, ñoùi

quaät cheát, quyeån III, baøi 10). Caùi roãng tueách ñöôïc che ñaäy baèng söï khueách ñaïi beân ngoaøi

khoå trong xaõ hoäi cuõng laø traùi töï nhieân, vaø ñöông nhieân noù cuõng coù taùc duïng taïo caùi cöôøi

duø mang moät saéc thaùi khaùc. Con ngöôøi sinh ra voán phaûi ñöôïc höôûng moät cuoäc soáng aám no

ñaày ñuû. Trong nhöõng xaõ hoäi thònh vöôïng thaùi bình, ñieàu naøy ñöôïc thöïc hieän khaù toát.

Ngöôøi giaø, treû con ñöôïc quan taâm, chaêm soùc. Ai cuõng ñöôïc baûo ñaûm coù caùi aên caùi maëc.

Moät tieàu phu toäi nghieäp, caønh nhaùnh phuû loâi thoâi,

AÁy vaäy maø xaõ hoäi Phaùp ñöôïc meänh danh laø “ñaïi theá kæ” laïi coù caûnh:

Döôùi boù cuûi naëng neà, döôùi choàng naêm thaùng naëng

Reân ræ vôùi lom khom, leâ ñi töøng böôùc chaäm,

Vaø coá veà cho tôùi tuùp nhaø khoùi lem nhem.

Cuoái cuøng, khoâng chòu noåi gaéng goûi vôùi ñau thöông

Baùc ñaët boù cuûi xuoáng, nghó ñeán phaän khoán cuøng.

“Töø khi môùi loït loøng, ñaõ ñöôïc höôûng nhöõng gì vui thuù?

Coù ai ngheøo ñeán nhö mình, treân maùi troøn hoaøn vuõ?

Ñoâi khi khoâng maãu baùnh, chöa heà luùc nghó ngôi”.

Muï vôï, luõ con, lính, thueá: lieân hoài,

OÂng chuû nôï eo seøo, vaø ñi phu taïp dòch

Veõ böùc aûnh theâ löông khoâng neùt naøo thieáu huït.

Thaàn cheát vôùi tieàu phu, quyeån I, baøi 16, Xuaân Dieäu dòch

chòu: ngheøo ñoùi, nôï naàn, phu phen, taïp dòch… vaø caû tuoåi giaø. So vôùi caùc buoåi yeán tieäc linh

ñình, cuoäc soáng xa hoa cuûa giôùi thöôïng löu, ñaây quaû thaät laø moät böùc tranh töông phaûn ñeán

ñau loøng. Thöïc teá thì La Fontaine khoâng phaûi laø ngöôøi duy nhaát nhaän thaáy söï cô cöïc, baàn

haøn cuûa nhaân daân lao ñoäng. Trong taùc phaåm noåi tieáng Nhöõng tính caùch (1688), La Buyeøre

cuõng thaáy ñöôïc: “nhan nhaõn ôû ngoaøi ñoàng nhöõng con thuù röøng, caû ñöïc laãn caùi, ñen ñuûi, taùi

meùt, naéng chaùy xeùm, caëm cuïi treân ñoàng ruoäng. Chuùng ra söùc ñaøo bôùi khoâng meät moûi.

Chuùng keâu leân nhöõng tieáng uù ôù. Khi chuùng ñöùng thaúng daäy thì ta nhìn thaáy nhöõng khuoân

maët ngöôøi. AÁy, nhöõng con vaät aáy chính laø ngöôøi thaät. Ban ñeâm, chuùng chui vaøo hang aên

mieáng baùnh mì ñen, uoáng nöôùc laõ, coù khi aên caû reã caây ñeå maø soáng”.

Traùi töï nhieân, La Fontaine coøn ñeà caäp ñeán nhöõng baát coâng maø con ngöôøi phaûi gaùnh

chòu. Vaán ñeà nhaø thô theå hieän khoâng coøn ñôn thuaàn laø moät söï aùp böùc bình thöôøng maø

Quaû laø moät böùc aûnh theâ löông vôùi ñaày ñuû moïi noãi ñau khoå maø con ngöôøi phaûi gaùnh

ñöôïc naâng leân taàm heát söùc phi lyù. Ñoù laø söï vu khoáng ñoäc aùc maø con soùi duøng ñeå aên thòt

cöøu non (Choù soùi vaø cöøu non, quyeån I, baøi 10); laø söï vu caùo traéng trôïn cuûa caùo ñoái vôùi löøa

khi buoäc noù ñaõ phaïm toäi taøy ñình vì noù ñaõ troùt gaëm moät maûng coû to baèng ñaàu löôõi noù cuûa

ngöôøi khaùc (Caùc loaøi vaät bò beänh dòch haïch)… Vaø söï phi lyù aáy ñaït ñeán ñænh ñieåm khi nhaø

söøng (Tai thoû, quyeån V, baøi 4).

thô mieâu taû söï lo sôï cuoáng cuoàng cuûa moät chuù thoû chaïy troán vì sôï ñoâi tai mình bò goïi laø

Thoû ta thaáy boùng tai söøng

Sôï quan ngöï haïch laø söøng thì nguy.

Tai daøi thöôït ngaém ñi ngaém laïi

Khaùc gì söøng, khoù caûi moàm ngoa.

“Chaøo baïn deá, toâi chuoàn xa,

Ñoâi tai naøy deã hoùa ra caëp söøng.

Ví baèng noù cuït nhö ñaø ñieåu

Vaãn cöù lo moàm ñeåu taùn ñieâu”.

Nguyeãn Ñình vaø Huyønh Lyù dòch

Trong hoaøn caûnh maø söï bieán baùo phaùp luaät, ñoåi traéng thaønh ñen cuûa boïn quan toøa

khoâng coøn laø chuyeän hieám; chaân lyù chæ thuoäc veà nhöõng keû coù quyeàn theá maø thoâi thì noãi lo

sôï cuûa thoû khoâng phaûi khoâng coù caên cöù. Ñoïc caâu chuyeän, ta baät cöôøi vì söï yeáu ñuoái cuûa

cuûa moät ngöôøi maø muoân loaøi phaûi chòu cuoäc soáng lang thang baát ñònh. Vaø ngay con vaät

voán hieàn laønh nhö thoû vaãn nôm nôùp lo sôï tai hoïa aäp vaøo ngöôøi.

Nhö vaäy, caùi nhìn traùi töï nhieân ñaõ ñöôïc La Fontaine vaän duïng nhö kim chæ nam chæ

ñöôøng cho tieáng cöôøi cuûa oâng caát caùnh. Theo chuùng toâi, ñoù laø coäi nguoàn, laø khôûi ñieåm

laøm neân neùt ñaëc saéc trong caùc baøi thô nguï ngoân. Taát nhieân, söï thaønh coâng aáy coøn coù söï

chi phoái cuûa nhieàu yeáu toá khaùc. Nhöng ñeå noù coù moät söï ñoät phaù, vöôït leân treân caùc saùng

taùc tröôùc ñoù thì caùi nhìn traùi töï nhieân laø ñieåm maáu choát. Noù laø thaønh phaàn coát yeáu laøm

neân tieáng cöôøi phong phuù, ña ñieäu, giaøu cung baäc cuûa La Fontaine. Cho neân, chuùng toâi

cho raèng, caùi nhìn traùi töï nhieân laø chìa khoùa ñeå chuùng ta coù theå thaâm nhaäp vaøo theá giôùi

nguï ngoân cuûa oâng, ñaëc bieät laø tieáng cöôøi. Töø ñoù, ta seõ coù caùch ñaùnh giaù chính xaùc hôn veà

nhöõng coáng hieán maø oâng ñeå laïi. Cuõng töø caùi nhìn traùi töï nhieân naøy, chuùng toâi tieáp caän caùc

moät chuù thoû nhaùt gan. Nhöng tieáng cöôøi ngaøy caøng chua xoùt khi nhaän ra: vì haïnh phuùc

muïc tieâu maø tieáng cöôøi nhaém ñeán (ñoái töôïng cuûa tieáng cöôøi) vaø caùc saéc thaùi maø tieáng

cöôøi bieåu hieän.

2.2. NHÖÕNG CON ROÁI TREÂN SAØN DIEÃN

Vaán ñeà ñoái töôïng cuûa tieáng cöôøi hay theá giôùi nhaân vaät trong thô nguï ngoân La

giôùi loaøi vaät trong thô nguï ngoân La Fontaine cuûa Caàm Thò Phöôïng. Taùc giaû baøi vieát ñaõ coù

Fontaine ñaõ ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu quan taâm. Trong ñoù, phaûi keå ñeán coâng trình Theá

nhöõng thoáng keâ lyù thuù veà caùc nhaân vaät loaøi vaät trong thô nguï ngoân La Fontaine: coù ñeán

117 baøi thô vieát veà loaøi vaät trong soá 238 baøi, vôùi ñuû caùc moái quan heä phöùc taïp. “Töø con

caù bieát noùi, con chim bieát haùt, con thoû bieát daïy khoân, ñeán caû caây coû cuõng bieát ghen tî,

con ruoài con muoãi bieát baéng nhaéng, bieát traû thuø”… cho thaáy moät theá giôùi loaøi vaät heát söùc

phong phuù vaø ña daïng. Ñoùng goùp lôùn nhaát cuûa coâng trình naøy laø ñaõ tìm ñöôïc ñoä leäch pha

giöõa nhaân vaät loaøi vaät trong taùc phaåm vaø con vaät thaät trong cuoäc soáng. Taùc giaû baøi vieát

khaúng ñònh: baèng nhöõng neùt tieâu bieåu ñaëc tröng, baûn chaát nhaát cuûa loaøi vaät (söï nhanh

nheïn cuûa thoû, söï chaäm chaïp, ì aïch cuûa con ruøa, bôøm con sö töû, vaø con kieán luùc naøo cuõng

chaïy ñi chaïy laïi…) nhaø thô ñaõ phaûn aùnh hieän thöïc vaø moïi maët ñôøi soáng. La Fontaine

khoâng laø moät nhaø sinh vaät ñem ñeán cho ngöôøi ñoïc nhöõng vaán ñeà veà ñoäng vaät hoïc. Vì vaäy,

khi choïn nhöõng con vaät xung quanh laøm nhaân vaät, oâng khoâng ñöa vaøo taát caû caùc ñaëc tính

maø chæ choïn loïc thaät kó löôõng nhöõng neùt tieâu bieåu nhaát ñeå töø ñoù truyeàn vaøo noù loái soáng

baøi vieát cuõng cuøng quan ñieåm vôùi phaàn ñoâng caùc nhaø nghieân cöùu tröôùc ñoù: “moãi con vaät

ñaëc tröng cho moät neùt tính caùch cuûa con ngöôøi” [45, 50]. Tuy nhieân, trong khi phaân tích,

lyù giaûi Caàm Thò Phöôïng coøn nhaän xeùt ñaùnh giaù chung chung chöù chöa chæ ra cuï theå nhöõng

loaïi ngöôøi, nhöõng neùt tính caùch ngöôøi maø con vaät bieåu hieän.

Moät ñieàu chuùng toâi cuõng ñaëc bieät löu yù trong quaù trình nghieân cöùu laø khoâng phaûi baát

kyø ai cuõng coâng nhaän theá giôùi loaøi vaät trong thô nguï ngoân La Fontaine laø hình aûnh cuûa

con ngöôøi thôøi ñaïi. Tieâu bieåu cho quan ñieåm naøy laø yù kieán cuûa nhaø nghieân cöùu Hoaøng

Höõu Ñaûn. OÂng cho raèng ôû saùu taäp nguï ngoân ñaàu chæ laø moät söï sao cheùp khaù trung thaønh

vôùi nguyeân baûn töø nguï ngoân Esope chöù khoâng coù söï mieâu taû xaõ hoäi. OÂng noùi “sö töû chaúng

haïn, maø nhieàu ngöôøi cho laø hình aûnh cuûa chính Louis XIV, thöïc ra chöa mang ñöôïc moät

chuùt gì laø hình aûnh cuûa caùi uy quyeàn toái thöôïng vaø vaïn naêng cuûa oâng vua maët trôøi giöõa

cuûa con ngöôøi. Töø vieäc phaân tích, ñaùnh giaù haønh ñoäng, tính caùch cuûa caùc con vaät, taùc giaû

cung ñieän loäng laãy cuûa oâng ta. Con caùo ña möu nhöng nhaùt gan cuõng chaúng coù chuùt xíu

naøo caùi veû oai phong, lòch thieäp cuûa nhöõng oâng coâng töôùc, haàu töôùc, baù töôùc hoaëc nam

töôùc caû. Sau nöõa, nhöõng söï vieäc ñöôïc mieâu taû trong caùc truyeän ñeàu laáy töø ñôøi soáng haøng

ngaøy cuûa taàng lôùp thöôïng löu hoaëc trong thaàn thoaïi. Khoâng coù nhöõng chi tieát nhaéc nhôû

cuõng coù lyù do cuûa mình khi ñöa ra nhaän xeùt treân. Saùu taäp nguï ngoân ñaàu La Fontaine ñeà

ñeán cuoäc soáng xa hoa trong cung ñình Louis XIV” [1, 443]. Taát nhieân, nhaø nghieân cöùu

taëng Thaùi töû – luùc aáy môùi baûy tuoåi – vaø chuû yeáu laø “saùch daïy treû con” thì khoâng theå coù

nhöõng vaán ñeà lôùn lao, phöùc taïp cuûa thôøi ñaïi xen vaøo.

Rieâng chuùng toâi, thieát nghó duø tröïc tieáp hay giaùn tieáp, ngöôøi ngheä só chaân chính bao

giôø cuõng laø ngöôøi phaùt ngoân cuûa thôøi ñaïi mình. Ngay nhöõng caâu chuyeän coå tích, thaàn

thoaïi, truyeàn thuyeát… cuûa vaên hoïc daân gian thì ñaèng sau nhöõng buït, tieân, yeâu ma, quyû

quaùi… aáy laø gì neáu khoâng phaûi laø con ngöôøi? Laø öôùc mô, khaùt khao, laø quan nieäm, caùch

nhìn nhaän ñaùnh giaù söï vaät hieän töôïng cuûa oâng cha? Cho neân, La Fontaine tröôùc sau vaãn laø

saûn phaåm cuûa chuû nghóa coå ñieån. Saùng taùc cuûa oâng laø tieáng noùi cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi

Phaùp theá kæ XVII.

Chuùng toâi thöøa nhaän raèng nhöõng baøi hoïc luaân lyù ñöôïc ruùt ra sau moãi baøi nguï ngoân,

nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi maø taùc giaû chaïm ñeán baèng tieáng cöôøi ña ñieäu mang tính chaát phoå

ñaïi. Nhöng tröôùc heát, ñoù vaãn laø nhöõng con ngöôøi theá kæ XVII, laø xaõ hoäi Phaùp thôøi “Ñaïi

theá kæ” ôû giai ñoaïn hoaøng kim vaø ñang daàn boäc loä baûn chaát phaûn töï nhieân cuûa noù. Vì theo

Molieøre “khi anh veõ, anh phaûi veõ theo töï nhieân (…). Neáu khoâng laøm cho ngöôøi xem nhaän

ra ñöôïc nhöõng con ngöôøi cuûa thôøi ñaïi mình thì anh chaúng laøm ñöôïc caùi gì heát” (Pheâ bình

quaùt cao. Noù phuø hôïp vôùi moïi loaïi ngöôøi vaø cho ñeán nay thì haàu nhö ñuùng trong moïi thôøi

Fontaine , chuùng toâi khoâng nhaém vaøo nhöõng con ngöôøi noùi chung maø lieân heä tröïc tieáp vôùi

con ngöôøi vaø xaõ hoäi thôøi ñaïi taùc giaû soáng, töùc con ngöôøi vaø xaõ hoäi Phaùp theá kæ XVII.

Coù theå noùi, La Fontaine ñaõ laøm moät cuoäc ñieåm danh khoâng thieáu moät loaïi ngöôøi

naøo. Töø caùc trieàu quan, caùc ngöôøi haønh ñaïo, caùc nhaø chöùc traùch, caùc lang y, thaày giaùo,

quan toøa cho ñeán nhöõng tay buoân baùn, taøi chính, chaên cöøu, baùc beáp… ñeàu laàn löôït dieãu

qua saân khaáu roäng lôùn cuûa oâng ñeå thöïc hieän “moät vôû kòch traêm hoài vôùi traêm veû khaùc

tröôøng hoïc laøm vôï). Neân khi ñi tìm hieåu ñoái töôïng cuûa tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La

nhau”. Vôùi con maét tinh töôøng cuûa moät nhaø duy vaät (aûnh höôûng trieát hoïc Gassendi) La

Fontaine khoâng bò cuoäc soáng haøo nhoaùng beân ngoaøi ñaùnh löøa. OÂng ñaõ chæ cho chuùng ta

thaáy ñöôïc baûn chaát thaät cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi luùc baáy giôø.

Nhö ñaõ noùi ôû treân, trong chöông naøy, chuùng toâi khoâng noùi ñeán loaøi vaät hay ñaëc tính

theå. Vaø khi tieán haønh phaân loaïi caùc haïng ngöôøi trong xaõ hoäi Phaùp giai ñoaïn naøy, chuùng

loaøi trong caùc baøi thô nguï ngoân La Fontaine maø chuùng toâi höôùng ñeán nhöõng con ngöôøi cuï

toâi taäp trung vaøo caùc taàng lôùp tieâu bieåu nhaát ñöôïc noùi ñeán chöù khoâng taûn maùc vaøo töøng

ngaønh ngheà cuûa hoï.

2.2.1. Quyù toäc loãi thôøi Cuoái theá kæ XVI, ñaàu theá kæ XVII, Phaùp vaãn laø moät quoác gia phong kieán caùt cöù. Cuoäc

noäi chieán toân giaùo keùo daøi hôn ba möôi naêm (1560 – 1594) laøm cho ñaát nöôùc khuûng

hoaûng traàm troïng. Lôïi duïng tình hình ñoù, caùc laõnh chuùa phong kieán ñaõ choáng laïi trieàu

ñình, xaây döïng nhöõng quoác gia nhoû cho rieâng mình. Tình traïng phong kieán caùt cöù ngaên

caûn böôùc tieán cuûa nöôùc Phaùp. Coâng cuoäc thoáng nhaát ñaát nöôùc sau ñoù cuûa Henry IV,

Richelieu, Louis XIV ñaõ giaønh ñöôïc thaéng lôïi. Nöôùc Phaùp tieán ñeán thôøi kyø cheá ñoä quaân

chuû chuyeân cheá. Luùc naøy, giai caáp quyù toäc khoâng coøn giöõ vò trí ñoäc toân trong xaõ hoäi. Phaàn

ñoâng caùc laõnh chuùa phong kieán sau ñoù ñeàu trôû laïi quy phuïc trieàu ñình. Hoï ñöôïc giao giöõ

nhöõng chöùc vuï veà quaân söï vaø soáng chuû yeáu nhôø vaøo söï chu caáp laø chính. Tuy ñaõ maát daàn

veà kinh teá nhöng laïi coù quyeàn löïc veà chính trò. Trong côn vuøng vaãy cuoái cuøng, chuùng ñaõ

boäc loä baûn chaát phaûn ñoäng, ñoái nghòch vôùi quaàn chuùng nhaân daân.

Cuõng nhö La Bruyeøre, khi vieát veà taàng lôùp naøy, La Fontaine ñaëc bieät chuù yù tôùi thoùi

aên baùm cuûa chuùng. Thaân phaän kyù sinh ñaõ khoâng laøm chuùng ñau ñôùn, nhuïc nhaõ maø traùi

laïi, chuùng coøn ra veû töï haøo. Möôïn hình aûnh con ruoài (moät loaïi kyù sinh baéng nhaéng vaø baån

thæu nhaát), La Fontaine vöøa vaïch roõ cuoäc soáng xaáu xa vöøa haï beä thoùi ba hoa khoaùc laùc

cuûa lôùp ngöôøi naøy. Trong cuoäc khaåu chieán “naûy löûa” cuûa ruoài vôùi kieán (Ruoài vaø kieán,

quyeån IV, baøi 3) ñeå khaúng ñònh veà giaù trò cuûa mình, ruoài cho raèng noù laø baäc “maõ thöôïng

phong löu” aên treân ngoài troác, ñöôïc tieáp xuùc, ñuøa bôõn vôùi nhöõng baäc quyeàn theá nhaát.

Gioïng ñieäu aáy bò kieán beû laïi baèng lôøi leõ xaùc ñaùng:

vò theá cuûa mình, giôùi quyù toäc vaãn laø ngöôøi naém trong tay boä maùy nhaø nöôùc. Hoï yeáu theá

Ruoài ngöôøi goïi laø thaèng aên haïi

Thoâi ngay ñi gioïng löôõi ba hoa,

Cuõng ñöøng töôûng töôïng cao xa

Nònh thaàn luõ nhaëng bò sa thaûi roài,

Luõ chuùng bay ñoùi khoå voõ vaøng,

Boïn giaùn ñieäp bò loâi treo coå

Tuù Môõ dòch

Baûn chaát cuûa luõ aên baùm ñaõ bò vaïch traàn. Vaø qua söï öùng ñaùp kheùo leùo, cuûa kieán, La

Fontaine ñaõ chæ ra söï thaät hieån nhieân choán cung ñình. Boïn quyù toäc soáng nhôø boång loäc coù

khaùc gì luõ ruoài nhaëng suoát ngaøy vo ve baâu vaøo baát cöù ñaâu. Thoùi aên baùm aáy dó nhieân

khoâng phaûi chæ coù ôû quyù toäc. Nhöng keát hôïp vôùi tình hình thöïc teá luùc baáy giôø thì roõ raøng

nhaø thô ñaõ nhaém ñeán taàng lôùp naøy.

Nhaø quyù toäc böôùc leân saân khaáu cuûa La Fontaine vôùi moät veû ñaïo maïo nhöng chæ ñöôïc

caùi voû beà ngoaøi. Baøi Caùo vaø pho töôïng (quyeån IV, baøi 14) noùi raát roõ ñieàu naøy.

Laøm quan lôùn coù ñeo maët naï

Caùi maõ ngoaøi may doïa thaèng ngaây.

Löøa ngu tin caùi beà ngoaøi,

Caùo khoân traùi laïi xeùt soi ñeán cuøng.

Thaáy loøe ñôøi ôû boä maët thoâi,

Caùo ta nhaéc laïi nhöõng lôøi

Noù duøng pheâ töôïng moät ngaøi löøng danh:

Cuõng laø töôïng, roãng tueânh roãng tueách,

Cuõng to hôn ngöôøi thieät raát nhieàu.

Khen taøi taïc töôïng cao sieâu,

Caùo raèng: Ñaàu baûnh, phaûi ñieàu oùc khoâng!

Ñaïi thaàn gioáng töôïng, khoái oâng.

Nguyeãn Ñình dòch

ÔÛ ñôøi, caùi ruoät xaáu thöôøng ñöôïc che ñaäy baèng caùi veû ngoaøi ñeïp ñeõ. Beân trong caøng

Xoay moïi maët, khi troâng thaáy roõ

xaáu bao nhieâu thì beân ngoaøi caøng coá laøm ñeïp baáy nhieâu. Theá nhöng khoâng phaûi luùc naøo

thoùi löøa ngöôøi doái mình aáy cuõng ñaït hieäu quaû. Nhöõng ngöôøi saùng suoát luoân nhaän ra ñöôïc

vaø:

“Quan maø doát ñaëc caùn mai

Thì daân chæ vaùi aùo ngoaøi cuûa quan”.

Löøa mang xöông thaùnh, quyeån V, baøi 14, Nguyeãn Ñình dòch

Döôùi ngoøi buùt La Fontaine, nhaø quyù toäc ñaõ maát heát vai troø lòch söû. Söï toàn taïi cuûa hoï

chæ laø vaät caûn treân ñöôøng phaùt trieån cuûa xaõ hoäi maø thoâi. Nhaø thô ñaëc bieät khai thaùc trieät

ñeå nhöõng maâu thuaãn trong con ngöôøi taàng lôùp naøy, vaïch ra nhöõng caùi choâng cheânh, buoàn

cöôøi baèng tieáng cöôøi saéc nhoïn nhaèm phôi traàn boä maët thaät cuûa hoï.

Vaø coù leõ ñieàu laøm cho nhaø thô caêm gheùt nhaát laø thoùi gian xaûo ñoäc aùc cuûa lôùp ngöôøi

naøy. Qua hình töôïng caùo, soùi, gaáu… nhaø quyù toäc ñaõ hieän ra vôùi nhöõng gì ñaùng khinh, ñaùng

haïch, quyeån VII, baøi 1), aùp böùc nhöõng ngöôøi söùc yeáu theá coâ (Soùi vaø cöøu non, quyeån I, baøi

gheùt nhaát. Chuùng laø nhöõng keû che chôû cho toäi aùc hoaønh haønh (Caùc loaøi vaät bò beänh dòch

10)… Baûn chaát xaáu xa, taøn baïo cuûa chuùng khoâng chæ theå hieän trong moái quan heä vôùi keû bò

trò maø ngay caû giöõa chuùng vôùi nhau. Caâu chuyeän Sö töû, con lang, con hoà (quyeån VIII, baøi

3) laø moät ví duï. Chuyeän keå raèng soùi (lang) vaø caùo (hoà) laø hai caän thaàn cuûa vua sö töû. Ñöùc

chôi ñuøa. Lôïi duïng cô hoäi, soùi ñaõ xaøm taáu nhöõng ñieàu khoâng hay khieán sö töû noåi giaän

ñònh trò toäi caùo. Nhöng caùo ñaõ khoân ngoan traû mieáng soùi vaø cöùu nguy cho mình. Noù bòa lyù

do ñi tìm thaàn döôïc cho vua, vaø:

“Haï thaàn nay ñaõ gaëp thaày,

Daïy raèng thaùnh theå beänh naøy deã yeân.

Keùm chaân hoûa laø teân trong saùch,

Vò tuoåi giaø huyeát maïch khí suy.

Baây giôø hoïa coù lang bì (da soùi)

Duøng laøm da phuû töùc thì beänh yeân”.

Nguyeãn Vaên Vónh dòch

Caùo ñaõ ra moät ñoøn maø truùng caû hai ñích. Noù vöøa laøm beà treân haøi loøng vöøa traû ñöôïc

vua oám caàn tìm thaàn y ñeå chöõa trò. Muoâng thuù xoân xao ñi tìm, duy coù caùo laø thaûnh thôi

haän. Söï gian ngoa, xaûo quyeät cuûa noù ñeán theá laø cuøng. Coøn tröôøng hôïp cuûa soùi ñuùng laø

“gaäy oâng ñaäp löng oâng”. Chöa kòp haïi ngöôøi thì ñaõ bò ngöôøi haïi laïi. Thöïc chaát, boïn quan

laïi trong trieàu Louis XIV luùc baáy giôø cuõng khaùc chi soùi, caùo. Söï tranh giaønh, ñaáu ñaù cuûa

hoï cuõng laø ñeà taøi maø tieáng cöôøi La Fontaine höôùng ñeán.

hoáng haùch chuyeân quyeàn, vöøa kieâu caêng ñoäc ñoaùn. Hình aûnh naøy laø ñieån hình nhaát cho

Vöôït leân treân taát caû boïn quan laïi aáy, ñöùc vua sö töû qua ngoøi buùt La Fonatine vöøa

giôùi quyù toäc heát thôøi. Cuøng vieát veà nhöõng thoái naùt choán cung ñình, Molieøre ñaõ coâng kích

maïnh meõ boïn quyù toäc, quan laïi nhöng oâng laïi kieâng deø Ñöùc vua. Chuùng toâi thaáy nhaø haøi

kòch naøy coù raát nhieàu taùc phaåm chaâm bieám ñaû kích quan laïi. Trong kòch cuûa oâng luùc naøo

cuõng xuaát hieän moät ngaøi haàu töôùc: “Vò haàu töôùc ngaøy nay laø nhaân vaät khoâi haøi cuûa haøi

kòch; vì trong haøi kòch coå xöa ñeàu coù moät teân ñaày tôù aên caép gaây cöôøi cho khaùn giaû, neân

trong taát caû caùc vôû kòch ngaøy nay cuõng vaäy, luoân luoân phaûi coù moät vò haàu töôùc loá laêng

laøm troø cöôøi cho coâng chuùng” (Kòch öùng taùc ôû Versailles). La Fontaine laïi khaùc. Nhaát laø ôû

caùc quyeån nguï ngoân sau, Ñöùc vua sö töû ñaõ nhaûy ra, vaø ngaøy caøng taøn aùc, hoáng haùch hôn

xöa. Noù ñoøi hoûi ngöôøi khaùc phaûi phuïc tuøng mình moät caùch muø quaùng, muoán quanh mình

laø keû nònh hoùt, taâng boác, khuùm nuùm. Noù saün saøng giaøy xeùo leân baát cöù moät nguyeän voïng

naøo (duø chính ñaùng) cuûa keû bò trò. Töø quyeån VI trôû ñi, sö töû khoâng xuaát hieän moät mình

maø bao giôø cuõng coù caû moät boïn tuøy tuøng ñeå ñuû söùc taùc oai taùc quaùi. Noù döïa vaøo uy theá

Trong Boø, deâ, cöøu laäp hoäi vôùi sö töû (quyeån I, baøi 6), haønh ñoäng cöôùp ñoaït coâng lao

ñoäng cuûa ngöôøi khaùc cuûa noù thaät traéng trôïn. Chuyeån keå raèng: Deâ ñaùnh baåy ñöôïc moät con

nai, beøn môøi ñoâng ñuû hoäi vieân ñeán chia phaàn:

Töïu teà ñuû maët boán beân,

Soaïc chaân, sö töû ñeám treân vuoát ngaøi.

Raèng: “Boán ta chia moài laøm boán”.

Saû nai ra, sö choïn phaàn ñaàu:

“Ñaây phaàn chuùa teå laø tao,

Danh xöng sö töû, quyeàn cao löu truyeàn”.

Caùi lyù aáy hoäi vieân chòu cöùng,

Phaàn thöù hai laïi cuõng: “veà tao!

cuûa mình maø soáng baùm treân söùc lao ñoäng cuûa keû khaùc.

Quyeàn naøy khoâng bieát hay sao?

Laø quyeàn keû maïnh, ñöùa naøo daùm tranh?”

Phaàn ba sö laïi giaønh laáy maát,

Bôûi “Tao ñaây ñeä nhaát anh huøng!

Ñöùa naøo ñuïng ñeán thì oâng thòt lieàn!”

Phaàn tö bay cuõng ñöøng hoøng,

Nguyeãn Ñình dòch

Roõ raøng sö töû chæ laø keû ngoài khoâng, nhöng cuoái cuøng thaønh quaû laïi thuoäc veà noù. Caùi

lyù maø sö töû vieän daãn ñeå chieám ñoaït taøi saûn cuûa ngöôøi khaùc chæ laø nguïy bieän. Tính chaát aáy

ngaøy caøng thoâ thieån hôn. Vaø cuoái cuøng, noù ñaõ loä nguyeân hình laø moät teân hung baïo, boùc

loät. Vì quyeàn chuùa teå neân noù giaønh phaàn ñaàu nghe coøn chaáp nhaän ñöôïc. Nhöng quyeàn keû

maïnh, quyeàn ñeä nhaát anh huøng song le laïi ñi vôùi lôøi haêm doïa “Ñöùa naøo ñuïng ñeán thì oâng

thòt lieàn” thì roõ raøng ñoù chæ laø nhöõng caùi côù ñeå aên cöôùp moät caùch traéng trôïn maø thoâi.

Chuùng toâi cuõng thaáy raèng khi nhaém vaøo lôùp ngöôøi naøy, La Fontaine toû ra khaù kín

ñaùo. OÂng khoâng ñaùnh thaúng nhöng ñoøn ra ñeàu truùng ñích. Boïn quyù toäc luùc baáy giôø vaãn yù

thöùc ñöôïc oâng ñang gieãu mình. Coù leõ vì theá maø Louis XIV khoâng thích oâng. Trong maét

nhaø vua, oâng chæ laø moät keû coäc caèn, thoâ loã, queâ muøa vaø hay thay ñoåi.

Toùm laïi, La Fontaine ñaõ soáng nhieàu, gaàn guõi nhieàu giôùi quyù toäc ñöông thôøi neân oâng

laáy noù laøm ñoái töôïng cho tieáng cöôøi cuûa mình. Nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng oâng laø

“moät con ngöôøi lô ñeånh ñeán laï luøng, gaàn nhö muø tòt tröôùc nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn, nhöng

laïi saün saøng mua baát cöù giaù naøo caùi quyeàn ñöôïc mô moäng, ñöôïc suy nghó: ñeå mình ñöôïc

laø moät nhaø thô” [28, 373]. Thöïc teá, vôùi taát caû nhöõng gì La Fontaine ñaõ theå hieän trong thô

nguï ngoân, chuùng toâi cho raèng oâng laøm thô khoâng chæ ñeå trôû thaønh moät nhaø thô maø coøn laø

“ngöôøi thö kyù trung thaønh cuûa thôøi ñaïi”. Nhöõng vaán ñeà cuûa theá kæ XVII duø nhoû duø lôùn

ñeáu coù trong thô oâng. Vaø beân caïnh taàng lôùp quyù toäc saép luïi taøn luùc baáy giôø ta coøn thaáy

boùng daùng cuûa nhöõng anh tö saûn môùi phaát.

2.2.2. Tö saûn môùi phaát Beân caïnh quyù toäc thì tö saûn laø moät löïc löôïng ñaùng keå trong xaõ hoäi luùc baáy giôø. Neáu

nhaø quyù toäc laø nhöõng ngöôøi naém quyeàn sinh saùt veà chính trò thì giai caáp tö saûn laïi chieám

hieåu ñöôïc taâm tính, thoùi taät cuûa nhöõng con ngöôøi thuoäc taàng lôùp naøy. Töø ñoù maø oâng ñaõ

öu theá veà kinh teá. Ra ñôøi töø theá kæ XVI, giai caáp tö saûn Phaùp ñang ngaøy caøng lôùn daàn leân

treân cô sôû neàn saûn xuaáttö baûn chuû nghóa. So vôùi boïn quyù toäc loãi thôøi, giai caáp tö saûn laø löïc

löôïng tieán boä coù nhieäm vuï laät ñoå phong kieán ñeå xaây döïng nhaø nöôùc tö baûn chuû nghóa. Tuy

nhieân “coù nhöõng thôøi kyø, trong ñoù caùc giai caáp ñoäc laäp ñaït ñeán moät söï quaân bình löïc

löôïng khieán cho chính quyeàn quoác gia luùc naøo ñoù coù tính chaát ñoäc laäp nhaát ñònh ñoái vôùi

caû hai giai caáp vaø beà ngoaøi töôûng nhö laø keû trung gian giöõa hai beân. Ñoù laø neàn quaân chuû

chuyeân cheá cuûa nhöõng theá kæ XVII, XVIII taïo neân theá quaân bình giöõa taàng lôùp quyù toäc vaø

giai caáp tö saûn” (Engels). Quyù toäc giaø coãi nhöng chöa yeáu söùc haún; giai caáp tö saûn non treû

vaãn chöa ñuû khaû naêng ñeå laøm cuoäc laät ñoå maø söù meänh lòch söû giao cho. Ñeå toàn taïi, chuùng

ñaõ keát hôïp vôùi nhau vaø ñöùa con sinh ra töø cuoäc hoân phoái ñoù laø nhaø nöôùc quaân chuû chuyeân

cheá. Chuùng ta deã daøng thaáy tröôùc keát quaû cuûa moái quan heä ñaày toan tính naøy. Moät khi

giai caáp tö saûn ñuû maïnh, noù seõ “ñaøo moà” choân taàng lôùp quyù toäc.

Buoåi ñaàu, giai caáp tö saûn laø moät löïc löôïng tieán boä, coù nhieàu ñoùng goùp tích cöïc trong

vieäc xaây döïng neàn kinh teá Phaùp vöõng maïnh. Nhôø chính saùch troïng thöông cuûa Conbert

(1661 – 1683: môû roäng thò tröôøng giao thöông buoân baùn, laäp nhaø maùy, xí nghieäp…) giai

caáp tö saûn ngaøy caøng lôùn maïnh vaø baønh tröôùng theá löïc cuûa mình. Hoï laø ngöôøi coù coâng

ñaàu ñöa nöôùc Phaùp ñi leân, khaúng ñònh vò theá treân tröôøng quoác teá. Tuy nhieân, ñaèng sau

phaùt trieån kinh teá Phaùp laø moät cuoäc tích luõy tö baûn ñieân cuoàng. Ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích,

nhaø tö baûn khoâng töø baát cöù moät thuû ñoaïn naøo. Söï quan taâm duy nhaát cuûa hoï laø laøm sao coù

ñöôïc thaät nhieàu tieàn. So vôùi aùch aùp böùc phong kieán, ngöôøi lao ñoäng coøn bò vaét kieät söùc

gaáp vaïn laàn.

Khoâng gioáng vôùi tö saûn Anh, tö saûn Phaùp khoâng tìm ñöôïc ñoàng minh ôû taàng lôùp quyù

toäc. Choã döïa duy nhaát cuûa hoï laø nhaân daân lao ñoäng. Nhöng tö saûn laïi sôï phong traøo ñaáu

tranh cuûa quaàn chuùng neáu phaùt trieån maïnh meõ seõ phaù vôõ cô ñoà cuûa hoï. Cho neân moät maët

hoï lieân keát vôùi nhaân daân nhöng maët khaùc laïi quay löng phaûn boäi quaàn chuùng nhaân daân.

Tö saûn Phaùp cuõng muoán choáng laïi quyù toäc nhöng chöa ñuû söùc. Vaäy laø hoï bò haõm laïi ôû theá

löng chöøng, bieán thaønh choã döïa cho nhaø vua thöïc hieän theá quaân bình cuûa neàn quaân chuû

chuyeân cheá.

nhöõng ñoùng goùp tích cöïc aáy, giai caáp tö saûn vaãn boäc loä nhieàu haïn cheá. Thöïc chaát cuûa söï

Nhö vaäy, tö saûn thôøi kyø naøy vöøa mang tính chaát tieán boä vöøa aån taøng maàm moáng phaûn

ñoäng. Söï tích luõy ñieân cuoàng, vong aân, phi nghóa cuûa giai caáp naøy khoâng thoaùt khoûi taàm

quan saùt cuûa caùc nhaø vaên tieán boä. Chính vì theá ta khoâng laï gì khi trong nhöõng baøi thô nguï

ngoân cuûa La Fontaine laïi xuaát hieän hình aûnh nhöõng anh tö saûn cuøng vôùi ñoàng tieàn. Nhaø

mình.

thô ñaõ nhìn thaáy “maët traùi cuûa chieác meà ñay” vaø laáy ñoù laøm taâm ñieåm cho tieáng cöôøi cuûa

Khi vieát veà giai caáp tö saûn, La Fontaine chuù yù ñeán hai ñaëc tính cô baûn: yeâu tieàn vaø

hieáu danh. Tieàn laø danh töø gaén lieàn vôùi tö saûn töø luùc noù môùi ra ñôøi. Ñoù laø cô sôû, laø neàn

taûng ñeå tö saûn xaây döïng chuû nghóa tö baûn. Ñoàng tieàn ñoái vôùi tö saûn Phaùp luùc baáy giôø laø

coâng cuï ñaéc löïc ñeå hoï khaúng ñònh mình. Vaø döïa vaøo ñoàng tieàn, hoï coi thöôøng moïi giaù trò

khaùc.

Chaøng nhaø giaøu cho cuûa laø hôn

Thoâng thaùi maø thieáu aùo côm

Khoân ngoan ngheøo rôùt, khoân ngoan laøm gì?

ÔÛ chui ruùc gaùc ba chaät heïp

AÙo muøa ñoâng ñem maëc muøa heø

Baùu gì saùch vôû maø khoe

Toài taøn thay caùc baïn beø cuûa anh

Tieàn chaét chiu chaúng daùm tieâu pha…

Lôïi ích cuûa söï thoâng hieåu, quyeån VIII, baøi 19,

Nguyeãn Vaên Qua dòch

Caùi luaän ñieäu saëc muøi tieàn aáy ñuû cho thaáy ñoái vôùi giai caáp naøy tieàn chieám öu theá soá

moät. Noù khoâng coøn laø saûn phaåm do con ngöôøi taïo ra ñeå phuïc vuï cuoäc soáng maø quay laïi

laøm chuû con ngöôøi, bieán con ngöôøi thaønh noâ leä cuûa noù. Ñoàng tieàn böôùc vaøo nhaø anh baèng

cöûa chính thì nieàm vui vaø haïnh phuùc cuõng theo cöûa soå maø ra ñi. La Fontaine ñaõ vaïch ra

ñaâu laø danh thöïc, ñaâu laø danh hö, ñaâu laø giaù trò thöïc tröôøng toàn, ñaâu laø vinh hoa phuø

phieám. OÂng khaúng ñònh:

Maëc cho troïc phuù ñeà cao

Giaù cuûa trí thöùc thôøi naøo vaãn hôn.

Soáng ñaïm baïc moät mình thui thuûi

Qua caâu chuyeän Anh thôï giaøy vaø nhaø taøi chính (quyeån VIII, baøi 2), nhaø thô cuõng ñaõ

cho chuùng ta hieåu raèng: tieàn baïc khoâng nhöõng khoâng laøm neân haïnh phuùc maø ñoâi khi noù

coøn laøm cho caùi haïnh phuùc ñaõ coù cuûa mình tieâu tan. Theá nhöng, vôùi caùc anh tö saûn thì tieàn

vaãn ñöôïc tích goùp khoâng ngöøng. Khoâng coù tieàn, hoï khoâng coøn laø chính hoï nöõa.

trong tay, hoï baét ñaàu nghó tôùi danh voïng vaø quyeàn löïc. Coù laém tieàn thì hoï vaãn cöù laø moät

Sau thôøi kyø tích luõy aáy, söï quan taâm cuûa giai caáp naøy coù chuyeån bieán. Khi ñaõ coù tieàn

anh tröôûng giaû khoâng hôn khoâng keùm. Thoùi hoïc ñoøi quyù toäc, muoán ñöôïc phong löu, lòch

söï, ñöôïc troïng voïng trong xaõ hoäi thöôïng löu cuûa hoï baét ñaàu hình thaønh. Chuùng ta deã daøng

nhaän ra ñöôïc qua caùc vôû haøi kòch cuûa Molieøre (Tröôûng giaû hoïc laøm sang, Nhöõng baø caàu

kyø rôûm…). Coøn trong thô nguï ngoân La Fontaine, thoùi hieáu danh naøy theå hieän roõ nhaát trong

baøi EÁch muoán to baèng boø (quyeån I, baøi 3). Möôïn hai con vaät khaù baát caân: eách vaø boø, nhaø

thô ñaõ dieãn giaûi vaán ñeà khaù lyù thuù. Moät con vaät nhoû beù nhö eách laïi muoán ñöôïc to nhö boø

(lôùn hôn noù gaáp vaïn laàn). Taát nhieân, keát cuïc cuûa söï hoïc ñoøi aáy ñaõ ñöôïc thaáy tröôùc. Nhaø

thô cuõng ñaõ khaù tinh teá khi khoâng choïn con vaät beù nhoû naøo khaùc maø laïi choïn eách. EÁch coù

caáu taïo cô buïng coù theå tröông to leân. Chính vì theá noù raát hôïp vôùi vai dieãn naøy. Töø caâu

chuyeän veà eách veà boø aáy, nhaø thô suy ngaãm:

Ngaãm trong theá söï chuùng mình

Daïi nhö caùi eách thaät tình thieáu ñaâu!

Hoïc coâng khanh xaây caû ñeàn ñaøi,

Tieåu vöông ñaët söù cho oai

Töôùc haàu cuõng muoán laém trai thò ñoàng.

Nguyeãn Ñình dòch

Ñoái töôïng La Fontaine nhaém ñeán trong baøi thô naøy khoâng chæ coù nhöõng anh tö saûn.

Nhöng nhìn vaøo thöïc teá luùc baáy giôø, thoùi haùo danh, khoâng bieát löôïng söùc mình cuûa lôùp

ngöôøi naøy thaät söï laø hình maãu cho nhaø thô nghó tôùi.

Do ít nhieàu chòu aûnh höôûng nhaân sinh quan tö saûn, neân khi vieát veà giai caáp naøy ngoøi

buùt La Fontaine coù hôi deø daët. OÂng pheâ phaùn nhöng khoâng quyeát lieät. OÂng ñaû kích nhöng

khoâng nhaèm tieâu dieät nhö ñoái vôùi taàng lôùp quyù toäc maø chæ mang tính chaát xaây döïng. Ñieàu

naøy cuõng ñuùng thoâi! Vì nhöõng ñoùng goùp maø giai caáp naøy mang laïi cho xaõ hoäi Phaùp laø

Tröôûng giaû muoán ra maøu vöông giaû,

khoâng theå phuû nhaän. Hôn nöõa, söï phaùt trieån oà aït cuûa khoa hoïc kyõ thuaät ôû Phaùp vaø caû

Chaâu AÂu luùc baáy giôø phaàn naøo caûi thieän ñöôïc ñôøi soáng nhaân daân. Quaàn chuùng lao ñoäng

coù bò boùc loät bôûi tö saûn thì cuõng ôû moät hình thöùc khaùc, khoù nhaän bieát ñöôïc. So vôùi aùch

phong kieán thì nhaân daân ñôõ khoå hôn nhieàu. Ñieåm haïn cheá cuûa nhaø thô cuõng naèm ôû ñaây.

thôøi ñaïi. Xaõ hoäi nhaø thô soáng chöa cho pheùp oâng coù caùi nhìn xa hôn nöõa. Vì maõi ñeán theá

Tuy nhieân, ñoù khoâng chæ laø khieám khuyeát cuûa rieâng gì La Fontaine maø laø haïn cheá cuûa

kæ XIX, hoïc thuyeát cuûa Marx, Engels môùi chæ ra ñöôïc baûn chaát phaûn ñoäng thöïc söï cuûa giai

caáp naøy.

2.2.3. Taêng löõ ñaïo ñöùc giaû Toân giaùo ôû theá kæ XVII giöõ moät vai troø khaù quan troïng. Noù chi phoái haàu heát moïi maët

ñôøi soáng cuûa con ngöôøi chöù khoâng rieâng gì theá giôùi tinh thaàn. Nhaø thôø muoán thaâu toùm vaøo

tay mình caû quyeàn löïc veà chính trò. Ñieån hình laø haàu heát caùc Hoàng y giaùo chuû luùc baáy giôø

ñeàu naém giöõ nhöõng chöùc vuï troïng yeáu trong trieàu (Richelieu, Mazarin). Caùc toân giaùo lôùn:

Tin laønh vaø Cô ñoác giaùo laïi luoân tìm caùch xaâu xeù nhau. Ñoái vôùi nhaân daân, chuùng thöïc

hieän chính saùch ngu daân baèng thöù trieát lyù kinh vieän, saùch vôû; xaây döïng trong loøng hoï moät

thöù nieàm tin muø quaùng, töôùc boû khaû naêng choáng ñoái khieán hoï chæ coøn bieát phuïc tuøng nhö

nhöõng con roái. Thöïc teá, nhaø thôø thieân chuùa laø moät chöôùng ngaïi lôùn treân ñöôøng phaùt trieån

cuûa lòch söû. Noù ngaên caûn con ngöôøi ñeán vôùi khoa hoïc, vôùi aùnh saùng tri thöùc. Sau naøy, khi

laïc loái trong ñeâm ñen môø mòt khoâng tìm ñöôïc höôùng ñi.

Laø moät ngöôøi chòu aûnh höôûng töø trieát hoïc duy vaät, La Fontaine raát saùng suoát trong

vieäc nhaän ra baûn chaát thaät cuûa nhaø thôø. Noù chaúng qua laø moät coâng cuï ñeå cheá ñoä chuyeân

cheá thöïc hieän caùc chính saùch cuûa mình. Trong baøi Ñaùm ma sö töû caùi, La Fontaine ñaõ chæ

ra raèng: toân giaùo ñaõ phænh phôø keû moä ñaïo ñeå laøm vui loøng caùc nhaø caàm quyeàn. Caâu

chuyeän bòa thaáy Baø hoaøng hieån thaùnh cuûa Höôu khoâng che maét ñöôïc nhöõng ngöôøi tinh

töôøng nhöng laïi coù taùc duïng laøm cho boïn vua chuùa yeâu vì noù.

Noù bòa chuyeän baø hoaøng hieån thaùnh

Trong haøo quang baø ñaõ hieän ra

Moät ñoaøn xe phuû ñaày hoa

nhaéc laïi giai ñoaïn naøy cuûa lòch söû, ngöôøi ta ví ñoù nhö “ñeâm tröôøng trung coå”, con ngöôøi bò

Pheùp laï chính noù nhaän ra vöøa roài

Ñöôïc tieãn hoaøng haäu veà trôøi

Trong caûnh töôïng aáy noù vui neân cöôøi

Vua haû giaän thoâi khoâng baét toäi

Nguyeãn vaên Qua dòch

Coøn vôøi höôu cho ñöùng caïnh beân.

Chæ caàn nhanh trí moät chuùt, höôu vöøa thoaùt toäi hình vöøa ñöôïc troïng voïng. Noù naém

ñöôïc ñieåm yeáu cuûa boïn ngöôøi naøy laø loøng tin muø quaùng vaøo toân giaùo neân giôû troø bòp.

Nhaán vaøo ñieåm naøy , nhaø thô cuõng muoán noùi raèng: toân giaùo chæ laø troø bòp bôïm, chæ caàn noùi

xaèng baäy maø hôïp yù ngöôøi thì ngöôøi tin thoâi!

Cuøng yù choáng laïi nieàm tin muø quaùng vaøo thieân meänh, La Fontaine coøn coù baøi Laù soá

(quyeån VIII, baøi 16). OÂng ñaõ möôïn hai caâu chuyeän ngaãu nhieân veà moät chaøng thanh nieân

vaø nhaø thô Eschyle ñeå cheá nhaïo söï toàn taïi cuûa thöôïng ñeá. Caâu chuyeän thöù nhaát: moät caäu

quyù töû ñöôïc thaày boùi ñoaùn laø phaûi traùnh xa sö töû cho ñeán hai möôi tuoåi môùi mong thoaùt

naïn. Cha caäu ñaõ duøng moïi bieän phaùp ñeå thöïc hieän lôøi tieân ñoaùn treân. Nhöng ñeán luùc

tröôûng thaønh, söï keàm keïp, maát töï do ñaõ laøm cho caäu phaãn uaát. Baát chôït baét gaëp böùc tranh

moät con sö töû treo trong nhaø, caäu ñaõ duøng taát caû söùc mình truùt heát caêm hôøn vaøo ñoù vaø

thô Eschyle bò thaày boùi noùi raèng oâng seõ bò cheát vì moät ngoâi nhaø saäp. Nhaø thô sôï quaù beøn

veà noâng thoân, keâ giöôøng naèm giöõa choán ñoàng khoâng moâng quaïnh. Moät con phöôïng hoaøng

caép con ruøa to bay ngang töôûng caùi ñaàu boùng hoùi cuûa nhaø thô laø taûng ñaù, beøn thaû con ruøa

xuoáng cho vôõ ñeå aên. Theá laø nhaø thô töø giaõ coõi traàn. Töø hai caâu chuyeän aáy, La Fontaine ñaõ

ruùt ra keát luaän laø: treân ñôøi laøm gì coù thöôïng ñeá vaïch ra soá phaän cuûa töøng ngöôøi theo moät

voøng cung nhaát ñònh? Caùi ngheà boùi toaùn chaúng qua noùi laùo moät ngaøn laàn cuõng coù moät laàn

truùng ñích maø thoâi, vaø ñoù khoâng gì khaùc ngoaøi söï ngaãu nhieân.

Ñaëc bieät, khi nhaém vaøo toân giaùo, La Fontaine coøn chæ ra baûn chaát tham lam, ích kæ

cuûa boïn tu haønh ñaïo ñöùc giaû. Caâu chuyeän Con chuoät aån daät theå hieän roõ ñieàu naøy.

Con chuoät aáy cöïc kyø ích kæ

AÁm thaân roài chaúng nghó tôùi ai

cuõng truùt luoân hôi thôû thanh xuaân vì chieác ñinh aån sau böùc tranh. Caâu chuyeän thöù hai: nhaø

Hoï haøng nhaø chuoät ñoùi daøi

Noù lieàn xa laùnh khoûi ai quaáy raày.

Chui vöïa thoùc noù quaây kín cöûa

Roài haøng ngaøy cheø cheùn beùo no

Tìm ñeán goõ cöûa nhöõng mong caäy nhôø.

Hoâm aáy moät soá ngöôøi thaân

Hoï xin noù bôùt cho ít haït

Ñeå ra ñi tî naïn traùnh meøo.

Noù lieàn giaû boä buoàn thiu

Thoø coå ra noùi, chaùn ñôøi ñi tu

Roài höùa heïn caàu cho hoï chuoät

Ñeå trôøi cao phuø hoä chôû che

Ngoaøi ra chaúng giuùp ñöôïc gì

Vì ñaõ caét toùc ñi tu maát roài

Ñaïo ñöùc giaû noù vôø xuùc ñoäng

Saäp cöûa vaøo ñoùng chaët then ngang

“Laïy trôøi thöông laáy chuùng con!”

Nguyeãn Vaên Qua dòch

Richelieu say meâ quyeàn löïc hôn taát caû. Giaùo chuû Mazarin laïi coù sôû thích tích goùp tieàn

vaøng. OÂng vöøa laø teå töôùng vöøa kieâm luoân ngöôøi tình cuûa hoaøng haäu… Ñoù laø veà nhöõng vò

choùp bu nhaát, ñieån hình nhaát. Coøn nhöõng nhaø tu lôùp döôùi laïi laém troø hôn nöõa. Böôùc vaøo

chaân tu nhöng hoï laïi “laùnh ñaïo gaàn ñôøi”. Nhöõng duïc voïng, thoùi taät cuûa con ngöôøi vaãn

chöa theå töø boû hoï. Haønh ñoäng ñoïc kinh caàu chuùa cöùu roãi linh hoàn chæ laø böùc bình phong

che ñi toäi loãi maø thoâi. Taát nhieân, khoâng phaûi khoâng coù nhöõng baäc chaân tu. Nhöng noùi nhö

Colleen Mc Cullough: caùc vò linh muïc chæ coù hai nieàm ñam meâ lôùn. Neáu ai khoâng quan

taâm ñeán quyeàn löïc, tieàn taøi, danh voïng thì cuõng giaáu ñaèng sau moät ngöôøi tình (Tieáng chim

Con chuoät ích kyû kia coù khaùc gì nhöõng nhaø moä ñaïo luùc baáy giôø. Hoàng y giaùo chuû

Ñaùnh vaøo nhaø thôø, vaøo boïn giaû tu vaø thoùi mò daân cuûa chuùng, La Fontaine ñaõ döïa treân

cô sôû vöõng chaéc cuûa trieát hoïc duy vaät Gassendie. OÂng duøng lyù trí saùng suoát ñeå vaïch ra

hoùt trong buïi maän gai).

nhöõng u meâ cuûa nhaân daân, giuùp hoï thaáy ñöôïc ñaâu laø thaät ñaâu laø giaû maïo.

2.3. NGÖÔØI BÌNH DAÂN LEÂN SAÂN KHAÁU

Xu höôùng chung cuûa doøng vaên hoïc coå ñieån laø nhaém vaøo caùc ñoái töôïng thuoäc taàng lôùp

treân cuûa xaõ hoäi. Chæ caùc oâng hoaøng baø chuùa, caùc vò anh huøng môùi coù theå ñaûm traùch “vai

chính” treân saân khaáu cuoäc ñôøi. Nhöõng Rodrigue, Horace, Auguste… cuûa Corneille hay

Andromaque, Hermione, Agamemnon… cuûa Racine ñeàu laø nhöõng con ngöôøi “to lôùn”, coù

taàm voùc vöôït khoûi khuoân khoå ngöôøi thöôøng. Cuoäc soáng, suy nghó, haønh ñoäng cuûa hoï

quyeát ñònh ñeán vaän meänh cuûa nhieàu ngöôøi, thaäm chí cuûa caû daân toäc. Hay noùi caùch khaùc,

hoï laø ngöôøi naém giöõ chaân lyù cuoäc soáng.

Vöôït ra khoûi khuoân maãu naøy, La Fontaine (vaø caû Molieøre) laïi coù moät caùi nhìn hoaøn

toaøn ngöôïc laïi. Taàng lôùp thöôïng löu trong maét hoï (quyù toäc, tö saûn, cha ñaïo…) laø nôi chöùa

nhieàu noïc ñoäc nhaát cuûa xaõ hoäi. Trieàu ñình phong kieán coù moät caùi veû ngoaøi loäng laãy xa

hoa nhöng thöïc chaát beân trong chæ laø “moät caùi hang muïc ruoãng ñaày xaùc thoái, saëc muøi

hoâi”. Ñaáy laø nôi thuaän tieän cho bao loaïi kyù sinh aên baùm. Maát nieàm tin ôû lôùp ngöôøi naøy,

caùc taùc giaû ñaõ tìm ñeán vôùi ngöôøi bình daân. Trong saùng taùc cuûa hoï, chæ nhaân daân lao ñoäng

môùi coù ñöôïc tình caûm chaân thaønh vaø taâm hoàn trong saïch, cao caû. Raát nhieàu taùc phaåm cuûa

La Fontaine vaø Molieøre ñaõ ñeå cho ngöôøi bình daân ñöôïc laøm chuû saân khaáu vaø caát leân tieáng

noùi quyeát ñònh ñaâu laø chaân lyù. Hoï khoâng coøn laø nhöõng caùi boùng môø nhaït sau löng caùc oâng

Ñoïc thô nguï ngoân La Fontaine, ta baét gaëp ngöôøi bình daân vôùi ñuû moïi ngaønh ngheà

khaùc nhau: baùc chöõa deùp, laõo tieàu phu, coâ haøng söõa, baùc noâng daân, baùc beáp, laõo xay boät…

Vieát veà hoï, La Fontaine ñaõ daønh cho moät tình caûm ñaèm thaém. OÂng khoâng duøng gioïng

ñieäu ñaû kích gay gaét maø cöôøi vaøo nhöõng khuyeát ñieåm ñeå hoï söûa mình. Trong moät soá ít

baøi, nhaø thô bieåu loä taâm traïng vöøa giaän vöøa thöông hoï khôø khaïo, u toái, nheï daï caû tin ñeå

cho boïn thoáng trò löøa phænh, boùc loät qua hình aûnh con löøa. Nhöng phaàn lôùn, ngöôøi bình

daân trong saùng taùc cuûa oâng laø nhöõng ngöôøi coù trí tueä tuyeät vôøi (Meøo vaø chuoät giaø, quyeån

VIII, baøi 22; Gaø troáng vaø caùo, quyeån II, baøi 15; Baûn di chuùc do Esope lyù giaûi, quyeån II,

baøi 20…). Hoï ñaõ duøng trí thoâng minh cuûa mình ñeå vöøa choáng laïi caùi xaáu caùi aùc vöøa phuïc

vuï lao ñoäng saûn xuaát.

ÔÛ lôùp ngöôøi naøy, La Fontaine ñaëc bieät chuù yù ñeán tinh thaàn ñoaøn keát, töông thaân

hoaøng baø chuùa nöõa.

töông aùi giuùp ñôõ nhau vöôït qua khoù khaên (Sö töû vaø chuoät, quyeån II, baøi 11; Kieán vaø chim

boà caâu, quyeån II, baøi 12). Ñaëc bieät, trong baøi Quaï, ruøa, linh döông vaø chuoät (quyeån XII,

baøi 15), nhaø thô khoâng chæ ca ngôïi tinh thaàn ñoaøn keát moät loøng vì nhau cuûa caùc con vaät

naøy maø coøn theå hieän moät tình baïn chaân thaønh thaém thieát.

Boán con keát nghóa ñaù vaøng anh em.

Linh döông, ruøa, chuoät, quaï khoang,

Cuøng nhau ôû moät hang leøn,…

Nhöng moät ngaøy kia tai hoïa laïi aäp ñeán: linh döông maéc baãy. Cuoäc giaûi thoaùt ngoaïn

muïc cuûa caùc con vaät cho thaáy söï khoân ngoan cuûa chuùng. Nhaø thô khaúng ñònh:

Trong boán con aáy neân khen con naøo?

Keå coâng thì chuoät ñöùng ñaàu,

Nhöng con naøo cuõng yeâu nhau heát loøng.

Chöõ taâm quyù hoùa voâ cuøng,

Yeâu nhau dôøi nuùi, laáp soâng quaûn naøo.

Nguyeãn Trinh Vöïc dòch

Ca ngôïi ngöôøi bình daân, La Fontaine coøn chuù yù ñeán moät ñaëc tính gaén lieàn vôùi hoï:

yeâu lao ñoäng. Töø xöa ñeán nay, khaåu hieäu “lao ñoäng laø vaøng” luoân ñuùng vôùi nhöõng con

ngöôøi chaân chính. Ngöôøi bình daân tröôùc heát laø nhöõng con ngöôøi yeâu lao ñoäng. Hoï caàn cuø

nhieàu baøi thô ca ngôïi veà vieäc naøy nhö: Ve vaø kieán (quyeån I, baøi 1), Ruoài vaø kieán; Ngöôøi ñi

sieâng naêng, duøng söùc lao ñoäng ñeå töï nuoâi soáng mình vaø laøm giaøu cho xaõ hoäi. Taùc giaû coù

Theá nhöng, ñöa ngöôøi bình daân leân saân khaáu, La Fontaine khoâng phaûi khoâng nhìn

thaáy nhöõng nhöôïc ñieåm cuûa hoï. Ñoù laø nhöõng khuyeát ñieåm coá höõu cuûa loaøi ngöôøi maø

khoâng ai trong chuùng ta khoâng maéc phaûi ít hoaëc nhieàu. Suoát ngaøy “baùn maët cho ñaát, baùn

löng cho trôøi” khieán hoï raát traân troïng thaønh quaû lao ñoäng cuûa mình. Nhöng ñoâi luùc, söï

traân troïng aáy laïi hoùa thaønh ích kyû (Ve vaø kieán). Soáng nhoïc nhaèn vaát vaû quaù nhieàu neân hoï

luoân coù nhöõng öôùc mô chaùy boûng. Vaø ñeán moät möùc naøo ñoù, neáu khoâng kòp tænh taùo nhìn

laïi thì öôùc moäng kia coù khaùc gì moät giaác nam kha (Coâ haøng söõa vaø huû söõa). Vì vaäy, tieáng

cöôøi haøi höôùc boâng lôn cuûa nhaø thô daønh cho nhöõng ngöôøi naøy chuû yeáu ñeå hoï söûa mình,

khaéc phuïc nhöõng thoùi xaáu maø soáng toát hôn.

buoân, nhaø myõ ngheä, con vua vaø ngöôøi chaên cöøu…

**********

Ngoaøi boán haïng ngöôøi tieâu bieåu treân, tieáng cöôøi trong thô nguï ngoân La Fontaine coøn

höôùng ñeán nhöõng oâng ñoà khoaùc laùc; caùc thaày lang noùi gioûi hôn laøm; nhöõng oâng quan xöû

kieän vì quyeàn lôïi cuûa mình chöù khoâng phaûi cuûa ngöôøi ñi kieän… Taát caû ñaõ hôïp thaønh moät

saân khaáu ñoâng ñuùc, roäng lôùn phaûn aûnh ñöôïc thöïc traïng xaõ hoäi Phaùp theá kæ XVII. Cho neân

Hippolyte Taine ñaõ maïnh daïn khaúng ñònh: “Theo ngöôøi ta noùi laïi, khi Platon ñöôïc bieát

ñöùc Ñaïi ñeá muoán hieåu ngöôøi Atheøne, oâng ñoàng yù raèng caàn trình leân Ngaøi nhöõng haøi kòch

cuûa Aristophane. Neáu Ñaïi ñeá muoán hieåu bieát chuùng ta (töùc nöôùc Phaùp), chuùng ta seõ phaûi

trình leân Ngaøi saùch cuûa La Fontaine”.

CHÖÔNG 3

NHÖÕNG NOÁT TRAÀM BOÅNG CUÛA TIEÁNG CÖÔØI TRONG THÔ NGUÏ NGOÂN LA FONTAINE

Tình caûm con ngöôøi laø moät vaán ñeà khoù naém baét. Do ñoù, naèm trong phaïm truø naøy,

tieáng cöôøi cuõng mang caùi meânh moâng, saâu thaúm vaø tröøu töôïng. Moät khaùi nieäm ñôn giaûn

chæ goàm hai aâm tieát: tieáng cöôøi, nhöng laïi aån chöùa bao ñieàu. Cöôøi coù theå ñeå thoûa maõn

nieàm vui, bieåu loä moät traïng thaùi e leä, hoaëc coù theå haøm chöùa moät söï phaûn khaùng… Thaäm

chí cöôøi ñeå che giaáu coõi loøng tan naùt (cöôøi ra nöôùc maét). Trong röøng cöôøi Vieät Nam,

muoán khaúng ñònh raèng ñaõ laø tieáng cöôøi thì muoân maøu muoân veû. Vaø tieáng cöôøi La

Fontaine cuõng khoâng naèm ngoaøi nhöõng ñaëc tính naøy.

ÔÛ chöông 2, chuùng toâi ñaõ giaûi quyeát phaàn maáu choát nhaát cuûa luaän vaên laø ñi tìm coäi

nguoàn cho tieáng cöôøi La Fontaine: ñoù laø traùi töï nhieân. Caùi gì khoâng phuø hôïp vôùi töï nhieân,

ñi ngöôïc laïi quy luaät vaän haønh cuûa cuoäc soáng ñeàu bò nhaø thô ñem ra laøm troø heà. Töø khôûi

ñieåm naøy, chuùng toâi cuõng ñaõ traû lôøi caâu hoûi: vaäy La Fontaine ñaõ cöôøi ai? Ñeán chöông

naøy, chuùng toâi seõ giaûi quyeát vaán ñeà coøn laïi: nhaø thô ñaõ cöôøi caùi gì vaø cöôøi nhö theá naøo?

Töùc laø ñi tìm nhöõng saéc thaùi trong tieáng cöôøi voán phong phuù, ña daïng cuûa oâng.

La Fontaine duøng nhöõng haønh ñoäng“traùi töï nhieân” cuûa ñoái töôïng ñeå taïo ra tieáng

cöôøi, nhöng khoâng phaûi luùc naøo caùi “traùi” aáy cuõng gioáng nhau. Khi nghieân cöùu thô nguï

ngoân cuûa oâng, chuùng toâi thaáy raèng nhaø thô coù söï phaân ñònh raïch roøi: Traùi töï nhieân voâ thöùc

Nguyeãn Tuaân ñaõ thoáng keâ coù hôn moät traêm kieåu cöôøi laø theá! Noùi ñeán ñieàu naøy, chuùng toâi

hay coù yù thöùc? Neáu ñoái töôïng voâ thöùc laøm traùi quy luaät, tieáng cöôøi nhaø thô caát leân chæ

mang saéc thaùi khoâi haøi, nheï nhaøng. Ngöôïc laïi, ñoái töôïng bieát quy luaät nhöng vaãn coá tình

laøm sai (coù yù thöùc) thì tieáng cöôøi laïi chöùa ñöïng thaùi ñoä chaâm bieám, pheâ phaùn roõ reät.

Chuùng toâi cuõng xin noùi theâm, söï phaân chia caùc loaïi tieáng cöôøi chæ mang tính chaát

töông ñoái. Bôûi vì nhö ñaõ noùi ôû treân, tình caûm con ngöôøi khoâng theå raïch roøi theo kieåu moät

vôùi moät laø hai. ÔÛ ñaây, moät vôùi moät coù theå laø ba maø cuõng coù theå chæ laø moät. Tuy nhieân,

moãi saéc thaùi, noù vaãn chöùa nhöõng neùt cô baûn ñaëc tröng.

3.1. CÖÔØI RA NÖÔÙC MAÉT

Ngay teân goïi cuûa noù ta ñaõ thaáy ñöôïc tính chaát chua chaùt, ñau ñôùn, xoùt xa cuûa tieáng

cöôøi naøy. Noù xuaát hieän “khi moät hieän töôïng haøi kòch nhaát ñònh daãn ñeán nhöõng haäu quaû

khoác haïi hieån nhieân, khi hieän töôïng haøi kòch ñoù toû ra raát nguy hieåm ñoái vôùi xaõ hoäi, ñaåy

con ngöôøi vaøo caûnh baát haïnh naëng neà, thaäm chí vaøo caùi cheát nöõa khieán ngöôøi ngheä só caêm

gheùt noù ñeán cöïc ñoä, khieán nieàm caêm gheùt cuûa ngöôøi ngheä só suïc soâi thuùc ñaåy oâng ta phaûi

boùp ngheït caùi cöôøi” [20, 481]. Trong tieáng cöôøi naøy, löïc löôïng môùi vôùi tính chaát tieán boä

cuûa noù chöa laät ñoå haún ñöôïc löïc löôïng cuõ coøn löïc löôïng laïc haäu phaûn ñoäng vaø baûn thaân

löïc löôïng cuõ naøy cuõng khoâng ñuû söùc ñeå tieâu dieät löïc löôïng môùi. Tình traïng naøy phuø hôïp

vôùi thöïc teá xaõ hoäi luùc baáy giôø: Tö saûn coù vai troø laät ñoå quyù toäc vaø quyù toäc cuõng muoán boùp

Chuùng toâi hieåu caùi cöôøi ra nöôùc maét cuûa La Fontaine bieåu hieän cuï theå ôû thaùi ñoä phaãn

uaát khi nhaø thô nhìn thaáy caùi xaáu, caùi aùc luoân rình raäp, xen vaøo cuoäc soáng con ngöôøi. Boïn

aùc luoân coù ñuû moïi möu chöôùc ranh ma xaûo quyeät, giöông ñoâng kích taây laøm cho cuoäc

soáng cuûa nhöõng ngöôøi löông thieän luoân bò ñe doïa. Töø caâu chuyeän khaù quen thuoäc Luõ soùi

cheát tö saûn, nhöng caû hai ñeàu chöa ñuû maïnh ñeå loaïi tröø nhau.

haønh ñoäng khoâng coù thaät trong töï nhieân: soùi vaø chieân hoøa hoaõn vôùi nhau, nhaø thô cho ta

thaáy ñöôïc thuû ñoaïn thaâm ñoäc cuûa boïn soùi:

Hôn nghìn naêm daèng dai aùc chieán

Soùi nghò hoøa thaân thieän cuøng chieân.

Haún laø phuùc caû ñoâi beân.

vaø boïn chieân (quyeån III, baøi 13), La Fontaine ñaõ boäc loä quan ñieåm cuûa mình. Möôïn moät

Bôûi vì neáu soùi thòt chieân laïc baày

Thì muïc töû cuõng tay taøn baïo

Loät da lang may aùo ñaõ nhieàu

Ñoâi beân cuøng bò gieo neo

Tuù Môõ dòch

Töï do maø theá laø ñieàu hö khoâng.”

Lyù do ñöôïc ñöa ra ñeå nghò hoøa quaù chính ñaùng. Baát cöù moät caù nhaân yeâu töï do naøo

cuõng ñeàu khoâng theå boû qua. Ñaùnh vaøo taâm lyù aáy, soùi ñaõ thöïc hieän keá hoaïch cuûa mình:

trao ñoåi con tin baèng nhöõng gaõ soùi con ñeå sau ñoù chuùng quay laïi dieät cöøu khoâng coøn moät

moáng.

Keát cuïc bi thaûm cuûa hoï nhaø cöøu cuõng laø tieáng chuoâng caûnh baùo cuûa nhaø thô:

Hoøa bình toát thaät, ñaønh roài!

Nhöng hoøa sao ñöôïc vôùi noøi baát löông?

Dieãn bieán caâu chuyeän mang moät söï töông phaûn roõ reät. Tình huoáng soùi – chieân keát

giao baèng höõu ñaõ aån taøng maàm moáng maâu thuaãn: keû aên thòt vaø con thòt taát seõ loaïi tröø

nhau. Cho neân, vôùi nhöõng ai saùng suoát seõ khoâng maáy baát ngôø vôùi keát cuïc cuûa caâu chuyeän.

Tuy nhieân, vaán ñeà ôû ñaây laø thaùi ñoä cuûa nhaø thô. La Fontaine khoâng heà baøng quan, laõnh

caùch goïi luõ soùi laø “noøi baát löông” ñaõ bieåu hieän ñieàu naøy. Ñaây khoâng coøn laø moät baøi hoïc

caûnh giaùc, chôù tin nhöõng lôøi doái traù maø aån chöùa moät lôøi keâu goïi huøng hoàn: haõy dieät caùi

aùc. Khaåu hieäu naøy ñöôïc phaùt roõ hôn trong baøi Soùi, deâ meï vaø deâ con (quyeån IV, baøi 15):

“Dieät soùi dieät caû noøi” – haõy ñöùng leân ñaáu tranh ñeå loaïi boû caùi aùc, khoâng cho boïn xaáu cô

hoäi lôïi duïng nieàm tin muø quaùng cuûa mình. Cuõng cuøng moâtip naøy, La Fontaine coøn coù caùc

baøi Ñaøn caù vaø chim ngoác, Con caùo vaø ñaøn gaø taây (quyeån XII, baøi 18).

Ñaùnh vaøo yeáu ñieåm hay tin ngöôøi maø thieáu suy xeùt taän töôøng cuûa con ngöôøi, boïn aùc

coøn dieãn troø “ñaâm bò thoùc thoïc bò gaïo”. Con meøo caùi trong baøi Phöôïng hoaøng, lôïn loøi vaø

ñaïm khi theo doõi caâu chuyeän. Tieáng noùi giaän döõ “dieät hung taøn chôù phuùt naøo ngôi” vaø

ñeå chia reõ hoï. Khoaùt cho mình boä maët ñaïo ñöùc, noù ñeán phöôïng hoaøng doïa lôïn loøi, ñeán lôïn

loøi laïi noùi xaáu phöôïng. Tôùi luùc caû hai beân ñeàu söùc cuøng löïc kieät, noù lieàn tung hoaønh

meøo caùi laø minh chöùng. Soáng giöõa phöôïng hoaøng vaø lôïn loøi, meøo ñaõ tìm caùch gieøm pha

höôûng lôïi.

Cho hay maáy ñöùa gian huøng,

Löôõi thì ñaày maät maø loøng ñaày dao!

Nhöõng tai vaï laøm nao theá giôùi,

Ñeàu laø taïi boïn gian phi,

Khieán ngöôøi ñôøi nghó tôùi maø gheâ!

Chuùng ta chôù coù voäi nghe lôøi gieøm.

Nguyeãn Trinh Vöïc dòch

Qua nhöõng caâu chuyeän naøy, La Fontaine ñeàu chuù yù khuyeân chuùng ta neân hoïc baøi

caûnh giaùc laøm troïng. Söï löøa loïc daãn ñeán nhieàu haäu quaû. Nhöng vôùi nhöõng gì vöøa noùi treân,

caùi giaù maø ngöôøi bò löøa phaûi traû luùc naøo cuõng raát ñaét vaø ñoâi khi hoï phaûi chòu thieät caû

maïng mình. ÔÛ ñaây, tieáng cöôøi döôøng nhö ñaõ bò boùp ngheït, chæ coøn ñoïng laïi trong loøng

chuùng ta söï caêm giaän, xoùt xa.

Tieáng cöôøi chua chaùt cuûa La Fontaine coøn höôùng ñeán nhöõng baát coâng trong cuoäc

soáng. Khi maø hieän töôïng “caù lôùn nuoát caù beù”, keû maïnh hieáp yeáu… vaãn coøn toàn taïi dai

daüng thì nhaø thô coøn toû roõ quan ñieåm baát dung cuûa mình. Döïa vaøo quy luaät cuoäc soáng,

theo leõ töï nhieân, oâng leân aùn taát caû nhöõng gì khoâng phuø hôïp. Soá phaän bi thaûm cuûa moät chuù

thoû cheát nhaùt (Tai thoû, quyeån V, baøi 4), con choù ñen moät ñôøi trung thaønh (Ngöôøi chuû traïi,

ñeàu vang leân tieáng noùi ñanh theùp aáy. Gioïng cöôøi ñaû phaù maïnh meõvaøo baûn chaát cuûa boïn

ngöôøi töï cho mình caùi quyeàn keû maïnh maø haø hieáp ngöôøi khaùc. Chæ vì söï noåi giaän cuûa

huøng sö maø muoân loaøi phaûi chòu cuoäc soáng löu vong, xa rôøi queâ höông xöù sôû. Thaäm chí

nhöõng con vaät khoâng coù söøng nhö thoû vaãn khoâng yeân taâm soáng gaàn teân baïo chuùa. Bôûi vì:

Ñoâi tai naøy deã hoùa ra caëp söøng.

Ví nhö noù cuït nhö ñaø ñieåu

Vaãn cöù lo moàm ñeåu taùn ñieâu.

Nguyeãn Ñình vaø Huyønh Lyù dòch

Qua haønh ñoäng ñieân cuoàng cuûa sö töû vaø noãi sôï seät cuûa thoû, nhaø thô ñaõ ngaàm cho

ngöôøi ñoïc thaáy raèng: boïn thoáng trò chæ laø nhöõng teân ích kyû, nhoû nhen, soáng vì lôïi ích baûn

con choù vaø con caùo), vaø con cöøu non ñaùng thöông (Choù soùi vaø cöøu non, quyeån I, baøi 10)

thaân chöù khoâng phaûi vì ñoâng ñaûo nhaân daân lao ñoäng.

Caâu chuyeän Choù soùi vaø cöøu non hay Ngöôøi chuû traïi, con choù vaø con caùo mang saéc

thaùi caøng naëng neà hôn. ÔÛ ñaây, nhöõng “oâng lôùn” ñaõ trôû neân ngang taøng hoáng haùch, haønh

ñoäng khoâng caàn lyù leõ phaûi traùi gì nöõa. Vì ham muoán, vì ñeå thoûa côn töùc giaän, vì lôïi ích

Thöïc teá, nhöõng lyù do soùi vieän ra khoâng ñuû söùc maïnh ñeå khoáng cheá cöøu vaø caøng ngaøy noù

cuûa baûn thaân bò xaâm phaïm, chuùng lieàn thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng baïo ngöôïc cuûa mình.

caøng boäc loä söï phi lyù. Haønh ñoäng kòch daâng leân ñænh ñieåm khi nhaø thô keát laïi ñaày baát

ngôø:

Döùt lôøi tha taän röøng saâu

Soùi nhai chieân nhoû chaúng caàu ñoâi co.

Roõ raøng, lyù leõ cuûa soùi chæ laø moät söï vu khoáng traéng trôïn. Khi khoâng ñaït ñöôïc muïc

ñích, noù lieàn hieän nguyeân hình laø teân khaùt maùu haïi ngöôøi khoâng caàn bieát ñuùng sai.

Trong Ngöôøi chuû traïi, con choù vaø con caùo cuõng vaäy. Con choù ñen suoát moät ñôøi cöïc

nhoïc:

Daïo suoát ngaøy, nhoïc bôû hôi tai!

Maø khoâng ñöôïc chuùt “ngöûi hôi”

Trong khi chuû noù thaûnh thôi laøm giaøu.

Ñaáy laø gì neáu khoâng phaûi hình aûnh cuûa boïn tö saûn trong buoåi ñaàu tích luõy tö baûn.

phaïm sai laàm, chuùng laïi thaúng tay tröøng trò duø loãi aáy khoâng cuûa rieâng hoï. Lôøi traàn tình

cuûa con choù vöøa hôïp lyù hôïp tình:

Neáu ñaàu hoâm ngöôøi ñoùng cöûa chuoàng

Thì ñaâu coù caûnh tang thöông?

Loãi naøy khoâng phaûi taïi thaèng choù ñen!

………….

Nhöng ai theøm nghe con choù raùch,

Ñang côn ñieân ngaøi xaùch hai tai,

Troùi vaøo coät gieát cheát töôi,

Thoâi thì thoaùt kieáp moät ñôøi gia noâ.

Tieáng cöôøi laëng haún xuoáng vaø taét ngheïn ñaâu ñoù, chæ coøn ñoïng laïi nieàm uaát giaän. Nhaø

Chuùng ñaõ vaét kieät söùc cuûa ngöôøi lao ñoäng maø khoâng cho hoï höôûng chuùt gì. Ñaõ vaäy, khi hoï

nghieân cöùu Höõu Ngoïc quaû khoâng sai khi vieát: thô nguï ngoân La Fontaine laø söï keát hôïp cuûa

nhieàu theå loaïi. Vôùi nhöõng baøi thô thuoäc vaán ñeà naøy, aâm höôûng bi kòch raát roõ. Chính vì theá

noù laøm chuùng ta dôõ khoùc dôõ cöôøi.

Chuùng toâi cho raèng, cöôøi ra nöôùc maét laø tieáng cöôøi phaûn khaùng maïnh meõ nhaát cuûa

tieáng cöôøi naøy, La Fontaine ñaõ boäc loä chaát nhaân ñaïo saâu saéc. OÂng ñaõ ñöùng treân laäp

La Fontaine. Ñoù laø noát cao traøo, caêng thaúng nhaát trong baûn hôïp aâm phong phuù cuûa oâng. ÔÛ

tröôøng cuûa nhöõng ngöôøi söùc yeáu theá coâ maø beânh vöïc hoï, thay hoï caát leân tieáng noùi ñaáu

tranh choáng laïi boïn thoáng trò. Coù ñieàu, do bò haïn cheá bôûi nhaân sinh quan tö saûn, nhaø thô

cuûa chuùng ta noùi ñeán söï phaûn khaùng nhöng raát yeáu ôùt. Con thoû cuoái cuøng vaãn phaûi boû

chaïy; cöøu non coù baûo veä ñöôïc chính nghóa ôû phía mình song vaãn bò tieâu dieät; vaø con choù

ñen cuõng khoâng thoaùt khoûi caûnh bò tröøng phaït… Caùi ñaùng quyù ôû nhaø thô trong tröôøng hôïp

naøy laø tieáng noùi cuûa oâng ñaõ goùp phaàn caûnh tænh keû bò trò vaø vaïch maët boïn thoáng trò.

3.2. CÖÔØI CHAÂM BIEÁM

Neáu nhö cöôøi ra nöôùc maét laø moät cung baäc dao ñoäng giöõa caùi bi vaø caùi haøi thì tieáng

cöôøi chaâm bieám nghieâng haún veà caùi haøi. Noù khoâng gôïi ra moät tình caûm thöông xoùt naøo

vôùi ñoái töôïng bò cheá gieãu maø chæ coù moät nieàm caêm uaát, muoán ñaû phaù, muoán ñaùnh ñoå. Caùi

cöôøi chaâm bieám khoâng ñuïng chaïm ñeán caùc boä phaän, maø ñeán chính baûn chaát cuûa ñoái

töôïng ñöôïc mieâu taû. “Chaâm bieám gaén lieàn vôùi tình caûm xaõ hoäi nhö: yeâu nöôùc, yeâu leõ

phuø hôïp vôùi lyù töôûng chính trò, thaåm myõ vaø ñaïo ñöùc tieân tieán cuûa thôøi ñaïi: noù cöôøi nhaïo

ñaày caêm hôøn taát caû nhöõng gì caûn trôû vieäc thöïc hieän nhöõng lyù töôûng cao quyù. Thaùi ñoä

chaâm bieám phuû nhaän hoaøn toaøn hieän töôïng bò cöôøi nhaïo vaø vaän duïng lyù töôûng naèm ngoaøi

hieän töôïng naøy ñeå ñoái laäp vôùi noù” [20, 473].

Nhö vaäy, vôùi tieáng cöôøi naøy, chuùng toâi hieåu noù ôû ba neùt nghóa. Moät laø tieáng cöôøi

chaâm bieám chuyeân “duøng nhöõng lôøi leõ saéc saûo, cay ñoäc, thaâm thuùy ñeå vaïch traàn thöïc chaát

xaáu xa cuûa nhöõng ñoái töôïng vaø hieän töôïng naøy hay hieän töôïng khaùc trong xaõ hoäi” [29,

37]. Hai laø, tieáng cöôøi La Fontaine ñöôïc toâ ñaäm ôû choã: do söï baát bình caùi xaõ hoäi baát coâng,

caùc hieän töôïng tieâu cöïc trong ñôøi soáng, cho neân moät ñoái töôïng haøi cuûa oâng coù khi phaûi

gaùnh treân vai moät tieáng cöôøi lôùn hôn noù, moät tieáng cöôøi traøn töø ñoái töôïng naøy sang ñoái

töôïng khaùc, traøn töø ñoái töôïng coù maët sang caû ñoái töôïng vaéng maët, maø nhieàu khi, caùi ñoái

phaûi, tình yeâu con ngöôøi” [29, 37]. Tieáng cöôøi chaâm bieám “toá caùo taát caû nhöõng gì khoâng

töôïng khaùc, ñoái töôïng vaéng maët môùi laø caùi ñích chính, bò ñoøn ñau hôn, vaø ñaëc bieät laø bò

ñoøn baát ngôø, khoâng coù cô hoäi ñeå phaûn öùng laïi. Taùc giaû ñaõ ñaùnh moät ñoøn ñeå dieät naêm ba

ñoái töôïng chöù khoâng chæ coù moät. Ba laø beân caïnh nhöõng vaán ñeà xaáu xa cuûa xaõ hoäi, tieáng

cöôøi chaâm bieám cuûa La Fontaine coøn nhaém vaøo nhöõng thoùi taät ñaùng leân aùn cuûa con

ngöôøi. Nhöõng thoùi taät maø chuùng ta caàn ñaáu tranh ñeå loaïi boû ngay töùc khaéc vì noù khoâng chæ

coù taùc ñoäng xaáu ñeán baûn thaân maø coøn aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán coäng ñoàng.

Chuùng toâi cuõng xin noùi roõ ñieåm naøy: tieáng cöôøi chaâm bieám ñoâi luùc laïi traøn sang saéc

thaùi mæa mai. Thaät ra ngaøy nay, ngöôøi ta hay duøng hai khaùi nieäm naøy song ñoâi vôùi nhau

ñeå chæ cuøng moät hieän töôïng. Nhöng theo chuùng toâi, giöõa chuùng vaãn coù moät laèn ranh duø

khaù mong manh. Saéc thaùi mæa mai coù phaàn pheâ phaùn nöông nheï hôn. Nhöng ñeå phaân bieät

chuùng moät caùch raïch roøi thì cuõng khoù coù theå minh baïch ñöôïc. Vì vaäy chuùng toâi gheùp

chuùng vaøo vôùi nhau ñeå tieän phaân tích.

Tieáng cöôøi chaâm bieám cuûa La Fontaine ñöôïc doàn vaøo söï töông phaûn: noäi dung xaáu

laãn vaøo hình thöùc ñeïp, caùi nheách nhaùc laãn vaøo caùi trang nghieâm. Beân caïnh cung ñieän

nguy nga cuûa Louis XIV suoát ngaøy yeán tieäc linh ñình, La Fontaine ñaõ döïng leân moät cung

ñieän cuõng töng böøng tieäc tuøng thònh soaïn:

Suoát thaùng vua seõ môû ñaïi nghò taïi trieàu ñình,

Khai maïc coù yeán to, coù troø khæ tröù danh…

Ñoái laäp baèng moät söï so saùnh thoâ moäc, nhaø thô ñaõ keùo caû caùi laâu ñaøi kia ñaët ngang haøng

vôùi moät caùi hang ñaày xaùc thoái. Vì thöïc chaát, trieàu ñình luùc baáy giôø chính laø “khoái ung”

cuûa xaõ hoäi, taäp trung nhöõng gì xaáu xa, ñeâ tieän nhaát. Cuï theå, nhaø thô ñaõ chöùng minh ngay

sau ñoù: nhöõng keû soáng trong cung ñieän aáy (vua, quan) cuõng “khoù ngöûi” chaúng keùm. Vua

thì chæ thích nghe nhöõng lôøi noùi doái, taøn baïo, baát coâng. Quaàn thaàn thì toaøn moät luõ luoân tìm

caùch ñeå haõm haïi nhau: “Khæ taùn döông ngay caùi hình phaït naëg neà” ñeå roài baûn thaân noù

cuõng bò “tröøng trò thaúng tay” vì “caâu khen nònh daïi”. Trong trieàu ñình aáy, keû ngu cheát,

khoân cuõng cheát, chæ coù keû bieát môùi soáng. Bieát nghóa laø:

Baøi hoïc quyù treân ñöôøng hoaïn loä

Muoán thaønh coâng ôû choán trieàu ñình

Chôù nònh thoái, chôù thaät tình,

Nhöng beân trong “hoaøng cung” chæ laø “moät caùi hang ñaày xaùc ruoãng saëc muøi hoâi”.

Chæ neân laáp löûng taáu trình nöôùc ñoâi.

Trieàu ñình sö töû, quyeån VII, baøi 7, Nguyeãn Ñình dòch

Tieáng cöôøi chaâm bieám cuûa La Fontaine ñaëc bieät thaønh coâng qua hai baøi thô khaù

quen thuoäc vôùi chuùng ta: Hai con deâ caùi (quyeån XII, baøi 14) vaø Hoäi ñoàng chuoät (quyeån II,

sang:

baøi 2). Töø caâu chuyeän hai con deâ cuøng tranh qua moät chieác caàu heïp, taùc giaû ñaõ ñaù moùc

Thoaét coi naøo coù khaùc chi

Vua Pha – Nho vôùi vua Louis hoäi ñoàng.

Nguyeãn Vaên Vónh dòch

Vaø khoâng döøng laïi ôû ñoù, oâng coøn muoán aùm chæ ñeán caû loaøi ngöôøi.

Caâu naøy chaúng nhöõng chuyeän deâ,

Böôùc ñöôøng danh lôïi ngöôøi ñi cuõng döôøng.

Trong cuoäc soáng, ngöôøi ta cheùm gieát nhau, choáng ñoái nhau, khoâng ai chòu nhöôøng ai

ñoâi luùc chæ vì nhöõng lyù do khoâng ñaâu, vì só dieän haûo… ñeå cuoái cuøng ñeàu chuoác laáy thaát baïi

naëng neà nhö hai con deâ coá huùc nhau roài cuøng rôi toûm xuoáng suoái. Ñaáy phaûi chaêng cuõng laø

hình aûnh cuûa nhöõng cuoäc chieán tranh phi nghóa? Ñoái töôïng chaâm bieám gaàn guõi nhaát trong

böùc tranh naøy laø moái quan heä giöõa vua Pha Nho vaø Louis XIV. Söï kình ñòch cuûa hai oâng

vua naøy ñöôïc La Fontaine nhìn nhaän cuõng gioáng nhö hai con deâ vaäy. Neáu coá “huùc” nhau,

daùm baûo La Fontaine chæ lo mô moäng ñeå trôû thaønh moät nhaø thô?

Ñeán caâu chuyeän cuûa Hoäi ñoàng chuoät, chuùng toâi thaáy tieáng cöôøi chaâm bieám La

Fontaine caøng caát leân maïnh meõ hôn. Chaân giaù trò cuûa moät con ngöôøi ñöôïc ñaùnh giaù baèng

haønh ñoäng ñaõ laøm ñöôïc gì chöù khoâng baèng lôøi noùi hay nhö theá naøo. Bôûi vì chuùng ta soáng

baèng vaät chaát (löông thöïc) chöù khoâng phaûi nhôø nhöõng lôøi noùi suoâng.

La Fontaine raát taøi tình khi choïn maâu thuaãn giöõa hoï nhaø chuoät vôùi meøo ñeå bieåu tröng

cho vaán ñeà. Ñaëc tính coá höõu cuûa chuoät laø… sôï meøo. Thaáy boùng meøo laø chuoät ñaõ “cao chaïy

xa bay”. AÁy vaäy maø trong Hoäi ñoàng chuoät laïi coù ñeà xuaát “phaûi ñeo nhaïc cho meøo”. YÙ

kieán ñöôïc ñaùnh giaù raát cao vì ñoù laø vieäc laøm caàn thieát ñeå coäng ñoàng traùnh tai hoïa. Ngöôøi

ñöa ra cao kieán aáy ñöôïc ngôïi khen heát lôøi. Theá nhöng, sau maøn baøy toû nieàm kính phuïc

tröôùc “baäc kyø taøi”, ngöôøi ta môùi baét ñaàu chuyeån sang giai ñoaïn thöïc hieän. Than oâi!

caû hai seõ bò thieät to chöù chaúng rieâng ai. Naém baét ñöôïc nhöõng vaán ñeà thôøi söï nhö theá, ai

“Thöôïng saùch” phaûi thöïc hieän theá naøo ñaây? Luùc baáy giôø, hoï môùi vôõ leõ: “Ñoäc chieâu” chæ

noùi chöù khoâng theå haønh, keå caû ngöôøi ñöa ra cao kieán cuõng khoâng bieát phaûi laøm sao. Moät

ñieàu ñôn giaûn laø vì coù con chuoät naøo daùm laïi gaàn meøo? Theá laø hoäi ñoàng bò deïp sang moät

beân. Keát thuùc caâu chuyeän, taùc giaû vieát:

Kieåu baøn baïc ba hoa

Toâi ñaõ thaáy chaùn vaïn

Cuûa thaày ñaïo, coá, cha,

Ñaâu phaûi laø cuûa chuoät.

Trieàu ñình ví chæ hoïp baøn:

Quaân sö nhaëng xò, lôøi traøn cung maây.

Ñeán khi caàn phaûi ra tay

Thì thoâi chaúng thaáy maët maøy moät ai.

Nguyeãn Ñình dòch

Chuùng ta khoâng coøn thaáy boùng daùng cuûa chuoät hay meøo ñaâu caû maø thay vaøo ñoù laø

nhöõng göông maët quen thuoäc cuûa thaày ñaïo, coá, cha, cuûa nhöõng quaân sö, cuûa trieàu ñình

Phaùp theá kæ XVII. Ñöôïc aùnh saùng cuûa lyù trí soi ñöôøng, La Fontaine ñaõ môû maét cho moïi

ngöôøi cuøng nhìn thaáy baûn chaát thaät ba hoa khoaùc laùc cuûa nhaø thôø vaø trieàu ñình. Nhöõng

cha, thaày ñaïo aáy chæ quen vaïch ra keá hoaïch cho ngöôøi khaùc coøn baûn thaân laïi khoâng thöïc

Möùc ñoä gay gaét cuûa tieáng cöôøi coøn ñöôïc bieåu hieän ôû thaùi ñoä caêm phaãn cuûa nhaø thô

ñoái vôùi boïn aên caép vaên vaø boïn lang y thieáu traùch nhieäm. AÊn caép laø moät thoùi xaáu! AÊn caép

vaên ngöôøi khaùc laïi coøn xaáu xa gaáp boäi. Vì haït luùa thì ai cuõng coù theå laøm ra ñöôïc nhöng

vaên chöông laïi khaùc. Noù ñoøi hoûi nhaø vaên phaûi coù thöïc taøi. Böùc xuùc tröôùc tình hình nhieàu

keû cöôùp coâng lao cuûa ngöôøi khaùc roài ñeà teân mình laøm taùc giaû, La Fontaine ñaõ phaûn öùng

baèng baøi Saùo möôïn loâng coâng (quyeån IV, baøi 9). Ai cuõng bieát coâng laø loaøi chim duy nhaát

coù boä loâng hoaøn haûo. Töøng maøu nguõ saéc lung linh hoøa quyeän vaøo nhau toûa aùnh haøo

quang. Taùc phaåm tuyeät dieäu cuûa hoùa coâng khieán cho nhieàu loaøi chim ao öôùc. Vì theá, nhaø

thô ñaõ cho moät con saùo ñen ñuõi xaáu xí nhaët loâng coâng khoaùc vaøo mình.

Coâng thay loâng, saùo ta lieàn nhaët,

Möôïn loâng kia saùo khoaùc vaøo mình,

hieän ñöôïc.

Nhaäp ñaøn coâng… laáy laøm vinh,

Nhôûn nhô khoe meû, ra hình myõ nhaân.

Coâng coù chuù bieát chaân töôùng saùo,

Caû ñaøn beøn naøo nhaïo, naøo cheâ,

Vaët cho saùo ñeán eâ cheà truïi loâng.

Naøo haàm, naøo höù, naøo heø

Tìm ñoàng loaïi, saùo hoøng laãn troán,

Cuõng bò xua, bò toáng coå ñi!

Haïng ngöôøi nhö saùo thieáu gì,

Phong löu boä maët, möôïn khoe loát ngöôøi.

Loaøi aáy goïi laø loaøi ñaùnh caép,

Laáy vaên ngöôøi ñem laép vaên ta.

Maëc ai, ñaây chaúng noùi ra;

Coâng ñaâu gaây chuyeän phieàn haø ai chi!

Nguyeãn Ñình dòch

Cuoäc soáng coù quy luaät cuûa rieâng noù. Keû coù taøi hay baát taøi, toát hay xaáu, ñaïo ñöùc hay

ñoäc aùc… thì duø coù che ñaäy döôùi hình thöùc naøo chaêng nöõa roài cuõng seõ bò phaùt hieän. Baûn

thöïc chaát cuûa mình laø ñieàu taát yeáu. Ñaëc bieät, vaên chöông laø moät lónh vöïc nhaïy caûm. Baát

cöù moät söï aên caép, baét chöôùc thoâ thieån naøo roài cuõng chòu söï ñaøo thaûy nghieät ngaõ cuûa thôøi

gian. Luùc aáy, nhöõng gì coøn tröôøng toàn môùi thöïc söï laø chaân giaù trò.

La Fontaine coøn phaûn aùnh vaán ñeà naøy trong nhieàu baøi thô khaùc nhö: Choù soùi traù hình

chaát xaáu xa beân trong khoâng giaáu noåi döôùi lôùp voû beà ngoaøi vaø vieäc chuùng phaûi boäc loä ra

(quyeån V, baøi 21)… Moãi baøi, nhaø thô bieåu hieän moät cung baäc, saéc thaùi pheâ phaùn khaùc

nhau nhöng neùt chung vaãn laø duøng nhöõng maâu thuaãn hoaëc hoaøn caûnh cuï theå buoäc boïn aên

caép, giaû danh phaûi loä nguyeân hình. Coù khi chuùng bò phaùt hieän bôûi nhöõng ngöôøi tinh töôøng,

cuõng coù khi chuùng töï boäc loä baûn chaát thöïc qua nhöõng haønh ñoäng vuïng veà hoaëc söï doát naùt.

Noùi chung, duø vieát döôùi daïng thöùc naøo thì ngoøi buùt La Fontaine vaãn thaám ñaãm söï pheâ

phaùn gay gaét, quyeát lieät.

chaên chieân (quyeån III, baøi 3), Löøa mang xöông thaùnh (quyeån V, baøi 14), Löøa ñoäi loát sö töû

Rieâng vôùi caùc lang y – ngöôøi ñöôïc ñaùnh giaù raát cao trong xaõ hoäi vì vai troø chaêm soùc

söùc khoûe cho moïi ngöôøi – La Fontaine coøn coù söï chuù yù ñaëc bieät. Khaåu hieäu cuûa nhaø thaày

thuoác moïi thôøi ñaïi luoân laø “Löông y nhö töø maãu”. Theá nhöng tröôøng hôïp “löông y nhö meï

keá” vaãn khoâng hieám. Thaày thuoác nhö hai vò trong baøi Caùc thaày lang (quyeånV, baøi 12) thaät

Thaày NGUY LAÉM ñeán thaêm con beänh,

chæ haïi ñôøi hôn laø cöùu ñôøi.

Thaày KHOÂNG SAO cuõng ñeán gaëp nhau.

Thaày naøy: “Maïch vöôïng, khoâng sao!”

Thaày kia: “Nguy laém! E chaàu toå tieân”.

Phöông ñieàu trò moãi beân moät phaùch,

Thaân chuû nghe theo caùch thaày treân…

Beänh nhaân phuûi saïch nôï traàn

Maø hai vò cöù röôùn gaân khoe taøi.

Vò: “Toâi ñoaùn ñaâu sai nheù?

Y quy tieân, ñuùng leõ quaù roài!”

Vò raèng: “Giaù haén nghe toâi

Hoâm nay ñaõ daäy ñi chôi, maïnh uø!”

Huyønh Lyù vaø Nguyeãn Ñình dòch

Pheá trong Soá ñoû cuûa Thieân Hö Vuõ Troïng Phuïng. Coù leõ hai vò thaày lang cuûa La Fontaine laø

oâng toå nhieàu ñôøi cuûa hoï neân ngheà “gia truyeàn” trò ñeán ñaâu beänh nhaân töø giaõ coõi ñôøi heát

ñeán ñoù vaãn taùi dieãn, coøn hoï luùc naøo cuõng tranh nhau xem ai taøi hôn. La Fontaine ñaõ söû

duïng maâu thuaãn ñoái laäp töø loái suy nghó ñeán caùch ñieàu trò cuûa hai vò thaày thuoác naøy taïo ra

moät maøn caûi loän om soøm. Vaø thöïc chaát nhöõng lôøi khoe meû cuûa hoï chæ laø haønh ñoäng “vaïch

aùo cho ngöôøi xem löng”. Tieáng cöôøi chaâm bieám caát leân maïnh meû nhaèm loâi heát nhöõng xaáu

xa cuûa hoï ra ñeå maø tieâu dieät. Xaõ hoäi seõ khoâng ñöôïc an toaøn chöøng naøo coøn nhöõng keû laøm

vieäc cöùu ngöôøi maø laïi chuyeân “gieát ngöôøi” nhö theá.

Beân caïnh nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi, La Fontaine coøn chaâm bieám, mæa mai nhöõng thoùi

xaáu cuûa con ngöôøi. Ñaàu tieân, nhaø thô ñaùnh vaøo taäp tính coá höõu cuûa con ngöôøi: ba hoa,

khoaùc laùc. Thoâng thöôøng, khi gaëp ngöôøi bò naïn thì vieäc ñaàu tieân cuûa chuùng ta laø cöùu

Ñoïc caâu chuyeän naøy chuùng toâi chôït nhôù ñeán hai “nhaø khoa hoïc” Lang Tyø vaø Lang

ngöôøi tröôùc coøn moïi chuyeän tính sau. Haønh ñoäng luùc naøy môùi thaät söï coù giaù trò thöïc tieãn.

Neáu ai xöû söï ngöôïc laïi, taát seõ taïo ra söï loá bòch buoàn cöôøi. Vaø oâng giaùo trong Ñöùa treû vaø

thaày ñoà laø hình maãu cho söï loá bòch aáy. Luùc gaëp moät ñöùa treû bò naïn (ngaõ xuoáng soâng), thaày

ñoà lieàn nghó ngay ñeán vieäc leân gioïng daïy ñôøi. Sau moät hoài thuyeát giaùo anh ta môùi “kheä

Qua nhöõng baøi thô nguï ngoân cuûa oâng, chuùng toâi thaáy raèng La Fontaine quaû laø ngöôøi

neä böôùc ra loâi ñöùa treû leân bôø”.

coù bieät taøi löïa choïn tình huoáng. OÂng luoân ñöa ra ñöôïc nhöõng tröôøng hôïp chính xaùc nhaát

buoäc ñoái töôïng phaûi boäc loä mình. Nhaø thô coù hôn möôøi caâu chuyeän keå veà thoùi xaáu naøy.

Ngoaøi Ñöùa treû vaø thaày ñoà maø chuùng toâi noùi ñeán ôû treân coøn coù caùc baøi: Quaï vaø caùo, Nuùi ôû

cöû, Gaáu vaø hai baùc laùi, Thoû vaø ruøa, Con khæ vaø caù heo, Xe thoå moä vaø con nhaëng, Phöôïng

hoaøng vaø aùc laø… Moãi baøi moät söï vieäc khaùc nhau nhöng cöùu caùnh cuûa noù chæ coù moät: leân

aùn thoùi ba hoa, khoaùc laùc. Nhaø thô coù veû raát gheùt thoùi taät naøy. OÂng coù moät thaùi ñoä raát roõ

raøng ñoái vôùi chuùng:

Chuyeän naøy coøn maéng vaøo laém keû,

Boïn ba hoa, hoaïnh hoïe, sính taøi.

Lôøi toâi ñaõ roõ noùi ai,

Keå ba haïng aáy ngôïm ngöôøi khaù ñoâng.

Taïo hoùa cöng chi doøng gioáng ñoù?

Thaáy vieäc laø chuùng noù loâi thoâi

Hay

Laøm coâng laøm caùn troå taøi loi,

Ñaâu cuõng chui voâ thoïc vieäc ngöôøi,

Khoái keû töôûng mình caàn thieát laém,

Quaáy raày cöù phaûi toáng ñi thoâi.

Tìm ñöôøng muùa meùp khua moâi.

Caàn phaûi toáng tieãn xuoáng moà ngay caùi thoùi taät ñaùng cheâ traùch naøy. Bôûi vì noù chaúng

laøm ñöôïc tích söï gì maø ñoâi khi coøn gaây haïi cho ngöôøi khaùc. Trong moät soá caâu chuyeän,

nhaø thô khoâng ñeå cho keû ba hoa ñöôïc khoaùc laùc thoûa thueâ maø oâng döïng leân moät nhaân vaät

tinh töôøng, nhaän ra boä maët thaät cuûa chuùng vaø cho chuùng baøi hoïc ñích ñaùng. Tieâu bieåu laø

Xe thoå moä vaø con nhaëng, quyeån VII, baøi 19, Tuù Môõ dòch

caùc chuyeän: Con khæ vaø caù heo, Sö töû bò ngöôøi quaät cheát, Sö töû vaø ngöôøi ñi saên, Phöôïng

hoaøng vaø aùc laø..

Khoaùc laùc deã daãn con ngöôøi ñeán aûo töôûng, khoâng töï löôøng söùc mình. Suoát ngaøy cöù

toaøn noùi chuyeän kinh thieân ñoäng ñòa, ñeán moät luùc naøo ñoù keû ba hoa ngôõ laø mình seõ laøm

muoán baét chöôùc ñaïi baøng laø moät ví duï. La Fontaine ñaõ ñeå cho nhöõng loaøi vaät nhoû beù: eách,

ñöôïc thaät. Chuyeän EÁch muoán to baèng boø maø chuùng toâi ñaõ coù dòp noùi tôùi ôû treân, hay Quaï

quaï hoïc ñoøi caùc con vaät lôùn hôn noù gaáp nhieàu laàn veà moïi maët: töø veû ngoaøi, söùc maïnh, cho

tôùi phaåm chaát beân trong. Ñieàu ñaùng mæa mai La Fontaine muoán noùi ôû ñaây laø thoùi hoïc ñoøi

maø khoâng nhìn laïi thöïc löïc baûn thaân aét seõ daãn ñeán tai hoïa! Trong cuoäc soáng cuõng vaäy,

moät anh tö saûn queøn doát ñaëc caùn mai maø hoïc ñoøi phong löu tao nhaõ thì chaéc chaén seõ daãn

ñeán loá laêng, laøm troø cöôøi cho thieân haï. Khoâng rieâng gì La Fontaine, caû Molieøre vaø La

Bruyeøre cuõng raát chuù yù ñeán thoùi taät naøy cuûa con ngöôøi. Trong caùc saùng taùc cuûa mình, hoï

ñaõ vaïch maët khoâng thöông tieác nhöõng troø heà aáy baèng moät gioïng cöôøi mæa mai buoäc ñoái

töôïng phaûi suy ngaãm laïi mình. Ta coøn nhôù nhöõng troø loá maø gaõ tö saûn Jourdain coá hoïc ñeå

trôû thaønh “quyù toäc” coù khaùc gì haønh ñoäng cuûa con eách vaø con quaï ñaâu? Vaø caøng hoïc ñoøi,

caøng coá toû ra “quyù toäc” bao nhieâu, Jourdain caøng theå hieän söï ngu doát cuûa mình baáy

nhieâu. Theá neân, baøi hoïc “haõy bieát löôïng söùc mình laø khoân” La Fontaine ñaët ra vöøa coù taùc

duïng caûnh tænh, vöøa toáng tieãn thoøi taät aáy ra khoûi cuoäc soáng chuùng ta.

ñoâi khi coøn mæa mai chính mình. Nhöõng luùc nhö theá, tieáng cöôøi khoâng khoûi chua chaùt

nhöng noù giuùp ta nhaän ra sai laàm ñeå maø khaéc phuïc. Do ñoù, phaàn lôùn nhöõng ñieàu La

Fontaine mai mæa ñeàu laø nhöõng thuoäc tính cuûa con ngöôøi maø khoâng ai khoâng maéc phaûi,

chæ coù ít hay nhieàu maø thoâi. Trong soá nhöõng thoùi taät aáy coù leõ ích kyû laø phoå bieán nhaát. Bieåu

hieän roõ neùt cuûa thoùi xaáu naøy laø haønh ñoäng chaêm baåm cho lôïi ích cuûa baûn thaân maø khoâng

caàn chuù yù tôùi ngöôøi khaùc. Ñeán vôùi caâu chuyeän coù theå noùi laø phoå bieán nhaát ôû Vieät Nam

cuûa La Fontaine: Ve vaø kieán ta seõ thaáy, beân caïnh söï pheâ phaùn thoùi löôøi lao ñoäng cuûa ve,

nhaø thô khoâng phaûi khoâng coù yù cheâ traùch kieán ích kyû, khoâng giuùp ngöôøi khi hoaïn naïn.

Rousseau cuõng döïa vaøo baøi naøy maø chæ trích La Fontaine: “Thöû cho treû hoïc nguï ngoân La

Fontaine vaø ta seõ thaáy khi chuùng ñuû khoân lôùn ñeå hoïc chöôùc theo, chuùng thöôøng coù thieân

höôùng ruùt ra baøi hoïc ngöôïc haún vôùi yù ñoà taùc giaû, vaø ñaùng leõ ruõ boû thoùi xaáu maø ta muoán

Mæa mai laø moät phöông tieän ña naêng. Noù khoâng chæ duøng ñeå mæa mai ngöôøi khaùc maø

söûa chöõa hoaëc ngaên ngöøa giuùp chuùng, caùc em laïi thieân veà yeâu thích caùi thoùi xaáu nhôø ñoù

coù theå lôïi duïng khuyeát nhöôïc ñieåm cuûa keû khaùc. Hoïc nguï ngoân veà con quaï, treû em cöôøi

nhaïo chuù quaï nhöng laïi khoaùi con caùo ñôùp ñöôïc mieáng pho maùt. Vôùi nguï ngoân veà con ve,

töôûng ñöa ve ra laøm baøi hoïc (phaûn dieän), nhöng treû em laïi coi kieán laø thaày. Caùc em seõ

baùng ñeå töø choái”[33, 8]. Rousseau khoâng phaûi khoâng coù lyù vì ñoái vôùi treû con ta khoâng chæ

hoïc thoùi keo kieät vaø nghieät ngaõ. Kieán laïi coøn teä haïi hôn khi noù baøy daïy leân gioïng nhaïo

cho chuùng ñoïc maø phaûi höôùng chuùng ñaâu laø ñuùng ñaâu laø sai. Theo chuùng toâi, trong tröôøng

hôïp naøy ñoái töôïng pheâ phaùn cuûa La Fontaine khoâng chæ rieâng ve hay kieán. Thoùi xaáu ñaùng

leân aùn cuûa ve laø löôøi lao ñoäng maø muoán ñöôïc höôûng thuï. Coøn kieán laïi coù loãi laø ích kyû.

Theá nhöng, chuùng toâi thieát nghó trong cuoäc soáng chuùng ta hoâm nay cuõng theá: giuùp ñôõ

nhöng phaûi bieát vôùi ai. Toát vôùi ngöôøi nhöng khoâng ñöôïc taïo cho ngöôøi cô hoäi duy trì thoùi

xaáu. Do ñoù, ñoái töôïng chính cuûa söï mæa mai vaãn laø ve chöù khoâng phaûi kieán.

Löøa vaø choù, Ngöïa vaø löøa, Ngöïa baùo thuø höôu… Nhaø thô löu taâm chuùng ta ñeán vieäc ích kyû

Tính ích kyû vaø haäu quaû cuûa noù coøn ñöôïc La Fontaine khai thaùc saâu hôn qua caùc baøi:

ñoâi luùc khoâng giöõ ñöôïc quyeàn lôïi cuûa mình maø coøn phaûi chòu maát nhieàu thöù. Hai caâu

chuyeän Ngöïa vaø löøa, Löøa vaø choù ñeàu nhaèm mæa mai thoùi ích kyû gaây neân tai hoïa nhöng

moãi baøi khai thaùc moät khía caïnh khaùc nhau. Trong Ngöïa vaø löøa, La Fontaine ñaõ choïn hai

con vaät chuyeân chôû haøng ñeå coù theå san seû gaùnh naëng cho nhau. Vaäy maø con ngöïa ích kyû

Chaúng nhöõng toaøn boä soá haøng

Löng ngöïa coøn phaûi chaát theâm da löøa.

Quaû thaät treân maùi troøn hoaøn vuõ naøy, caù nhaân khoâng theå toàn taïi ñôn ñoäc maø khoâng coù

söï töông trôï cuûa coäng ñoàng. Coù khi vieäc laøm aáy raát nhoû nhaët nhöng neáu khoâng coù, chuùng

ta khoù coù theå toàn taïi. Baøi hoïc töø ngöïa vaø löøa cho thaáy raèng ích kyû laø moät thoùi xaáu caàn

phaûi ñaùnh ñoå ngay laäp töùc. Noù coù taùc duïng xaáu vôùi ngöôøi thì ít nhöng haïi mình laïi nhieàu

hôn.

Vaø cuoái cuøng, tieáng cöôøi chaâm bieám cuûa La Fontaine chæa muõi duøi vaøo tính xaáu cô

baûn nhaát cuûa con ngöôøi moïi thôøi ñaïi: thoùi voâ ôn. Cô baûn vì noù laø ñaàu moái, laø khaâu ñaàu

tieân cuûa moät thuû ñoaïn chieám ñoaït, aên cöôùp, xaâm löôïc… giöõa caù nhaân vôùi caù nhaân, taäp

ñoaøn vôùi taäp ñoaøn, quoác gia vôùi quoác gia. Hieän töôïng boäi tín, phaûn baïn, haát caúng nhau,

aáy chaúng chòu giuùp ñôõ ñeå cuoái cuøng noù phaûi chôû:

chieám ñoaït, laán aùt, löôøng gaït nhau vaãn coøn tieáp tuïc dieãn ra töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc. Cho

neân vaøo thô La Fontaine ñaõ hôn ba traêm naêm, ñeán nay noù vaãn töôi roøng tính thôøi söï.

Baèng loái keát thuùc baát ngôø, gaây ngaïc nhieân nôi ngöôøi ñoïc, tieáng cöôøi La Fontaine caát

leân roän raõ ñaày mæa mai, chaâm choïc. Truyeän Soùi vaø coø (quyeån III, baøi 9) keå raèng soùi haùu

coø khi chieác ñaàu aáy naèm giöõa hai haøm raêng cuûa noù:

aên neân maéc xöông may nhôø coø giuùp ñôõ. Vaø noù traû ôn cho coø baèng caùch ñaõ khoâng caén ñaàu

Xöông kia baø ruùt töùc thì,

Ruùt xong môùi ñaët vaán ñeà tieàn coâng.

Soùi baûo : “Ñoøi tieàn oâng nöõa höû?

Roõ ñuøa dai con muï nöïc cöôøi!

Coå vöøa thoaùt hoïng oâng roài,

Ñöôïc tha ñaõ phuùc coøn ñoøi tính coâng?”

Ñuùng laø

“Giuùp phöôøng ñoäc aùc tinh ma

Giuùp thì daønh ñoù, roài ra tieác daøi”.

Töø söï thaät hieån nhieân ñöôïc cöùu giuùp ngay tröôùc maét ñoù, boïn ngöôøi voâ aân saün saøng

quay ngöôïc laïi thaùi ñoä haùch dòch, keû caû khi khoâng caàn nöõa. Thaùi ñoä aáy ñoái laäp vôùi söï van

xin toäi nghieäp luùc ban ñaàu trong böôùc gian nan. Tuy nhieân, La Fontaine raát coâng baèng

khoâng ñeå cho boïn ngöôøi xaáu xa aáy töï tung töï taùc. Nhöõng keû baát nghóa seõ bò tröøng trò thích

ñaùng.

ÔÛ truyeän Baùc nhaø queâ vaø con raén (quyeån VI, baøi 13) keå raèng: Baùc nhaø queâ ñi daïo

quanh vöôøn gaëp moät con raén cheát coùng beøn nhaët veà söôûi aám cho noù. Con vaät tænh daäy

ñònh traû ôn baèng caùch caén cheát aân nhaân cuûa mình. Baùc nhaø queâ ñaõ khoâng ngaàn ngaïi vung

rìu keát thuùc ñôøi teân phaûn boäi. Löôõi rìu cuûa baùc nhaø queâ giaùng xuoáng cuõng chính laø löôõi rìu

coâng lyù, tröøng phaït keû soáng khoâng nghóa khoâng tình. Caùi aùc phaûi bò tröøng trò vaø tröøng trò

ngay töùc khaéc. Bao giôø caùi xaáu cuõng bò tieâu dieät nhö theá thì chuùng ta môùi mong coù ñöôïc

cuoäc soáng thanh bình. Moïi ngöôøi phaûi luoân yù thöùc ñöôïc:

Nhaân töø thì vaãn toát

Nhöng phaûi bieát vôùi ai?

trong vaán ñeà naøy. Trong soá nhöõng baøi thô nguï ngoân cuûa oâng vieát veà söï vong aân, oâng

Coøn nhö phöôøng boäi baïc

Cheát thaûm laø ñaùng ñôøi”.

Vaïch ra baûn chaát xaáu xa cuûa ñoái töôïng roài caát leân tieáng cöôøi chaâm bieám tieâu dieät noù,

ngoøi buùt La Fontaine ñem ñeán cho chuùng ta nhöõng giaây phuùt thaät haû heâ khi coâng lyù ñöôïc

buïi nho khoång loà che chôû thoaùt naïn. Khi ngöôøi thôï saên vöøa quay ñi, noù lieàn aên nhöõng laù

thöïc hieän. Trong chuyeän Nai vaø buïi nho cuõng vaäy. Nai bò thôï saên ñuoåi baét. Noù ñöôïc moät

nho xanh – keû vöøa cöu mang noù. Ngöôøi ñi saên thaáy ñoäng neân trôû laïi. Nai phaûi nhaän caùi

cheát ñau ñôùn. Vaø : “ñoù laø hình aûnh keû phuû phaøng giaøy xeùo; nôi vöøa qua ñaõ chôû che

mình”. ÔÛ ñaây, nhaø thô ñaõ ñeå cho nai kòp nhaän ra toäi loãi. Noù hoái haän aên naên duø ñaõ muoän

maøng. Caùi giaù phaûi traû cho phöôøng baïc nghóa vong aân, voäi queân ñi nhöõng ngöôøi vöøa cöùu

giuùp mình laø theá ñaáy! Tuy nhieân ñoù môùi chæ laø öôùc mô coâng lyù maø thoâi! Thöïc teá cuoäc

soáng ñaõ chöùng minh raèng khoâng phaûi söï boäi nghóa naøo cuõng bò tröøng phaït. Vì khoâng phaûi

ai cuõng bieát ñaët loøng nhaân töø ñuùng choã, khoâng phaûi ai cuõng phaân bieät ñöôïc ñaâu baïn ñaâu

thuø. Nhö truyeän Röøng vaø tieàu phu sau ñaây: tieàu phu gaõy maát caùn rìu beøn troå taøi naên næ xin

röøng ban cho moät caønh thoâi. Anh ta höùa seõ ñi nôi khaùc maø ñeå yeân cho röøng: naøo baùch,

naøo soài luoân ñöùng vöõng. Röøng muõi loøng vaø tin vaøo lôøi höùa beøn cho moät caønh caây. Tieàu

phu khi coù caùn rìu roài lieàn trôû maët:

Röøng ngay thaät, hoùa ngaây thô,

Rìu kia noù laép caùn vaøo,

Caùi thaèng baát nghóa buïng naøo tri aân,

Duøng rìu taøn haïi aân nhaân,

Bao nhieâu xanh toát nay gaàn truïi trô.

Röøng ñau, khoâng ngôùt keâu la:

Nghó mình laøm phuùc hoùa ra toäi mình.

Cheùm cha theá thaùi nhaân tình!

Laøm ôn neân vaï, baát bình ai gaây.

Noùi nhieàu cuõng meät laém thay,

Caây cao boùng caû bò tay phuû phaøng.

Noái giaùo cho giaëc. Baây giôø hoái sao!

Ai maø chaúng traùch chaúng than?

Than oâi! Keâu laém chæ mang laáy phieàn.

Queân aân nghóa, phuï loøng hieàn

Vaãn laø thoùi tuïc baïc ñen treân ñôøi.

Tuù Môõ dòch

Toùm laïi, duø theå hieän ôû goùc ñoä naøo thì tieáng cöôøi chaâm bieám cuõng ñaùnh moät ñoøn ñau

vaøo ñoái töôïng cuûa noù. ÔÛ loaït cöôøi naøy, chuû ñieåm cuûa nhaø thô laø nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi

loãi thôøi vaø nhöõng thoùi xaáu ñaùng leân aùn cuûa con ngöôøi. Ñaây laø nhöõng thoùi taät caàn phaûi tieâu

dieät ngay töùc khaéc. Coù nhöõng luùc, La Fontaine toû ra baát löïc, chaáp nhaän (ñeå cho caùi aùc

thaéng theá). Nhöng chính söï baát löïc cuûa oâng caøng taïo ra taâm theá pheâ phaùn maõnh lieät hôn.

Baèng caùch naøy hay caùch khaùc, oâng luoân coá toáng khöù caùi xaáu , caùi aùc xuoáng moà. Giaù trò

nhaân ñaïo saâu saéc cuûa tieáng cöôøi La Fontaine laø ôû ñoù.

3.3. CÖÔØI KHOÂI HAØI

Caùi cöôøi coù theå chæa muõi nhoïn pheâ phaùn gay gaét, coâng kích thaúng tay, nhöng cuõng coù

theå chæ laøm naûy sinh söï pheâ phaùn nheï nhaøng taïo neân moät aán töôïng deã chòu cho ngöôøi bò

pheâ phaùn. Do ñoù, beân caïnh nhöõng caùi cöôøi ra nöôùc maét, cöôøi chaâm bieám, theå hieän söï

phaûn khaùng maïnh meõ cuûa nhaø vaên coøn coù nhöõng tieáng cöôøi vui, nheï nhaøng, dí doûm, voâ

thöôûng voâ phaït. AÁy laø caùi cöôøi khoâi haøi. Noù vaän duïng söï pheâ phaùn ñaëc bieät baèng caûm xuùc

saâu saéc. Noù ñaët cô sôû vaøo nieàm tin ôû baûn chaát con ngöôøi, höôùng con ngöôøi ñeán caùi toát

ñeïp. Tieáng cöôøi khoâi haøi khoâng nhaèm tieâu dieät ñoái töôïng maø hoaøn thieän noù. Baèng caùch

kheùo leùo, nheï nhaøng vaïch ra caùc maâu thuaãn taïo caùi cöôøi baát ngôø, tieáng cöôøi naøy giuùp

chuùng ta nhaän ra söï trôù treâu cuûa tình huoáng, mæm cöôøi maø phaân bieät ñuùng sai. Vaø theo

chuùng toâi, ñaây laø tieáng cöôøi chuû ñaïo trong baûn hôïp xöôùng nhieàu aâm saéc trong thô nguï

ngoân La Fontaine. Noù phuø hôïp vôùi muïc ñích saùng taùc cuûa nhaø thô: “moät baøi hoïc luaân lyù

traàn truïi mang ñeán söï buoàn teû. Caâu chuyeän tìm caùch tuoàng vaøo trong noù lôøi khuyeân giaùo

baèng caùi loái giaû vôø aáy, maø tieán haønh giaùo duïc, mua vui. Keå chuyeän ñeå maø keå chuyeän

hình nhö toâi ít quan taâm”. “Haõy keå ñi, maø phaûi keå hay, ñaáy laø ñieåm chuû yeáu!” [41, 176].

Vaø noù cuõng phuø hôïp vôùi quy taéc lôùn nhaát laø mua vui cuûa chuû nghóa coå ñieån.

Cuõng nhö caùc loaïi tieáng cöôøi khaùc, tieáng cöôøi khoâi haøi ñöôïc caát leân töø maâu thuaãn

nhaèm khaúng ñònh ñoái töôïng töø trong baûn chaát. Baûn thaân caùi cöôøi naøy mang tính nhaân ñaïo

trong ñoái töôïng mieâu taû. Caâu chuyeän maø taùc giaû daãn daét ngöôøi ñoïc ñeán cuõng coù caùi buoàn

cöôøi, ñaùng leân aùn nhöng noù khoâng gôïi söï caêm gheùt maø chæ giuùp ngöôøi ta nhaän ra caùi xaáu

cuûa mình ñeå söûa chöõa. Theâm nöõa, ñoái töôïng gaây cöôøi xuaát phaùt töø vieäc laøm traùi töï nhieân

moät caùch voâ thöùc. Haønh ñoäng cuûa hoï ñöôïc chi phoái töø tieàm thöùc beân trong. Hoï thöïc hieän

ñieàu sai nhö moät caùi maùy bò ñieàu khieån. Chính vì vaäy maø saéc thaùi pheâ phaùn loaït cöôøi naøy

khaù nheï nhaøng. Töø xöa ñeán nay, loaøi ngöôøi coù nhöõng thoùi taät khoâng phaûi khoâng nhaän ra

nhöng ít ai khaéc phuïc ñöôïc, ñoù laø chæ thaáy khuyeát ñieåm cuûa ngöôøi coøn mình thì bao giôø

cuõng hoaøn haûo. Ñeà caäp ñeán vaán ñeà naøy, La Fontaine coù baøi thô Caùi bò (quyeån I, baøi 7).

Theo chuùng toâi, ñaây laø caâu chuyeän coù yù nghóa nhaân sinh saâu saéc maø laâu nay ngöôøi ta ít

noùi ñeán. Noù khoâng chæ phaûn aûnh vaán ñeà cuûa rieâng leõ caù nhaân hay taàng lôùp naøo maø laø ñaëc

tính cuûa loaøi ngöôøi noùi chung. Chuyeän khæ cheâ gaáu dò hình, gaáu noùi voi xaáu xí, voi laïi baûo

caù voi sao quaù to… laøm chuùng toâi nhôù ñeán tuïc ngöõ Veät Nam:

Chuoät chuø cheâ khæ raèng hoâi

Khæ môùi traû lôøi caû hoï maøy thôm.

Coù leõ do caáu taïo cô theå muoân loaøi coù ñoâi maét naèm phía tröôùc luoân nhìn ngöôøi roõ hôn

ta neân khoâng phaùt hieän ra ñieåm xaáu cuûa mình? Coù theå coù nhieàu lyù do nhöng nhìn chung

thì haàu nhö khoâng ai töï nhaän ra ñöôïc nhöõng khieám khuyeát cuûa baûn thaân.

Ngöôøi so vôùi caùc vaät kia

Maét tinh xoi moùi xaáu ngöôøi,

Xaáu mình, maét hoùa muø roài thaáy ñaâu!

Taät mình xí xoùa keå ñaâu,

Taät ngöôøi bôùi moùc ra ñaàu ra ñuoâi.

Nhìn mình baèng moät con ngöôi,

Giöông con maét khaùc thaáy ngöôøi keùm ta.

Hoùa coâng cuõng kheùo chua ngoa,

Sinh ngöôøi ñeo bò, chaúng qua moät noøi.

Xöa nay, aâu cuõng theá thoâi,

Bò may hai tuùi raïch roøi khaùc nhau.

Loãi mình ta nheùt tuùi sau.

Chuû quan ngu daïi coù khi gaáp möôøi.

Loãi ngöôøi tuùi tröôùc, laàm ñaâu ñöôïc maø!

Tuù Môõ dòch

Sau khi nghe caùc con vaät cheâ bai nhau, ngöôøi ta môùi chôït giaät mình! Thöïc teá daãu

bieát nhaân voâ thaäp toaøn nhöng maáy ai yù thöùc ñöôïc mình khieám khuyeát! Gioïng ñuøa vui hoùm

ñaët ôû sau löng neân ít khi nhìn thaáy coøn loãi ngöôøi ôû tuùi tröôùc thì luùc naøo cuõng hieän dieän.

hænh cuûa La Fontaine ñöôïc thöïc hieän sinh ñoäng qua chi tieát caùi bò hai tuùi. Loãi mình luoân

Chính vì theá maø laém keû:

Noùi veà mình toâ trôøi veõ bieån

Noùi veà ngöôøi, boâi baùc deøm pha

Chuoät vaø voi, Nguyeãn Vaên Qua dòch

Nghó raèng ai cuõng keùm ta.

Con maét nhìn ngöôøi chuû quan, phieán dieän, taát seõ daãn ta ñeán thoùi hoáng haùch kieâu

saäy), con la chôû vaøng (Hai con la)… laø moät minh chöùng. Luoân toû ra keû caû ta ñaây maø khinh

caêng. La Fontaine ñaõ khaù nhanh nhaïy trong vaán ñeà naøy. Hình aûnh caây soài (Caây soài vaø caây

nhôøn ngöôøi khaùc, chuùng töï khaéc boäc loä nhöôïc ñieåm khi coù dòp. Tieáng cöôøi bay leân saûng

khoaùi khi sau traän baûo to, caây saäy vaãn ñöùng vöõng duø tröôùc ñoù phaûi cuùi raïp ngöôøi coøn keû

hoáng haùch kia (caây soài) ngaû moät laàn vaø khoâng bao giôø ñöùng leân ñöôïc nöõa.

Ña phaàn caùc baøi thô nguï ngoân cuûa La Fontaine ñeàu mang moät veû haøi höôùc dí doûm.

hænh laøm ngöôøi ta cöôøi, ñoái töôïng töï khaéc nhaän ra khuyeát ñieåm ñaèng sau caùc aån yù ñeå maø

khaéc phuïc. Beân caïnh thoùi voâ ôn, chuùng toâi cho raèng tham lam laø tính xaáu cô baûn thöù hai

cuûa loaøi ngöôøi. Noù laø nguoàn goác cuûa moïi tai hoïa. Caùc cuoäc tranh chaáp, chieám ñoaït xaûy ra

haàu nhö ñeàu baét ñaàu töø loøng tham! Tuy nhieân, khi pheâ phaùn hieän töôïng naøy, nhaø thô

khoâng duøng gioïng cay ñoäc nhö vôùi moät soá hieän töôïng khaùc maø chæ vaïch ra haäu quaû cuûa

loøng tham ñeå con ngöôøi yù thöùc ñöôïc haønh ñoäng cuûa mình. Tham laø moät thuoäc tính coá höõu

khoâng phaûi bao giôø cuõng boäc loä. Ñoâi khi, trong moät traïng huoáng naøo ñoù loøng tham môùi

naûy sinh. Nhö vaäy noù laø moät thuoäc tính aån taøng trong moãi con ngöôøi chæ chôø cô hoäi laø

“xuaát ñaàu loä dieän”. Nhö anh chaøng coù con gaø ñeå tröùng vaøng trong Gaø ñeû tröùng vaøng

(quyeån V, baøi 13) cuõng vaäy. Anh ta coù moät con gaø maùi moãi ngaøy ñeàu ñeû ra moät quaû tröùng

vaøng. Saün tö töôûng muoán mau choùng laøm giaøu, anh ta nghó trong buïng gaø taát seõ coù caû kho

OÂng pheâ phaùn nhöng laïi khoâng coù yù laøm ñoái töôïng bò meách loøng. Töø caùi veû ngoaøi hoùm

vaøng. Thay vì cöù ñôïi noù ñeû moãi ngaøy moät tröùng thì sao khoâng gieát phaêng noù ñi maø laáy

kho vaøng ra? Noùi laø laøm. Ñeán khi moå buïng gaø thì:

Nhöng buïng vaãn buïng gaø naøo khaùc,

Cuõng moät loaøi cuïc taùc laù chanh.

Tay anh ñaõ vöùt cuûa anh maát roài.

Nhaát ñôøi cuûa quyù tan taønh,

Nguyeãn Ñình dòch

Nhaø thô ñaõ kheùo leùo ñeå cho ñoái töôïng nhaän ra vì loøng tham maø töï mình ñaõ haïi mình

chöù khoâng ai khaùc. Thaønh ngöõ Vieät Nam ta cuõng coù nhieàu caâu noùi ñeán vieäc naøy. Bôûi vì

chuyeän “tham thì thaâm”, hay phaûi chòu caûnh “maát caû chì laãn chaøi” voán phoå bieán trong

cuoäc soáng. Caùi ñau ñôùn cuûa ñoái töôïng laø töï mình laïi haïi laáy mình. Töï tay mình laïi phaù

huûy nhöõng caùi ñaùng leõ mình coù ñöôïc chæ vì moät moùn lôïi haõo khoâng ñaâu.

Tieáng cöôøi khoâi haøi, vui töôi cuûa La Fontaine coøn ñöôïc tieáp söùc baèng nhöõng pha

mieâu taû thieân nhieân saéc neùt vaø soáng ñoäng. Cuõng noùi veà tính tham lam nhöng taùc giaû chuù yù

ñeán khía caïnh nheï nhaøng hôn: löïa choïn theo kieåu “giaø keùn keïn hom” ñeå cuoái cuøng chaúng

ñöôïc gì. Trong baøi Con coø (quyeån VII, baøi 4), môû ñaàu caâu chuyeän, nhaø thô ñeå cho nhaân

vaät xuaát hieän caän caûnh ñoät ngoät:

Moû daøi tra caùn coå daøi

Ñi ñaâu thaát theåu, leàu ngheàu,

Coø roø daïo böôùc moät chieàu chôi rong.

Noù ñi theo reûo bôø soâng,

Doøng eâm, soùng laëng, nöôùc trong, ñeïp trôøi.

Tuù Môû dòch

Nhöõng chi tieát cuï theå aáy ñaõ khoâng keùm phaàn haøi höôùc. Qua caùi voùc daùng cuûa coø,

ngöôøi ñoïc seõ nhaän ra ngay nhöõng neùt quaù khoå: moû daøi, coå daøi, chaân khaúng khiu, ñi thaát

theåu, leàu ngheàu… Hình neùt ñaõ ñaùng cöôøi roài, haønh ñoäng cheâ oûng cheâ eo cuûa noù coøn ñaùng

cöôøi hôn. Coù theå noùi Tuù Môõ dòch baøi thô naøy khaù ñaét. Hình aûnh coø hieän ra qua nhieàu töø

ñaét ñòa: khaûnh, nguûng nghænh, cheâ haåm cheâ hoâi, ñoûng ñaûnh… taïo giaù trò haøi höôùc cho caâu

chuyeän. Caùi voû ngoaøi khoâi haøi aáy ñoái laäp vôùi thaùi ñoä cheâ bai naøo caù cheùp, caù traém, caù roâ,

Chuù coø treân boä chaân choaøi khaúng khiu,

caù boùng… cuûa caùi coø ñoûm daùng. Ñeán khi caù toâm keùo ñi heát, côn ñoùi laïi coàn caøo, coø ta lieàn

möøng rôõ vôù ngay moät coøn seân coøn soùt laïi. Thaät laø:

Buoåi chôï ñoâng con caù hoàng anh cheâ laït

Buoåi chôï taøn con teùp baïc anh cuõng phaûi aên.

mô öôùc choàng xöùng ñaùng phaûi treû, ñeïp, giaøu coù, bieát nuoâng chieàu, coù hoïc vaán… Bao ngöôøi

Töông töï caâu chuyeän cuûa coø, Coâ gaùi keùn choàng cuõng khoâng khaù gì hôn. Luùc treû coâ

ñeán daïm naøng ñeàu laéc ñaàu töø choái:

Caäu thì trí thöùc ñaùng cheâ,

Caäu thì soáng muõi veïo veà moät beân

Ngöôøi giaøu coù thì ñen nhö möïc,

Anh nhaø nho laïi cöïc kyø ngheøo…

Nguyeãn Trinh Vöïc dòch

Theo naêm thaùng, tuoåi xuaân qua ñi, ngöôøi ñeán hoûi cuõng giaûm daàn veà giaù trò: heát cao

caáp roài ñeán haïng taàm thöôøng. Khi chôït giaät mình vì caùi giaø ngaøy cöù ñeán, naøng beøn nhaän

lôøi laøm vôï leû moät anh “ñoà xaèng”. Ñuùng laø La Fontaine luoân kheùo leùo trong moïi tröôøng

hôïp. Chæ möôïn nhöõng maãu cuûa cuoäc soáng, goït giuõa laïi ñöa vaøo nguï ngoân, oâng ñaõ taïo

ñöôïc nhöõng caâu chuyeän vöøa yù vò, vöøa töôi vui mang laïi baøi hoïc vaø tieáng cöôøi saûng khoaùi

cho chuùng ta.

töôïng ñoái laäp ñeå ñaït muïc ñích. Roõ nhaát laø trong phaàn vaïch ra thoùi hay keâu ca cuûa con

ngöôøi. Nhaø thô ñaõ möôïn nhöõng söï vieäc nhoû nhaët trong cuoäc soáng ñeå cho chuùng ta thaáy

ñoâi luùc söï keâu ca cuûa chuùng ta quaû phi lyù heát söùc. Chæ vì nhöõng vieäc con con maø ta cuõng

traùch ñaát than trôøi. Qua caùc caâu chuyeän Löøa vaø caùc oâng chuû, Ngöôøi laøm vöôøn vaø laõnh chuùa

Khi taïo ra tieáng cöôøi khoâi haøi, oâng cuõng chuù yù ñeán vieäc phoùng ñaïi caùc söï vaät hieän

ñöôïc theå hieän khaù sinh ñoäng. Tieáng cöôøi vang leân ñaùnh thaúng vaøo ñoái töôïng vì nhöõng

haønh ñoäng phi lyù cuûa noù. Khoâng cöôøi sao ñöôïc khi baùc noâng daân ñi caàu cöùu nhôø laõnh

chuùa giuùp ñôõ chæ vì moät con thoû röøng ñaõ troùt aên maát cuûa baùc vaøi laù baép caûi; moät chaøng trai

caàu caû Hercule duøng söùc maïnh loâi ñình, caàu Jupiter duøng saám seùt khuûng khieáp chæ ñeå gieát

moät con raän luoân quaáy raày?… Thoùi taät naøy thöôøng chæ naûy sinh khi chuùng ta khoâng haøi

loøng vôùi mình hoaëc hoaøn caûnh cuûa mình. Ñoâi luùc, ñaây laø ñoäng löïc ñeå thuùc ñaåy chuùng ta

cuûa mình, Chaøng trai vaø con raän, Coâng phaøn naøn vôùi hoaøng haäu Junon… thoùi hay keâu ca

phaán ñaáu, vöôn leân taàm cao môùi, khoâng an phaän, ngöng ñoïng, trì treä. Nhöng ña phaàn noù

theå hieän maët xaáu hôn laø tích cöïc. Nghóa laø chuùng ta caàn phaûi “tri tuùc” (bieát ñuû) chöù khoâng

theå luùc naøo cuõng phaøn naøn vôùi moïi ngöôøi nhö con coâng hay con löøa trong truyeän. Löøa

khoâng baèng loøng vôùi kieáp laøm vöôøn beøn xin thaàn soá meänh ñoåi chuû. Sang vôùi ngöôøi thuoäc

ñeán vôùi anh thôï ñoát than. Vaãn chöùng naøo taät aáy, löøa tieáp tuïc keâu ca ñau khoå khieán soá

da, noù laïi oaùn traùch soá phaän khoâng coâng baèng. Thaàn soá meänh cuõng thöông tình cho noù

meänh phaûi noåi giaän:

Chæ moät noù thoâi maø ta bò quaáy raày, khuaáy maõi,

Traêm vò quoác vöông chöa laøm baän oùc ta baèng,

Traùch phaän than thaân, noù töôûng chæ moät noù thoâi chaêng?

Ta ñaâu phaûi chæ rieâng lo cho soá phaän noù?

Thaàn meänh chí lyù thay! Con ngöôøi laø theá ñoù:

Naøo coù ai vui vôùi soá phaän cuûa mình?

Kieáp nhaát toài luoân laø kieáp hieän sinh!

Ta cöù haønh toäi trôøi baèng ñôn tröông khieáu naïi,

Trôøi maø xeùt ñôn töøng chò, anh trong nhaân loaïi

Thì ñaàu trôøi seõ vôõ ra thoâi.

ÔÛ ñôøi, khoâng ai baèng loøng vôùi soá phaän hieän taïi cuûa mình caû, ai cuõng mong muoán coù

moät soá phaän toát hôn, nhöng thöôøng laïi xaáu hôn. YÙ thöùc ñöôïc ñieàu naøy, chuùng ta seõ bôùt

phaøn naøn moät caùch voâ ích.

Caøng veà sau, tieáng cöôøi La Fontaine caøng mang tính trieát lyù saâu saéc. OÂng ñaùnh ñoäng

ñeán caû nhöõng vaán ñeà phöùc taïp cuûa con ngöôøi nhö baûn chaát khoù thay ñoåi. Ñuùng nhö daân

gian ta coù caâu “non soâng coù theå ñoåi nhöng baûn tính khoù dôøi”. Caùi gì ñaõ laø baûn chaát beân

trong thì ñöøng mong lay chuyeån. Caâu chuyeän Meøo caùi hoùa ra ngöôøi ñaøn baø (quyeån II, baøi

18), Ñaøn baø vôùi bí maät (quyeån VIII, baøi 6), Anh nghieän röôïu vaø chò vôï (quyeån III, baøi 7) laø

ví duï. Töø nhöõng söï vieäc cuï theå, taùc giaû ñaët ñoái töôïng vaøo nhöõng hoaøn caûnh khaùc nhau,

thaäm chí thay ñoåi caû hình thöùc beân ngoaøi nhöng taâm tính theá naøo thì vaãn theá aáy. Caâu

chuyeän dí doûm Meøo caùi hoùa ra ngöôøi ñaøn baø keå raèng coù moät anh chaøng vì quaù say meâ con

Nguyeãn Ñình vaø Huyønh Lyù dòch

meøo caùi cuûa mình neân caàu trôøi cho noù ñöôïc hoùa thaønh ñaøn baø. Trôøi chieàu loøng vaø hoï soáng

vui veû vôùi nhau. Theá nhöng, chuyeän gì ñeán cöù phaûi ñeán. Moät ñeâm ñang nguû, coù ñaøn chuoät

len vaøo phoøng, naøng beøn “voït xuoáng giöôøng, rình ngay!” chaøng trai luùc naøy môùi ngôõ

ngaøng: “naøng coøn theøm chuoät hay sao?” vaø taùc giaû keát luaän:

Noù chaúng keå tuoåi ngöôøi ñaõ lôùn

Töï nhieân maïnh bieát chöøng naøo, ai ôi!

Bình thaám roài vaûi raïn ñöôøng nhaên.

Maø coøn boû noù khaên khaên,

Baûo ñi noù laïi laàn khaân trôû veà.

Daãu laáy naïng xua ñi cuõng vaäy,

Quay ñaàu nhìn ñaõ thaáy noù beân.

Cöûa phoøng ñoùng ñuoåi töï nhieân

Noù theo cöûa soå veà lieàn vôùi ta.

Nguyeãn Trinh Vöïc dòch.

Ñaõ laø baûn chaát thì khoù loøng, hôn nöõa khoâng theå naøo thay ñoåi. Ngöôøi ñaøn baø trong

truyeän chæ laø moät söï bieán hoùa hình thöùc cuûa con meøo. Con meøo laø baûn chaát, thieáu phuï laø

hieän töôïng, laø caùi voû beà ngoaøi. Ñaèng sau caâu chuyeän vui töôi aáy, taùc giaû cuõng ngaàm nhaéc

chuùng ta haõy coi chöøng! Ñöøng ñeå cho caùi voû beà ngoaøi löøa doái. Baûn chaát töï nhieân môùi laø

Cuøng moät moâ típ aáy, baøi Anh nghieän röôïu vaø chò vôï cuõng khoâi haøi khoâng keùm. Anh

chaøng laø ñeä töû ma men luùc naøo cuõng xæn say khoâng döùt. Moät laàn, anh ta uoáng say, chò vôï

beøn baøy keá giaû cheát ñem anh ta choân ñeå mong caûnh tænh. Khi thöùc daäy vaø yù thöùc ñöôïc

hoaøn caûnh cuûa mình, anh ta raát ngôõ ngaøng. Nhöng ñeán luùc chò vôï giaû ma daâng chaùo luù baét

anh ta aên, chaøng nghieän röôïu beøn yeâu saùch ngay “khoaûn uoáng”:

… Ñaây chæ cho aên.

Theá coøn khoaûn uoáng, nhòn chaêng?

Thaät laø “trôøi ñaùnh cheát caùi neát khoâng chöøa”! Chöùng naøo taät aáy vaãn cöù trô trô khoù

thay ñoåi neáu baûn thaân khoâng coá gaéng. Laø moät ngöôøi thieân veà töï nhieân, La Fontaine yù thöùc

raát roõ vaán ñeà naøy.

Ñeán ñaây chuùng toâi xin keát thuùc phaàn nghieân cöùu veà tieáng cöôøi khoâi haøi trong thô nguï

giaù trò thaät caàn phaûi nhaän ra.

ngoân La Fontaine baèng baøi hoïc nheï nhaøng daønh cho nhöõng ngöôøi vui quaù sôùm vôùi öôùc

mô. Ñaõ laø con ngöôøi thì ai khoâng mô öôùc? Nhöõng öôùc mô chaùy boûng laø cöùu caùnh ñeå

chuùng ta vöôn leân trong cuoäc soáng. Theá nhöng, mô öôùc khoâng coù nghóa laø queân caû hieän

taïi. Caâu chuyeän Coâ haøng söõa vaø huû söõa (quyeån VII, baøi 9) laø baøi hoïc ñaùng quyù maø chuùng

treân ñaàu roài vöøa böôùc ñi vöøa tính toaùn gaàn xa. Baùn huû söõa coâ seõ mua tröùng aáp moät ñaøn

ta caàn phaûi xem xeùt. Coâ Perrette mang moät huû söõa boø ra chôï baùn. Coâ ñaët huû söõa eâm aùi

gaø, baùn gaø mua lôïn, baùn lôïn mua boø meï vaø caû moät chuù beâ con cho noù nhaûy nhoùt quanh

nhaø:

Ñeán ñaây Perrette höùng leân,

Nhaûy rôn, huû söõa laên chieâng, ñoå nhaøo.

Beâ! Boø! Lôïn! Gaø naøo! Tieâu taùn!

Nhìn cuûa rôi leânh laùng boán beà

Coâ toâi ngao ngaùn quay veà…

Chuùng toâi ñoàng yù vôùi nhaø nghieân cöùu Hoaøng Höõu Ñaûn laø truyeän naøy khoâng nhaèm

pheâ phaùn tính haùm lôïi cuûa Perrette. Coâ khoâng haùm lôïi maø laø moät coâ gaùi thoâng minh, keå

ra cuõng bieát tính toaùn kinh teá; coù ñieàu taâm hoàn coâ giaøu aûo töôûng quaù. Coâ tính toaùn nhöng

chæ trong töôûng töôïng, thieáu cô sôû thöïc teá, nhanh quaù, vaø khoâng bieát ñeà phoøng nhöõng khoù

khaên trôû ngaïi – tröø vieäc döï truø caùo coù theå baét maát gaø. Thöïc ra, aûo töôûng cuõng chaúng sao

“coù giaû, maát thaät”.

Chuyeän Baùc nhaø ngheøo vaø chai daàu trong nguï ngoân Panchatantra cuûa Pilpai cuõng

theá. Baùc ngheøo ñöôïc taëng moät chai daàu beøn ñem caát treân keä cao. Moät buoåi chieàu, nhìn

chai daàu, baùc lieàn toan tính: baùn daàu mua cöøu, roài seõ coù caû ñaøn cöøu; baùn cöøu cöôùi vôï vaø

taát nhieân baùc seõ coù moät caäu con trai. Baùc seõ daïy noù ngoan ngoaõn. Neáu noù nghòch ngôïm

khoâng vaâng lôøi, baùc seõ ñaùnh noù. Cao höùng, baùc vung caây gaäy saün caàm trong tay huô leân,

chai daàu ñoå naùt…

Noùi cho cuøng, ñaây khoâng laø khuyeát ñieåm rieâng cuûa Perrette hay baùc nhaø ngheøo trong

truyeän. Ñoù laø thoùi xaáu cuûa taát caû moïi ngöôøi. Noù laø neùt ñaëc tröng cuûa baûn tính con ngöôøi.

Keû mô moät saân ñaày gaø vòt; ngöôøi mô moät coâ vôï hieàn hay chöùc töôùc… ñeàu coù theå. Nhöng

qua caâu chuyeän buoàn cöôøi cuûa hai nhaân vaät treân chuùng toâi nghó caùc nhaø nguï ngoân muoán

nhöng Perrette laïi vui quaù sôùm vôùi nhöõng aûo töôûng cuûa mình, cho neân môùi coù tình traïng

khuyeân raèng: mô caøng cao, ngaõ caøng ñau. Thöïc teá thì:

Haõo huyeàn ai chaû nhö coâ?

Ai khoâng coù luùc ngoài mô xaây laàu?

Keå ai cuõng gioáng nhau ñaáy chöù,

Ngöôøi hieàn trieát, keû cuoàng ñieân

Picrochole, Pyrrhus, coâ em,

Mô trong khi thöùc laø tieân treân ñôøi.

Hoàn phieâu laõng vaøo nôi aûo moäng:

Caû hoaøn caàu oâm goïn tay ta,

Veà ta taát caû vinh hoa,

Veà ta phuï nöõ noõn naø traàn gian.

Ngoài moät mình, thaùch trang caùi theá,

Ñi laät ngai hoaøng ñeá nhö chôi.

Daân yeâu toân phaét leân ngoâi,

Ngaäp ñaàu muõ mieän nhö trôøi ñoå möa.

Giaät mình tænh giaác tan mô,

Boá cu mình laïi vaãn laø boá cu.

Nguyeãn Ñình dòch

Ñaây laø cung baäc ñaëc bieät trong tieáng cöôøi La Fontaine. Noù hoaøn toaøn khoâng chöùa

yeáu toá pheâ phaùn maø chæ nhaèm bieåu döông ñoái töôïng, khuyeán khích ñoái töôïng phaùt huy

nhöõng tính toát mình coù ñöôïc. Tieáng cöôøi thieän caûm gioáng nhö moät quaûng laëng sau nhöõng

cao traøo, theå hieän nieàm tin yeâu cuûa nhaø thô ñoái vôùi nhöõng giaù trò cuûa cuoäc soáng. Loaït

tieáng cöôøi naøy thöôøng daønh cho ngöôøi bình daân nhieàu hôn, vì trong xaõ hoäi nhieãu nhöông:

quyù toäc loãi thôøi, tö saûn bò tha hoùa bôûi ñoàng tieàn… chæ “ngöôøi bình daân môùi coù ñöôïc nhöõng

tình caûm trong saùng, chaân thaønh”.

Trong suy nghó cuûa nhieàu ngöôøi, ngöôøi bình daân laø nhöõng keû ngu si, ñaàn ñoän, deã bò

löøa gaït. Nhöng thaät ra, ñaèng sau caùi lôùp ngoaøi thoâ keäch cuûa hoï laø moät trí tueä tuyeät vôøi. Trí

tueä maø chuùng toâi muoán noùi ôû ñaây khoâng phaûi caùi gì lôùn lao maø chæ laø caùch cö xöû khoân

kheùo, thoâng minh tröôùc nhöõng söï vieäc dieãn ra haøng ngaøy. Ngöôøi bình daân duøng trí tueä aáy

3.4. CÖÔØI THIEÄN CAÛM

ñeå nhaän chaân baûn chaát cuûa söï vaät hieän töôïng, choáng laïi caùi aùc vaø ñoâi khi coøn löøa ñöôïc

boïn löøa ñaûo. Truyeän Gaø troáng vaø caùo (quyeån II, baøi 15) laø moät minh chöùng. Caùo giôû troø

mon men ñeán goïi gaø troáng treân caây xuoáng cho noù baùo tin vui laø töø nay gaø vaø caùo seõ soáng

hoøa bình. Noù muoán ñöôïc toû tình thaân aùi. Gaø troáng ñoàng yù nhöng laïi baûo noù raèng choù saên

ñang chaïy ñeán neân haõy ñôïi hoï cuøng chia vui. Caùo lieàn thoaùi thaùc vaø leûn ñi maát.

Chuù gaø troáng thaät ñoäc ñaùo! Noù thöøa bieát laø seõ khoâng bao giôø coù hoøa bình vôùi phöôøng

traùo trôû ñoù; ñoàng thôøi noù cuõng bieát choù saên laø noãi aùm aûnh cuûa hoï nhaø caùo. Vì theá noù bòa

chuyeän choù saên ñeán vaø ñaït ñöôïc muïc ñích. Roõ raøng, caùo ñaõ maéc möu gaø. Gaø troáng vöøa

cöùu ñöôïc maïng mình, vöøa gaây cho keû thuø moät phen khieáp vía. Coøn gì sung söôùng baèng

vieäc löøa ñöôïc keû löøa ñaûo? “Löøa quaân löøa ñaûo vui maø gaáp ñoâi”.

Ñaëc bieät, trí tueä aáy ñöôïc khaúng ñònh qua nhaân vaät huyeàn thoaïi cuûa nguï ngoân: Esope

trong taùc phaåm Baûn di chuùc do Esope lyù giaûi (quyeån II, baøi 20). Chuyeän keå raèng ngaøy xöa

ôû thaønh phoá Atheønes coù moät ngöôøi ñaøn oâng coù ba coâ con gaùi tính tình hoaøn toaøn traùi

ngöôïc nhau. Theo luaät cuûa thaønh phoá, ngöôøi cha ñeå laïi di chuùc cho ba coâ gaùi nhö sau: taøi

saûn seõ ñöôïc chia thaønh ba phaàn baèng nhau, moãi ngöôøi seõ ñöa cho baø meï moät soá tieàn khi

naøo hoï khoâng coøn sôû höõu phaàn gia taøi chia cho mình nöõa. Sau khi oâng boá cheát, ngöôøi ta

ñem di chuùc ra ñoïc nhöng vaãn khoâng hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa noù. Cuoái cuøng caû thaønh

cuûa mình. Duy moät ngöôøi khoâng ñoàng yù laø Esope. OÂng ñaõ ñöa ra caùch lyù giaûi traùi haún vôùi

moïi ngöôøi vaø phuø hôïp vôùi baûn di chuùc. Caû thaønh phoá thaùn phuïc oâng.

Ñeå cho Esope chieán thaéng caû Hoäi ñoàng thaønh phoá Atheønes, La Fontaine ñaõ baøy toû

nieàm tin cuûa mình vaøo söï saùng suoát cuûa ngöôøi bình daân. Esope noùi rieâng hay nhaân daân

noùi chung coù söï thoáng nhaát haøi hoøa giöõa moät trí tueä saâu saéc coù theå nhìn thaáu baûn chaát

cuoäc soáng vôùi khaû naêng phaùn ñoaùn nhaïy beùn, chính xaùc, khoa hoïc.

Beân caïnh vieäc ca ngôïi trí tueä, La Fontaine coøn höôùng ñeán tinh thaàn ñoaøn keát cuûa

nhaân daân. Ñoaøn keát gaén boù taát seõ deã daøng vöôït qua khoù khaên. Coù nguy hieåm ñeán ñaâu maø

chæ caàn ñoàng loøng thì moïi vieäc seõ trôû neân ñôn giaûn. Nhöõng caâu chuyeän ca ngôïi söùc maïnh

ñoaøn keát trong thô nguï ngoân La Fontaine mang ñeán cho chuùng ta moät höông vò môùi cuûa

nieàm tin yeâu cuoäc soáng. Töø Sö töû vaø chuoät (quyeån II, baøi 11), Kieán vaø chim boà caâu (quyeån

Atheønes chaáp nhaän caùch giaûi quyeát moãi coâ seõ nhaän phaàn gia taøi thích hôïp vôùi yù nguyeän

II, baøi 12), ñeán Quaï, ruøa, linh döông vaø chuoät (quyeån XII, baøi 15)… ñeàu cho ta nhöõng baøi

hoïc thaâm thuùy. Trong cuoäc soáng, neáu bieát giuùp ñôõ nhau vöôït qua khoù khaên hoaïn naïn, aét

taát caû seõ coù ñöôïc moät cuoäc soáng thaùi bình. Ñoaøn keát ñoâi luùc chæ laø moät söï quan taâm, giuùp

ñôõ nhau trong gian khoù. Tuy khoâng noùi, khoâng höùa heïn, theà thoát nhöng giöõa kieán vaø chim

thaàn. Tình ñoaøn keát ñaõ mang laïi cuoäc soáng cho chuùng. Ñaëc bieät, neáu tình ñoaøn keát aáy

boà caâu ñaõ coù söï lieân keát vôùi nhau. Söï lieân keát aáy ñaõ cöùu chuùng thoaùt khoûi löôõi dao töû

ñöôïc naûy nôû töø tình baïn chaân thaønh, noù seõ raát beàn chaët vaø khoâng moät keû thuø naøo coù theå

haõm haïi ñöôïc. Thaäm chí, noù coøn coù theå giuùp chuùng ta laøm nhöõng vieäc lôùn lao.

Chöõ taâm quyù hoùa voâ cuøng

Yeâu nhau, dôøi nuùi laáp soâng quaûn naøo.

giaø vaø caùc con (quyeån IV, baøi 8). Tröôùc luùc laâm chung, cuï giaø ñaõ laáy boù ñuõa ñeå daïy con

Coù theå noùi tieâu bieåu nhaát cho tieáng cöôøi ca ngôïi söùc maïnh cuûa ñoaøn keát laø truyeän Cuï

phaûi ñoàng taâm hieäp löïc môùi coù theå toàn taïi. Chia reõ, maát loøng, soáng coâ laäp raát deã bò dieät

vong. Cuï maát, caùc con khoâng nghe lôøi neân phaûi höùng laáy thaûm kòch.

OÂng boá trong truyeän ñaõ saùng suoát khi baûo caùc con beû gaõy caû boù ñuûa roài laàn löôït beû

töøng chieác moät. Töø hieän töôïng ñoù, oâng ñaõ giaûi thích yù nghóa cuûa chöõ “ñoàng”: ñoàng söùc

ñoàng loøng thì khoù gì chuyeän laáp beå dôøi non.

Söùc maïnh ñeán ñaâu cuõng yeáu,

………………

Bieát hôïp quaàn thì maõnh lieät

Neáu chia reõ taát yeáu heøn.

Ñoaøn keát laø söùc maïnh taïo neân moïi thaéng lôïi; laø caàu noái tình caûm ñeå con ngöôøi gaàn

nhau hôn. Khoâng chæ töø ngaøn xöa, maø hoâm nay, chuùng ta, nhöõng ngöôøi töï xöng laø hieän

ñaïi, vaên minh, coù khoa hoïc coâng ngheä tieân tieán, vaãn caàn phaùt huy söùc maïnh ñoaøn keát ñeå

cuøng xaây döïng moät theá giôùi hoøa bình, haïnh phuùc.

Trí tueä tuyeät vôøi keát hôïp vôùi tinh thaàn ñoaøn keát laø ñoäng löïc thuùc ñaåy phaùt trieån lao

ñoäng. Lao ñoäng laø neàn taûng cuûa moïi neàn vaên minh. Haõy yeâu lao ñoäng vaø yeâu cuoäc soáng

laø ñieàu La Fontaine muoán gôûi gaém qua tieáng cöôøi dí doûm cuûa mình. Coù lao ñoäng caàn cuø,

chuùng ta môùi coù theå an nhaøn höôûng thuï thaønh quaû. Lao ñoäng laø caùi voán doài daøo nhaát, voâ

Neáu ta khoâng bieát hôïp quaàn

taän vaø voâ giaù vì noù ñöôïc caát giaáu trong baûn thaân moãi ngöôøi, trong taám loøng, trí tueä , trong

hai baøn tay sieâng naêng. Qua caùc caâu chuyeän Ve vaø kieán (quyeån I, baøi 10), hay Ruoài vaø

kieán maø chuùng toâi ñaõ coù dòp nhaéc ñeán ôû treân, chuùng ta coù theå thaáy ñöôïc lôïi ích cuûa lao

ñoäng. Cuûa caûi khoâng töï nhieân maø coù neân muoán höôûng thuï baét buoäc chuùng ta phaûi laøm

chuùng ta seõ ñöôïc höôûng nhieàu vaø ngöôïc laïi. Nhöõng keû löôøi bieáng hay soáng baùm vaøo moà

vieäc, ñoù laø quy luaät! Lao ñoäng tæ leä thuaän vôùi thaønh quaû ñaït ñöôïc. Cho neân laøm nhieàu

hoâi nöôùc maét cuûa ngöôøi khaùc seõ khoâng coù ñöôïc keát quaû laâu daøi.

Giaù trò lao ñoäng ñöôïc La Fontaine khaúng ñònh khaù roõ trong Laõo noâng vaø caùc con

(quyeån V, baøi 9). Moät oâng laõo tröôùc luùc laâm chung daën caùc con raèng trong thöûa ruoäng gia

ñình coù kho baùu; ñeán thaùng taùm haõy caøy xôùi thaät kyõ aét seõ tìm thaáy. Cuï maát, nhöõng ngöôøi

con beøn laøm theo lôøi daën. Hoï cuøng nhau ra söùc ñaøo xôùi töøng khoaûnh ñaát moät maø chaúng

thaáy kho baùu ñaâu. Buø laïi, moät vuï muøa boäi thu ñaõ ñeán vôùi hoï. OÂng boá noï ñaõ khoân kheùo

daïy con “lao ñoäng laø vaøng”. Ñuùng vaäy, ñoù laø kho taøng thaät söï maø ai cuõng coù theå sôû höõu.

Vì lao ñoäng laø söùc maïnh tieàm aån trong baûn thaân moãi ngöôøi. Neáu bieát taän duïng noù, suoát

ñôøi ta seõ coù moät cuoäc soáng sung tuùc, aám no:

Haõy lao ñoäng caàn cuø gaén söùc

AÁy chaân löng sung tuùc nhaát ñôøi.

Ñoái vôùi con ngöôøi theá kæ XVII noùi chung vaø Jean de La Fontaine noùi rieâng, cuoäc

qua vieäc ca ngôïi noù. AÁy laø moät cuoäc soáng giaûn dò, khoâng cao löông myõ vò maø taâm hoàn

ñöôïc thaûnh thôi, nhaøn haï ñoái laäp vôùi cuoäc soáng giaøu sang maø luùc naøo cuõng bò raøng buoäc,

cuõng nôm nôùp lo aâu. Con soùi (Choù soùi vaø choù nhaø, quyeån I, baøi 5) hay con chuoät (Chuoät

soáng töï do laø ñieàu raát ñaùng quyù . Theá neân tieáng cöôøi thieän caûm cuûa nhaø thô ñaõ khoâng boû

chaáp nhaän aên sung maëc söôùng nhöng phaûi chòu xích xieàng.

Phaûi chaêng ñoù cuõng laø söï löïa choïn cuûa nhaø thô – moät ngöôøi daùm ñaùnh ñoåi baát cöø

ñieàu gì ñeå coù ñöôïc nhöõng phuùt giaây töï do mô moäng, suy tö? Khi vieát veà vaán ñeà naøy, La

Fontaine ñaõ daønh cho ñoái töôïng moät söï thoâng caûm, seû chia. Quyeát ñònh cuûa caùc con vaät

raát döùt khoaùt, khoâng moät chuùt do döï. Duø ñang ñoùi meo vaø nghe choù nhaø keå veà cuoäc soáng

aám no khaù haáp daãn, nhöng khi nhìn thaáy veát daây xích treân coå choù nhaø, soùi lieàn boû ñi ngay.

Chuoät ñoàng cuõng vaäy! Noù thaø nhaám nhaùp vaøi haït thoùc ñaïm baïc coøn hôn thöùc aên ngon maø

tænh, chuoät ñoàng, quyeån I, baøi 9) ñeàu löïa choïn cuoäc soáng thanh baàn maø thö thaû chöù khoâng

luùc naøo cuõng khoâng yeân. AÊn maø cöù phaûi thaäp thoø chaïy troán thì coøn gì laø ngon? Haïnh phuùc

lôùn nhaát aáy ñôøi töï do laø theá!

Ngoaøi ra, chuùng toâi thaáy trong thô nguï ngoân La Fontaine coøn coù tieáng cöôøi ca ngôïi

nhöõng con ngöôøi soáng coù ích cho ñôøi. Ñoù laø caâu chuyeän veà Laõo oâng vôùi ba gaõ thieáu nieân

laøm vieäc khoâng ñaâu. OÂng laõo bình tónh khuyeân giaûi chuùng: haïnh phuùc chính laø nhìn ngöôøi

(quyeån XI, baøi 8). Thaáy moät cuï giaø tuoåi ñaõ taùm möôi troàng caây, ba gaõ beøn cheá nhaïo oâng

khaùc haïnh phuùc, soá phaän luoân ñuøa bôõn vôùi taát caû moïi ngöôøi, bieát ñaâu keû treû trai kia laïi laø

ngöôøi cheát tröôùc? Caâu chuyeän keát thuùc ñuùng nhö lôøi oâng laõo: caû ba gaõ thieáu nieân kia ñeàu

bò töû thaàn caét ngang doøng soá phaän vôùi nhöõng tai naïn khaùc nhau.

Theá môùi bieát, soáng ôû ñôøi, ta khoâng chæ vì ta maø coøn vì ngöôøi khaùc. Cuoäc soáng chæ

thaät söï coù yù nghóa khi ta bieát gieo maàm haïnh phuùc cho töông lai. Con ngöôøi khoâng theå chæ

soáng coù quaù khöù hay hieän taïi. Thaùi ñoä uûng hoä cuûa nhaø thô vôùi oâng laõo cuõng laø lôøi nhaén

göõi: haõy soáng coù ích! Haõy duøng nhöõng naêm thaùng cuûa ñôøi mình maø laøm vieäc coù yù nghóa,

goùp phaàn xaây döïng töông lai; laáy ñoù laøm haïnh phuùc trong hieän taïi. Ñaây khoâng phaûi laø aûo

töôûng maø laø kinh nghieäm soáng ñaõ ñöôïc toång keát vaø xaùc nhaän: nhaân loaïi toàn taïi ñöôïc laø

nhôø ôû vieäc soáng vì mình nhöng ñoàng thôøi cuõng vì ngöôøi, soáng vì hieän taïi vaø caû töông lai.

Noù baûo ñaûm cho söï phaùt trieån cuûa vaên minh, söï toàn taïi laâu daøi cuûa nhaân loaïi qua muoân

vaøn theá heä tieáp noái nhau trong voâ taän thôøi gian. Cuï giaø laø moät taám göông saùng maø ngöôøi

ñôøi caàn hoïc hoûi.

KEÁT LUAÄN

1. Tieáp caän tieáng cöôøi La Fontaine töø caùi baûn leà “traùi töï nhieân”, chuùng ta quan saùt

taùc phaåm ôû caáp ñoä chænh theå. Nhöõng gì ñi ngöôïc laïi quy luaät cuoäc soáng, söï vaän haønh cuûa

vuõ truï ñeàu gaây neân tieáng cöôøi. Ñaây laø caùi goác, laø neàn taûng ñeå La Fontaine tung ra tieáng

cöôøi ña ñieäu. Caùc vaán ñeà trong taùc phaåm ñöôïc ñaùnh giaù nhìn nhaän töø chieác chìa khoùa naøy.

2. Ña phaàn, nhaän vaät trong thô nguï ngoân La Fontaine laø loaøi vaät. Nhöng ñoù chæ laø

söï nhaân caùch hoùa, loaøi vaät laø boùng daùng con ngöôøi. Cho neân ñoái töôïng cuûa tieáng cöôøi

khoâng gì khaùc nhöõng con ngöôøi thôøi ñaïi oâng. Quyù toäc loãi thôøi, tö saûn haõnh tieán, taêng löõ

ñaïo ñöùc giaû, ngöôøi bình daân chaân chaát… laàn löôït dieãu qua saân khaáu cuoäc ñôøi. Nhaø thô ñaõ

töø vua, quan laïi, thaày tu, thaày ñoà, nhaø taøi chính… cho ñeán anh thôï giaày, baùc noâng daân, coâ

haøng söõa… Vôùi moãi loaïi ngöôøi vaø nhöõng öu, khuyeát cuûa hoï, La Fontaine coù caùch ñaùnh giaù

hôïp lyù baèng tieáng cöôøi cuûa mình.

3. Cuoäc soáng muoân maøu, tình caûm muoân veû, neân tieáng cöôøi La Fontaine laø tieáng

cöôøi giaøu aâm saéc. Tuøy theo töøng ñoái töôïng, töøng phaåm chaát cuï theå, töøng yù ñoà nhìn nhaän

söï vieäc cuûa nhaø thô maø tieáng cöôøi coù nhöõng cung baäc khaùc nhau. Thaät khoù coù theå phaân

chia moät caùch raïch roøi nhöng chuùng toâi cuõng ñaõ loïc ra boán cung baäc chính trong tieáng

cöôøi La Fontaine: cöôøi ra nöôùc maét, cöôøi chaâm bieám, cöôøi khoâi haøi vaø cöôøi thieän caûm.

Taát nhieân coøn nhieàu aâm ñieäu khaùc nöõa vaø söï phaân loaïi naøy chæ mang tính chaát töông ñoái

bôûi vì nhö nhaø nghieân cöùu Höõu Ngoïc ñaõ noùi: nguï ngoân La Fontaine laø söï keát hôïp, ñan

bao quaùt haàu heát caùc loaïi ngöôøi trong xaõ hoäi. Cuoäc ñieåm danh thuù vò khoâng thieáu moät ai

xen cuûa nhieàu theå loaïi: bi kòch , haøi kòch, anh huøng ca… Trong ñoù gioïng chuû aâm laø tieáng

cöôøi khoâi haøi. Noù phuø hôïp vôùi quan ñieåm, muïc ñích saùng taùc cuûa nhaø thô: duøng nhöõng

caâu chuyeän nheï nhaøng dí doûm, vui töôi ñeå raên ñôøi khuyeân ngöôøi.

Moãi loaïi tieáng cöôøi höôùng ñeán nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi khaùc nhau. Cöôøi ra nöôùc maét

khi caùi aùc laán löôùt, ñem baát haïnh ñeán cho keû söùc yeáu theá coâ (Choù soùi vaø cöøu non). Cöôøi

vaïch ra nhöõng hoaøn caûnh khoác lieät khieán ngöôøi ta dôõ cöôøi dôõ khoùc; hay xoùt xa, caêm giaän

chaâm bieám laïi nhaèm ñaû phaù, tieâu dieät nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi loãi thôøi, laïc haäu vaø höôùng

ñeán nhöõng thoùi taät xaáu khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc cuûa con ngöôøi caàn phaûi bò toáng xuoáng

moà. Trong khi ñoù, tieáng cöôøi khoâi haøi laïi mang saéc thaùi nheï nhaøng hôn. Noù chæ ra caùi sai

nhöng khoâng tieâu dieät ñoái töôïng maø giuùp ñoái töôïng khaéc phuïc mình. Vaø cuoái cuøng, tieáng

cöôøi thieän caûm laø moät neùt môùi trong tieáng cöôøi La Fontaine. OÂng khoâng chæ leân aùn, pheâ

phaùn maø coøn ca ngôïi, khuyeán khích chuùng ta phaùt huy nhöõng öu ñieåm coù ñöôïc. Tieáng

cöôøi naøy haàu nhö chæ daønh rieâng cho ngöôøi bình daân vì trong xaõ hoäi luùc baáy giôø chæ ngöôøi

bình daân môùi coù ñöôïc tình caûm chaân thaønh, trong saùng.

4. Coù theå noùi, vôùi nhöõng gì La Fontaine theå hieän qua nguï ngoân, ta seõ thaáy ñoù laø

böùc tranh thu nhoû cuûa xaõ hoäi Phaùp theá kæ XVII. Nhöõng böùc tranh sinh ñoäng, chaân thöïc baøy

ra tröôùc maét ta qua nhöõng caâu chuyeän veà caùc con vaät. Noù khoâng chæ chöùa ñöïng caùi xaõ hoäi

baát coâng, ñoùi khoå, caùi aùc luoân rình raäp cuoäc soáng con ngöôøi maø coøn theå hieän ñöôïc moïi

thuoäc veà keû maïnh ñeán nhöõng lieân minh voâ tích söï noùi gioûi hôn laøm… goùp phaàn laøm cho

böùc tranh xaõ hoäi theâm sinh ñoäng vaø ñaày ñuû hôn.

Beân caïnh vieäc phaûn aùnh thöïc traïng xaõ hoäi, nguï ngoân La Fontaine vaãn laøm nhieäm vuï

coá höõu cuûa noù laø neâu leân nhöõng baøi hoïc nhaân sinh nhaân theá. Nhaø thô pheâ phaùn nhöõng caùi

thoái naùt cuûa xaõ hoäi, nhöõng thoùi hö taät xaáu cuûa con ngöôøi. OÂng vaïch maët chæ teân töøng ñoái

töôïng cuï theå ñeå laøm göông cho moïi ngöôøi traùnh con ñöôøng xaáu. Maûng ñeà taøi pheâ phaùn

cuûa oâng khaù nhieàu. Naøo laø nhöõng keû löôøi lao ñoäng maø muoán ñöôïc höôûng thuï; naøo nhöõng

keû ngu ngô khoâng bieát töï löôøng söùc mình; nhöõng keû tham lam, voâ aân baïc nghóa, bao hoa

khoaùc laùc… ñeàu bò oâng cho moät baøi hoïc ñích ñaùng… Tuy nhieân, nguï ngoân La Fontaine vaãn

khoâng queân nhöõng veû ñeïp caàn ñöôïc ca ngôïi, tuyeân döông ñeå soi saùng cho ñôøi sau. Ñoù laø

trí tueä cuûa ngöôøi bình daân, laø loøng haøo hieäp cuûa con ngöôøi, laø cuoäc soáng lao ñoäng töï do

cung baäc, moïi ngoùc ngaùch cuûa ñôøi soáng. Töø thöïc traïng phaùp luaät baát coâng, chaân lyù luoân

giaûn dò….

5. Vôùi theá kæ XVII, nguï ngoân La Fontaine ñaõ ñaït ñöôïc giaù trò hieän thöïc saâu saéc.

Nhöng nhöõng baøi nguï ngoân ra ñôøi caùch nay hôn ba traêm naêm lieäu coøn yù nghóa gì khoâng?

Sau khi ñieåm duyeät laïi caùc vaán ñeà, chuùng toâi thaáy raèng xaõ hoäi ñaõ coù nhöõng thay ñoåi raát

Fontaine ñaõ ñöa vaøo nguï ngoân cho ñeán nay vaãn töôi roøng tính thôøi söï. Trong cuoäc soáng

lôùn lao. Töø theá kæ XVII ñeán nay quaû laø moät quaûng thôøi gian daøi. Nhöng nhöõng gì maø La

chuùng ta hoâm nay, chuyeän æ maïnh hieáp yeáu vaãn dieãn ra haøng ngaøy. Cuï theå laø tö töôûng

nöôùc lôùn, keû beà treân vaãn toàn taïi treân theá giôùi. Cuoäc ñaáu tranh ñoøi coâng baèng, töï do, bình

ñaúng giöõa caùc daân toäc vaãn luoân dieãn ra. Theâm nöõa, chuyeän ñaáu ñaù, tranh giaønh, haát caúng

nhau treân böôùc ñöôøng danh lôïi hoâm nay coù khaùc gì chuyeän Hai con deâ cuûa La Fontaine

ngaøy tröôùc? Ñaëc bieät, veà nhöõng vaán ñeà thoùi hö taät xaáu cuûa con ngöôøi thì ba hoa, khoaùc

laùc, hoáng haùch, kieâu caêng, nheï daï caû tin, tham lam, ích kyû, æ laïi… con ngöôøi thôøi ñaïi naøo

khoâng coù? Trong coâng cuoäc xaây döïng ñaát nöôùc hoâm nay, chuùng toâi nghó caàn phaûi loâi ra

heát nhöõng caùi xaáu xa, loãi thôøi, nhöõng yeáu toá laïc haäu aáy ñeå chuùng ta coù ñöôïc moät xaõ hoäi

toát ñeïp hôn. Vaø nguï ngoân La Fontaine vaãn laø baøi hoïc quyù trong haønh trang chuùng ta tieán

vaøo thieân nieân kyû môùi.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

I.Taùc phaåm

A.TAØI LIEÄU TIEÁNG VIEÄT

*Taùc phaåm thô nguï ngoân cuûa La Fontaine

1. Hoaøng Höõu Ñaûn (1996), Nguï ngoân La Fontaine, Nxb Treû TpHCM.

2. Huyønh Lyù (1996), Nguï ngoân La Fontaine (song ngöõ), Nxb Giaùo Duïc.

3. Tuù Môõ, Nguyeãn Ñình, Nguyeãn Vaên Vónh (1985), Nguï ngoân choïn loïc, Nxb Vaên

hoïc.

4. Nguyeãn Vaên Qua (2005), Truyeän nguï ngoân La Fontaine, Nxb Vaên hoùa thoâng

5. Nguyeãn Vaên Vónh (2000), Thô nguï ngoân La Fontaine, Nxb Vaên hoïc.

6. Nguyeãn Trinh Vöïc (1998), Thô nguï ngoân La Fontaine, taäp 2, Nxb Giaùo Duïc.

tin.

7. Nguyeãn Troïng Baùu (1996), Truyeän nguï ngoân theá giôùi choïn loïc, Nxb Phuï nöõ,

Haø Noäi.

8. Tröông Chính, Phong Chaâu (1993), Tieáng cöôøi daân gian Vieät Nam, Nxb

KHXH.

9. Nguyeãn Ñöùc Daân (1989), Tieáng cöôøi theá giôùi, taäp 2, Nxb KHXH.

10. Phaïm Khaûi Hoaøn (1998), Tuyeån taäp nguï ngoân Esope, Nxb Vaên hoïc.

11. Laõ Duy Lan (2001), Truyeän coå AÁn Ñoä, taäp 2, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi.

*Taùc phaåm khaùc coù lieân quan ñeán ñeà taøi

12. Nguyeãn Minh (1997), Nguï ngoân Trung Quoác hieän ñaïi, Nxb Ñaø Naüng.

13. Nguyeãn Vaên Ngoïc (1970), Ñoâng Taây nguï ngoân, Nxb Hoa Tieân.

14. Trieàu Nguyeân (2000), Ca dao nguï ngoân ngöôøi Vieät, Nxb Hueá: Thuaän Hoùa.

15. Höõu Tuaán (2002), Nguï ngoân coå ñieån phöông Ñoâng, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi.

II.Taøi lieäu nghieân cöùu

16. Höõu Tuaán (2001), Nguï ngoân coå ñieån phöông Taây, Nxb Vaên hoïc.

17. Aristote, Ngheä thuaät thô ca.

18. Henry Bergson (1974), Tieáng cöôøi hay löôïc khaûo veà yù nghóa cuûa haøi tính,

Phaïm Xuaân Ñoâ dòch, Nxb Trung taâm hoïc hieäu.

19. Henry Bergson (1959), Tieáng cöôøi, Phaïm Xuaân Ñoâ dòch, Nxb Boä quoác gia

giaùo duïc.

20. Leâ Nguyeân Caån (2002), Hôïp tuyeån vaên hoïc Chaâu AÂu, taäp 2: Vaên hoïc Phaùp

theá kæ XVII, Nxb ÑHQGHN.

21. Traàn Duy Chaâu (1979), Lòch söû vaên hoïc phöông Taây, taäp 1, Nxb Giaùo Duïc.

22. Minh Chính (2002), Vaên hoïc phöông Taây giaûn yeáu, Nxb ÑHQG TpHCM.

23. Tröông Chính (1998), Bình giaûi nguï ngoân Trung Quoác, Nxb Giaùo Duïc.

25. Xavier Darcos (1997), Lòch söû vaên hoïc Phaùp, Phan Quang Ñònh dòch, Nxb

Vaên hoùa thoâng tin.

26. Ñaëng Anh Ñaøo (1997), Vaên hoïc phöông Taây, Nxb Giaùo Duïc.

27. C.Deligny, M.Rourseleau (1998), Vaên hoïc Phaùp, Trònh Thu Hoàng, Ñoã

Phöông Mai dòch, Nxb Giaùo Duïc.

28. Cao Huy Ñænh (1974), Tìm hieåu tieán trình vaên hoïc daân gian, Nxb KHXH.

29. Leâ Baù Haùn, Traàn Ñình Söû, Nguyeãn Khaéc Phi (1997), Töø ñieån thuaät ngöõ vaên

24. Nguyeãn Vaên Chính (1990), Vaên hoïc phöông Taây, Nxb Giaùo Duïc.

30. Phaïm Minh Haïnh (1987), Thöû baøn veà ñaëc tröng nguï ngoân, Taïp chí vaên hoùa

daân gian soá 2.

31. Phaïm Minh Haïnh (1991), Tìm hieåu theå loaïi nguï ngoân ôû Vieät Nam, Luaän aùn

hoïc, Nxb ÑHQGHN.

PTS khoa hoïc Ngöõ vaên, Tröôøng Ñaïi hoïc toång hôïp.

32. Phaïm Minh Haïnh (1993), Truyeän nguï ngoân Vieät Nam vaø theá giôùi, Nxb

KHXH.

33. Buøi Hieån (1998), Taâm lyù loaøi vaät trong nguï ngoân La Fontaine, Taïp chí vaên

34. Ñoã Ñöùc Hieåu (1983), Töø ñieån vaên hoïc, taäp 1, Nxb KHXH.

ngheä, soá 20.

35. Hippolyte Taine, Choù soùi vaø cöøu trong nguï ngoân La Fontaine, Ngöõ Vaên 9, taäp

2.

36. Nguyeãn Xuaân Kính (2003), Nhaän dieän theå loaïi truyeän nguï ngoân, Taïp chí vaên

hoùa daân gian, soá 2.

37. Nguyeãn Tröôøng Lòch (1995), Thô La Fontaine vaø thô môùi, Taïp chí vaên hoïc soá

4.

38. Phöông Löïu (1997), Lyù luaän vaên hoïc, taäp 1&2, Nxb Giaùo Duïc.

39. Toân Gia Ngaân (1974), Moät soá quan ñieåm veà haøi kòch Molieøre, Taïp chí vaên

hoïc, soá 1.

40. Höõu Ngoïc (1982), Töø ñieån taùc gia vaên hoïc vaø saân khaáu nöôùc ngoaøi, Nxb Vaên

hoùa.

42. Höõu Nhuaän (1994), “Lôøi giôùi thieäu”, Thô nguï ngoân La Fontaine, Nxb Vaên

hoïc.

43. Hoaøng Pheâ (chuû bieân) (1995), Töø ñieån tieáng Vieät, Nxb Ñaø Naüng vaø Trung

taâm töø ñieån hoïc Haø Noäi – Ñaø Naüng.

44. Vuõ Ñöùc Phuùc (1971), Molieøre vaø vieäc söû duïng haøi kòch laøm vuõ khí ñaáu tranh

41. Hoaøng Nhaân (1997), Vaên hoïc Phaùp, taäp 1, Nxb Treû TpHCM.

hoïc, soá 1.

45. Caàm Thò Phöôïng (2004), Theá giôùi loaøi vaät trong thô nguï ngoân La Fontaine,

Luaän vaên Thaïc só khoa hoïc Ngöõ vaên, tröôøng ÑHSPHN.

46. Vuõ Tieán Quyønh (1999), Tuû saùch vaên hoïc trong nhaø tröôøng, Nxb Vaên ngheä

TpHCM.

treân maët traän vaên ngheä, baûo veä vaø phaùt huy chuû nghóa hieän thöïc, Taïp chí vaên

47. Doaõn Quoác Syõ, Nguï ngoân, Nxb Saùng Taïo.

48. Nguyeãn Troïng Thuaät (1927), Khaûo veà loái vaên nguï ngoân, Nam Phong, soá 116.

49. Ñoã Bình Trò ((1998), Tö lieäu vaên hoïc 7, Nxb Giaùo Duïc.

50. Ñoã Bình Trò (2001), Vaên hoïc 7, taäp 2, Nxb Giaùo Duïc.

52. Löông Duy Trung (1990), Vaên hoïc phöông Taây, Nxb Giaùo Duïc.

51. Hoaøng Trinh (1991), Vaên hoïc Phaùp ôû Vieät Nam, Taïp chí vaên hoïc, soá 2.

tröôøng phoå thoâng, Nxb Giaùo Duïc.

53. Löu Ñöùc Trung (1999), Taùc giaû vaø taùc phaåm vaên hoïc phöông Taây trong nhaø

phaåm tieâu bieåu, Luaän aùn PTS Ngöõ vaên, tröôøng ÑHSPHN.

54. Nguyeãn Quang Trung (1997), Tieáng cöôøi Vuõ Troïng Phuïng qua moät soá taùc

55. Phuøng Vaên Töûu (1997), Giaùo trình vaên hoïc phöông Taây, Nxb Giaùo Duïc.

B.TAØI LIEÄU TIEÁNG NÖÔÙC NGOAØI

56. Jean de La Fontaine, Fables Choisies, 1, 2, F.Librairie Larousse 1934.

57. La Fontaine, Fables Choisies mises en ver, P.Garnier 1967.

58. Fables et Oeuvres Choisies, Nouvelle eùdition (317 illustrations documentaires

Par M.Mario Roustan) P.H.Didier 1935.

59. Analyses litteùraires de Fables de La Fontaine, Morceaux choisis Par C.Rouseù

60. Phaïm Ngoïc Nga, La Socieùteù Francaise du XVII emeø sieøcle aø travers Les fables

eùdition P.Librairie classique Belin 1968.

de Jean de La Fontaine: Meùmoire de fin d`eùtudes universitaires, 2002.