Kyõ thuaät xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng caùc beänh phaåm khaùc nhau
MAÃU NÖÔÙC TIEÅU
Muïc tieâu
• Thöïc hieän ñöôïc hay höôùng daãn laâm saøng thöïc hieä
n ñöôïc laáy ñuùng maãu nöôùc tieåu, traùnh
ngoaïi nhieãm, ñeå laøm xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng phaùt hieän caùc taùc nhaân vi khuaån gaây
• Thöïc hieän ñöôïc qui trình xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng maãu nöôùc tieåu, ñaëc bieät qui trình caáy
beänh nhôø bieát ñöôïc caùc caùch laáy nöôùc tieåu.
• Löïa choïn ñöôïc phöông tieän thích hôïp nhaát cho caáy nöôùc tieåu trong caùc beänh vieän hieän nay
ñònh löôïng maãu nöôùc tieåu.
nhôø bieát ñöôïc phöông tieän thích hôïp nhaát ñeå thöïc hieän ñöôïc xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng
nöôùc tieåu.
Chæ ñònh caáy nöôùc tieåu
ƒ Caùc tröôøng hôïp baùc só laâm saøng nghi ngôø nhieãm truøng tieåu (NTT) caáp tính, kinh nieân, coù
ƒ Neân cho chæ ñònh caáy nöôùc tieåu ñoái vôùi caùc beänh nhaân coù moät trong caùc trieäu chöùng nghi
trieäu chöùng hay khoâng coù trieäu chöùng.
ngôø beänh nhaân bò (1) nhieãm truøng baøng quang nhö ñaùi ra muû, ñaùi khoù, ñaùi ra maùu, ñaùi
ñau, ñau töùc vuøng treân xöông mu hay buïng döôùi , hay (2) nhieãm truøng thaän nhö ñau löng,
töùc caêng vuøng goùc soáng-söôøn.
Thôøi ñieåm caáy nöôùc tieåu
ƒ Toát nhaát laø buoåi saùng, laáy tröôùc khi beänh nhaân duøng khaùng sinh.
ƒ Trong ñeâm, beänh nhaân coá nhòn tieåu cho ñeán khi laáy maãu.
Caùch laáy beänh phaåm
ƒ Nöôùc tieåu neân ñöôïc laáy vaøo caùc loï voâ truøng naép ñaäy chaët ( loï voâ truøng laáy maãu). Toát nhaát laø
caùc loï mieäng roäng, hay caùc oáng nghieäm ly taâm naép chaët. Coù theå laáy nöôùc tieåu vaø caáy ngay
taïi giöøông vaøo chai caáy 2 maët thaïch caáy vaø ñònh löôïng nöôùc tieåu (xem höôùng daãn vaø qui
trình söû duïng chai 2 maët thaïch caáy vaø ñònh löôïng nöôùc tieåu).
43
ƒ Nöôùc tieåu sau khi laáy xong phaûi ñöôïc göûi ñeán phoøng thí nghieäm khaûo saùt ngay. Neáu chaäm
Kyõ thuaät xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng caùc beänh phaåm khaùc nhau
ƒ Nöôùc tieåu phaûi ñöôïc laáy baèng phöông phaùp voâ truøng, traùnh toái ña söï nhieãm baån töø cô quan
treã, coù theå giöõ trong tuû laïnh 4oC, nhöng khoâng quaù 4 giôø.
sinh duïc ngoaøi. Sau ñaây caùc phöông phaùp laáy nöôùc tieåu töø beänh nhaân:
(cid:214) Röûa tay kyõ baèng xaø phoøng, nöôùc roài lau khoâ baèng khaên saïch.
(cid:214) Côûi quaàn, vaïch aâm moâi, röûa saïch roài thaám xaø phoøng trong ra ngoaøi baèng boâng hay
1. Ñoái vôùi ñaøn baø hay treû gaùi lôùn, beänh nhaân töï laøm hay ñieàu döôõng giuùp
(cid:214) Röûa saïch xaø phoøng roài thaám khoâ baèng gaïc voâ truøng. Suoát quaù trình vaãn duøng tay vaïch
gaïc voâ truøng.
(cid:214) Tieåu boû phaàn ñaàu, laáy nöôùc tieåu phaàn coøn laïi.
aâm moâi khoâng cho ñuïng vaøo phaàn beân trong.
(cid:214) Röûa tay saïch nhö treân.
(cid:214) Keùo phaàn da qui ñaàu tuït ra sau.
(cid:214) Röûa saïch cuõng nhö treân.
(cid:214) Tieåu boû phaàn ñaàu, laáy phaàn nöôùc tieåu coøn laïi.
2. Ñoái vôùi ñaøn oâng hay treû trai lôùn, beänh nhaân töï laøm hay ñieàu döôõng giuùp
(cid:214) Tröôùc khi laáy nöôùc tieåu neân cho beänh nhaân uoáng nhieàu nöôùc.
(cid:214) Cho beänh nhaân ngoài treân ñuøi meï, röûa saïch boä phaän sinh duïc ngoaøi roài xi beù tieåu, höùng
3. Ñoái vôùi treû nhoû, khoù laáy hôn vì beänh nhaân khoâng bieát hôïp taùc
laáy nöôùc tieåu caøng nhieàu caøng toát.
(cid:214) Choïc qua da treân xöông mu.
(cid:214) Baèng oáng thoâng tieåu hay qua noäi soi boïng ñaùi.
4. Coù theå laáy baèng caùc phöông phaùp khaùc
Khaûo saùt tröïc tieáp
Troän ñeàu nöôùc tieåu roài nhoû 1 gioït tröïc tieáp treân lame. Chôø khoâ töï nhieân roài nhuoäm Gram.
Quan saùt döôùi vaät kính daàu.
44
ƒ Neáu coù ít nhaát 1 teá baøo vi khuaån vaø/hay baïch caàu hieän dieän treân moät quang tröôøng, coù theå
Kyõ thuaät xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng caùc beänh phaåm khaùc nhau
nghi ngôø beänh nhaân bò nhieãm truøng tieåu. Coù theå laøm khaùng sinh ñoà tröïc tieáp maãu nöôùc tieåu
ƒ Neáu toaøn pheát nhuoäm khoâng hay phaùt hieän ñöôïc raát ít teá baøo vi khuaån hay baïch caàu, beänh
naày.
nhaân chaéc chaén khoâng bò nhieãm truøng tieåu.
Caáy nöôùc tieåu
ƒ Duøng voøng caáy ñònh löôïng 0.01 (10 ml) hay 0.001 (1 ml), laáy ñaày moät voøng caáy, cuõng coù theå
duøng micropipette vôùi ñaàu tip voâ truøng laáy 1 ml nöôùc tieåu, traûi toaøn boä leân beà maët hoäp thaïch
ƒ UÛ BA hay BANg trong bình neán, MC hay EMB uû thöôøng, taát caû trong tuû aám 35-37
oC, ñeå
nuoâi caáy (thöôøng laø BA hay BANg vaø MC hay EMB).
ƒ Ñoïc keát quaû baèng caùch ñeám soá khuùm truøng ñeå bieát soá löôïng vi khuaån trong maàm caáy ban
qua ñeâm.
ñaàu, sau ñoù suy ra toaøn boä soá löôïng vi khuaån soáng (Colony Forming Unit=CFU) trong 1 ml
- £10.000 CFU/ml nöôùc tieåu, khoâng coù nhieãm truøng tieåu
- ‡100.000 CFU/ml nöôùc tieåu, chaéc chaén coù nhieãm truøng tieåu, ñònh danh vi khuaån vaø laøm
nöôùc tieåu. Neáu coù:
- 10.000-£100.000 CFU/ ml nöôùc tieåu, nghi ngôø nhieãm truøng tieåu. Trong tröôøng hôïp naøy,
khaùng sinh ñoà.
neáu beänh nhaân coù daáu hieäu laâm saøng chaéc chaén nhieãm truøng tieåu hay bò nhieãm truøng tieåu
taùi phaùt nhieàu laàn, coù theå ñònh danh vi khuaån phaân laäp ñöôïc vaø laøm khaùng sinh ñoà.
Khaûo saùt sinh hoùa, teá baøo, vaø caën laéng
ƒ Thöïc hieän sau khi caáy.
ƒ Ñoái vôùi sinh hoùa, duøng giaáy nhuùng.
ƒ Quay ly taâm laáy caën ñeå khaûo saùt teá baøo vaø caën laéng.
Caùc vi khuaån thöôøng laø taùc nhaân gaây nhieãm truøng tieåu
(cid:214) Enterobacteriaceae (Escherichia coli, Klebsiella spp, Proteus spp…),
(cid:214) Enterococcus spp.,
(cid:214) Pseudomonas aeruginosa, vaø caùc tröïc khuaån khoâng leân men khaùc,
45
(cid:214) Staphylococcus aureus,
(cid:214) S. epidermidis,
(cid:214) S. saprophyticus,
(cid:214) Candida albicans.
(cid:214) M. tuberculosis
Kyõ thuaät xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng caùc beänh phaåm khaùc nhau
Caâu hoûi oân taäp
1. Cho bieát caùc chæ ñònh ñeå caáy nöôùc tieåu.
2. Haõy cho bieát caùc caùch laáy maãu nöôùc tieåu nhö theá naøo?
3. Haõy cho bieát phöông tieän laáy vaø chuyeân chôû maãu nöôùc tieåu thích hôïp nhaát cho caùc
beänh vieän hieän nay, vaø phaân tích caùc öu khuyeát ñieåm cuûa caùc phöông tieän naøy.
4. Haõy cho bieát qui trình xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng thöïc hieän taïi phoøng thí nghieäm ñoái
vôùi beänh phaåm nöôùc tieåu.
5. Haõy cho bieát caùc vi khuaån gaây beänh coù theå gaëp ñöôïc trong caáy nöôùc tieåu.
46
Kyõ thuaät xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng caùc beänh phaåm khaùc nhau
CAÁY NÖÔÙC TIEÅU – Caùc caâu hoûi thöôøng gaëp
ƒ Laáy ñuùng nöôùc tieåu ñeå laøm xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng laø phaûi laáy nöôùc tieåu giöõa doøng vaø
Laøm theá naøo ñeå laáy ñuùng nöôùc tieåu laøm xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng?
laáy baèng phöông phaùp voâ truøng, trong ñoù quan troïng nhaát laø phaûi röûa saïch boä phaän sinh duïc
ƒ Duïng cuï ñöïng nöôùc tieåu ñeå laøm xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng cuõng phaûi thích hôïp, nghóa laø
ngoaøi tröôùc khi höùng laáy nöôùc tieåu giöõa doøng.
phaûi duøng caùc loï voâ truøng vaø coù theå höùng laáy nöôùc tieåu deã daøng cuõng nhö khoâng chaûy thaám
ra ngoaøi trong quaù trình chuyeân chôû ñeán phoøng thí nghieäm. Thích hôïp nhaát laø caùc loï dung
tích khoaûng 50-100ml, voâ truøng, mieäng roäng, coù naép vaën chaët vaø coù nhaûn ñeå ghi teân beänh
ƒ Treân thöïc teá raát ít khi laâm saøng quan taâm söû duïng ñuùng duïng cuï laáy nöôùc tieåu, raát nhieàu nôi
nhaân cuõng nhö caùc thoâng tin toái thieåu khaùc veà beänh phaåm.
chæ duøng caùc loï thuyû tinh kieåu chai ñöïng thuoác chích röûa saïch, nheùt goøn hay caùc tube thuyû
tinh nheùt goøn roài saáy hay haáp ñeå voâ truøng. Caùc vaät lieäu nhö vaäy khoâng chæ raát khoù höùng
nöôùc tieåu giöõa doøng maø coøn bò thaám ra mieäng loï hay tube gaây nguy cô ngoaïi nhieãm cho
ƒ Ngoaøi ra cuõng coù nhieàu nôi laâm saøng khoâng quan taâm höôùng daãn hay giuùp beänh nhaân laáy
maãu vaø coøn coù theå nguy hieåm cho ngöôøi xeùt nghieäm.
ñuùng nöôùc tieåu giöõa doøng vaø laáy voâ truøng, thaäm chí coù khi beänh nhaân laïi laáy nöôùc tieåu trong
boâ ñeå ñöa cho laâm saøng. Chính vì vaäy maãu nöôùc tieåu göûi ñeán phoøng thí nghieäm coù theå bò
ngoaïi nhieãm vaø gaây sai leäch keát quaû.
ƒ Hieän nay vaãn coù moät soá phoøng thí nghieäm laøm pheát nhuoäm Gram caën laéng nöôùc tieåu sau ly
Quay ly taâm nöôùc tieåu vaø laøm pheát nhuoäm Gram caën laéng coù giaù trò gì khoâng?
taâm vaø traû lôøi cho laâm saøng caùc hình aûnh Gram vi khuaån hoï quan saùt ñöôïc. Thaät söï keát quaû
naøy khoâng coù yù nghóa gì trong vieäc cho bieát beänh nhaân coù hay khoâng coù bò nhieãm truøng tieåu
vaø bò nhieãm truøng do vi khuaån Gram naøo vì ña soá caùc caën laéng nöôùc tieåu duø khoâng bò nhieãm
truøng tieåu vaãn coù chöùa moät ít vi khuaån do keát quaû cuûa söï taïp nhieãm khi nöôùc tieåu ñi qua
ƒ Tuy nhieân nhuoäm Gram caën laéng nöôùc tieåu sau ly taâm laïi raát coù giaù trò ñeå phaùt hieän vi
ñöôøng sinh duïc ngoaøi.
khuaån laäu (N. gonorrhoeae) laø caùc song caàu Gram [-] hình haït caø pheâ noäi teá baøo trong caùc
teá baøo nieâm maïc ñöôøng tieåu hay ñöôøng sinh duïc.
47
Kyõ thuaät xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng caùc beänh phaåm khaùc nhau
Neáu chöa theå caáy ngay, coù theå löu maãu nöôùc tieåu trong tuû laïnh 4 oC ñöôïc khoâng? Vaø löu
ƒ Toát nhaát laø nöôùc tieåu phaûi ñöôïc chuyeån ñeán phoøng thí nghieäm ngay sau khi laáy vaø phaûi
ñöôïc trong bao laâu?
ñöôïc caáy ngay vì neáu ñeå chaäm treã caùc vi khuaån taïp nhieãm seõ taêng sinh trong nöôùc tieåu vaø
laøm sai leäch keát quaû caáy ñònh löôïng. Chính vì vaäy, trong caùc phieân tröïc, hay khi khoâng coù
kyõ thuaät vieân caáy ñònh löôïng nöôùc tieåu, toát nhaát phoøng thí nghieäm duøng chai caáy nöôùc tieåu
hai maët thaïch vì vôùi phöông tieän naøy baát cöù ai cuõng thöïc hieän ñöôïc kyõ thuaät caáy ñònh löôïng
ƒ Coù theå giöõ nöôùc tieåu trong tuû laïnh 4 oC, nhöng khoâng ñöôïc quaù 4 giôø. Tuy nhieân coù nhieàu
nöôùc tieåu.
maãu nöôùc tieåu bò ñuïc do söï hình thaønh caùc tinh theå khi ñeå laïnh, do vaäy caùc maãu naøy khoâng
theå khaûo saùt caën laéng ñöôïc.
ƒ Phaùt hieän nitrite ñeå xaùc ñònh nhieãm truøng tieåu döïa treân nguyeân taéc laø neáu coù nhieãm truøng
Phaùt hieän nitrite trong nöôùc tieåu coù chính xaùc khoâng ñeå xaùc ñònh nhieãm truøng tieåu?
tieåu, vi khuaån trong nöôùc tieåu seõ khöû ñöôïc nitrate trong nöôùc tieåu thaønh nitrite. Tuy nhieân
khoâng phaûi taát caû caùc vi khuaån ñeàu coù khaû naêng naøy, do vaäy vaãn coù nhieàu tröôøng hôïp
ƒ Ngoaøi phöông phaùp tìm nitrite, cuõng coù theå tìm söï hieän dieän cuûa baïch caàu trong nöôùc tieåu
nhieãm truøng tieåu nhöng khi thöû nitrite vaãn aâm tính.
ñeå xaùc ñònh nhieãm truøng tieåu vì moät khi coù nhieãm truøng tieåu thì coù phaûn öùng vieâm, vaø coù
phaûn öùng vieâm laø coù hieän dieän baïch caàu. Ngöôøi ta phaùt hieän baïch caàu baèng caùch phaùt hieän
men myeloperoxidase hay moät soá men ñaëc hieäu cuûa baïch caàu coù trong nöôùc tieåu khi coù
ƒ Caû hai phöông phaùp treân vaãn laø caùc phöông phaùp giaùn tieáp phaùt hieän nhieãm truøng tieåu,
baïch caàu.
khoâng theå cho bieát vi khuaån gaây beänh laø vi khuaån gì, vaø cuõng khoâng theå cho bieát khaùng
sinh ñoà. Chính vì vaäy, phöông phaùp vi sinh caáy ñònh löôïng phaùt hieän nhieãm truøng tieåu laø
phöông phaùp chuaån nhaát vaø höõu duïng laâm saøng nhaát.
48
Kyõ thuaät xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng caùc beänh phaåm khaùc nhau
Saûn phaåm lieân quan: Chai caáy ñònh löôïng nöôùc tieåu hai
maët thaïch BANg vaø MC
Muïc ñích söû duïng
Chai caáy hai maët thaïch BANg vaø MC ñaõ ñöôïc nghieân cöùu saûn xuaát ra ñeå thöïc hieän ñöôïc kyõ
thuaät caáy ñònh löôïng nöôùc tieåu moät caùc deã daøng thay phöông phaùp caáy ñònh löôïng kinh ñieån
phaûi duøng micropipette voâ truøng 1ml hay phaûi duøng voøng caáy ñònh löôïng.
Ñoùng goùi
Chai caáy hai maët thaïch BANg-MC laø chai baèng polystyrene coù ñoå hai maët thaïch BANg vaø
MC treân hai maët hoâng cuûa chai. Chai coù naép vaën chaët vôùi maët naép baèng cao su deã daøng
ñaâm kim bôm maàm caáy vaøo. Chai coøn coù moät naép ngoaøi boïc baûo veä lôùp naép trong. Taát caû
ñöôïc boïc kín baèng maøng co.
Caùch söû duïng
Naép ngoaøi
ƒ Xeù raùch maøng co, ruùt naép ngoaøi khoûi naép
Naép cao su
ƒ Ñoå nöôùc tieåu caàn caáy vaøo chai, ñaäy chaët naép
Naép trong
trong, vaën naép trong ñeå môû chai.
trong. Laéc nheï ñeå traùng ñeàu nöôùc tieåu leân hai
Thaïch MC
maët thaïch. Môû naép trong ñeå ñoå boû taát caû nöôùc
Thaân chai polystyrene
tieåu trong chai ra ngoaøi. Vaën naép trong trôû laïi
Thaïch maùu BANg
nhöng giöõ naép loûng. Ñaäy naép ngoaøi leân. UÛ
chai ôû vò trí thaúng trong bình neán roài ñeå trong
tuû aám 35-37 oC. Quan saùt khuùm vi khuaån moïc
treân hai maët thaïch moãi ngaøy trong 2 ngaøy.
Ñoïc keát quaû ñònh löôïng nhö hình döôùi.
ƒ Keát quûa ñònh danh sô boä coù theå ñoïc nhö sau:
Hình 11: Caáu taïo chai caáy nöôùc tieåu 2
- Neáu chæ coù vi khuaån moïc treân maët thaïch
maët thaïch BANg vaø MC
49
Kyõ thuaät xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng caùc beänh phaåm khaùc nhau
BANg maø khoâng moïc ñöôïc treân maët thaïch MC thì vi khuaån phaân laäp ñöôïc coù theå laø caàu
khuaån Gram [+] nhö Streptococcus faecalis hay Staphylococcus aureus hay S.
- Neáu vi khuaån moïc treân MC maø khoâng moïc treân BANg thì ñoù laø caùc tröïc khuaån Gram [-]
saprophyticus.
- Taát caû vi khuaån phaân laäp ñöôïc ñeàu phaûi nhuoäm Gram, ñònh danh vaø laøm khaùng sinh ñoà.
deã moïc.
Maãu nghi ngôø (coù theå nhieãm truøng tieåu)
Maãu döông tínhø Maãu aâm tínhø (nhieãm truøng tieåu) (khoâng nhieãm truøng tieåu) Hình 12: Hình ñaùnh giaù caùc möùc ñoä vi khuaån moïc treân chai caáy nöôùc tieåu hai maët thaïch
BANg vaø MC
Hình 13: Loï naép ñoû voâ truøng laáy nöôùc tieåu giuùp beänh nhaân deã daøng laáy nöôùc tieåu vaø traùnh nguy cô nöôùc tieåu bò ræ ra ngoaøi trong quaù trình chuyeân chôû ñeán phoøng thí nghieäm hay khi thao taùc vôùi beänh phaåm
Hình 14: Chai 2 maët thaïch BANg vaø MC duøng caáy ñònh löôïng nöôùc tieåu, raát thích hôïp trong caùc phieân tröïc khi phoøng thí nghieäm khoâng coù nhaân vieân tröïc chuyeân khoa vi sinh.
50
Kyõ thuaät xeùt nghieäm vi sinh laâm saøng caùc beänh phaåm khaùc nhau
KSTT=Nhuoäm GRAM
Sô ñoà 4: QUI TRÌNH VI SINH LAÂM SAØNG KHAÛO SAÙT NÖÔÙC TIEÅU
D0
Caáy ñònh löôïng treân BA hay BANg vaø MC
Neáu coù ‡1 VK – 1 baïch caàu/quang tröôøng:
Coù <1 vi khuaån/quang tröôøng
Coù nhieãm truøng tieåu
UÛ 37oC/CO2 (BA)
KSÑ tröïc tieáp
Keát quaû sô boä: coù NTT vaø KQ KSTT
Chôø KQ caáy ñònh löôïng
D1
£10.000 CFU/ml
10.000-100.000 CFU/ml
‡100.000 CFU/ml
KQ sô boä: KSÑ tröïc tieáp
Ñònh danh, Khaùng sinh ñoà
Neáu laø NTT laàn ñaàu
Neáu laø NTT taùi phaùt nhieàu laàn
KQ chung cuoäc
Laáy laïi maãu
D2 51
