NGHỆ THUẬT CÔNG CỘNG-XU THẾ PHÁT
TRIỂN TẠI CÁC ĐÔ THỊ HIỆN ĐẠI
một tác phẩm trang trí gốm ở Pháp
Nghệ thuật đi vào quỹ đạo giáo dục thẩm mỹ không chỉ với tư cách nhân tố
thúc đẩy sáng tạo “theo qui luật cái đẹp”, mà cả với tư cách phương tiện
mạnh mẽ để nhận thức cuộc sống và làm con người phong phú lên về mặt
tinh thần.”
Nhận định của nhà nghiên cứu nghệ thuật người Nga ốpxiannhicốp đúng với
nhiều loại hình nghệ thuật và đặc biệt đúng với loại hình nghệ thuật công
cộng. Thuật ngữ Public Art ( Nghệ thuật công cộng) thực ra không phải xa lạ
trên thế giới. Thuật ngữ này dùng để chỉ các tác phẩm nghệ thuật làm đẹp
các công trình công cộng. Đó có thể là tranh tường, tượng đài, tượng trang
trí, tranh gắn gốm, tranh kính màu,...Những cổng khải hoàn môn, phù điêu,
tượng đài, những quảng trường, công viên được trang trí đẹp,...là những hình
thức truyền thống lâu đời của nghệ thuật công cộng tại các đô thị trên thế
giới. Ngay cả những công trình kiến trúc với những đường nét đẹp cũng
chính là những tác phẩm nghệ thuật công cộng. Nói chung, đó là gương mặt
của thành phố để bất cứ du khách nào khi tới thăm sẽ nhận ra ngay đời sống
tinh thần, gu thẩm mỹ, phong cách và chiều sâu lịch sử, văn hóa của thành
phố đó.
Nói đến Mátxcơva, người ta thường tấm tắc khen những bến tàu điện ngầm
được trang hoàng đẹp như cung điện. Nhắc đến Xanh Pêtécbua, ai cũng trầm
trồ với kiến trúc của Cung điện Mùa đông và những đài phun nước. Đến
thăm Barcelona, không ai lại không tìm đến thăm các công trình kiến trúc
với nghệ thuật gắn gốm của Antonio Gaudi, tìm đến ngồi trên chiếc ghế
băng rực rỡ các sắc màu của gốm rất nổi tiếng trong công viên Guell. Thành
phố Pari hoa lệ vốn đã nổi tiếng với những tòa kiến trúc cổ lộng lẫy dọc hai
bên bờ sông Xen, nhưng họ vẫn không ngừng đặt thêm vào đó những dấu ấn
nghệ thuật mới như một kim tự tháp kính giữa sân bảo tàng Louvre, một
trung tâm nghệ thuật đương đại với đường nét hiện đại của kính và thép
Pompidou hay một cổng lớn vuông thành sắc cạnh khổng lồ La Defence. Tất
nhiên, việc xây mới hay đặt thêm vào những tác phẩm nghệ thuật hiện đại
trong lòng một thành phố có tuổi đời già nua đều có sự nghiên cứu kỹ lưỡng
cũng như quyết định mạnh dạn của các nhà qui hoạch, các kiến trúc sư và
các nghệ sĩ tạo hình. Một thành phố vừa giữ được những phần cổ kính thâm
nghiêm, vừa phát triển thêm những phần mới hiện đại hoành tráng. Đó là xu
thế chung của hầu hết các đô thị phương Tây và phương Đông hiện nay.
Tuy nhiên cùng với sự phát triển của kỹ thuật xây dựng hiện đại, những tòa
nhà cao tầng mọc lên san sát, khiến chúng ta có cảm giác nghệ thuật công
cộng bị lãng quên. Không gian dành cho công viên, cây xanh, quảng trường,
cho điêu khắc, tranh tường trở nên thiếu nghiêm trọng. Hình dáng vươn cao
thẳng đứng của các toà nhà na ná giống nhau ở khắp nơi, khiến chúng ta cảm
thấy kiến trúc hiện đại chẳng có bản sắc gì riêng. Chính phủ ở nhiều nước đã
có những nỗ lực để khắc phục tình trạng này. Họ khuyến khích việc phát
triển nghệ thuật công cộng bằng cách đưa ra những chính sách bằng văn bản
như việc trích 1% ngân sách xây dựng những tòa nhà mới cho nghệ thuật
công cộng. Khẩu hiệu của họ là “Phần trăm cho nghệ thuật!” (Percent for
Art!) . Thành phố Niu Yóoc đưa ra điều luật trích không dưới 1% đối với
công trình xây dựng trị giá 20 triệu USD, và không dưới 0,5% đối với các
công trình trên 20 triệu USD để dành ngân sách cho nghệ thuật công cộng. ở
Toronto (Canada) thì đưa ra luật chung là trích 1% ngân sách các công trình
xây dựng bất kể lớn nhỏ cho nghệ thuật công cộng. Tại nước Anh hiện nay,
thì việc trích phần trăm này là do thỏa thuận giữa chính quyền thành phố và
các chủ đầu tư, dựa trên 106 điều thỏa thuận đã được ban hành thành văn
bản.
Thực ra, ngoài sáng kiến mới trên thì rất nhiều dự án nghệ thuật đã được
triển khai theo mô hình các “mạnh thường quân” kinh tế tài trợ cho các dự
án nghệ thuật mà họ yêu thích, hoặc sự kết hợp giữa chính quyền thành phố
và nhân dân. Tại thành phố Athen (Hy Lạp), hệ thống tàu điện ngầm mới
được xây dựng xong cách đây 2 năm. Các vị lãnh đạo thành phố còn đưa ra
quyết định mang cả cổ vật (những bức tượng Hy Lạp cổ đại cỡ lớn) trưng
bày trong những tủ kính dưới bến tàu điện ngầm. Hai năm trôi qua, đã không
hề có hành động phá hoại nào xảy ra. Và kết quả là hàng triệu lượt khách
trong và ngoài nước được chiêm ngưỡng những di vật đẹp của Hy Lạp cổ
đại tại những nơi công cộng. Hay tại những bến xe, nhà ga ở Tây Ban Nha,
các nghệ sĩ trẻ tiếp tục truyền thống gắn gốm của A.Gaudi để tạo nên những
bức tranh gốm ngoài trời rực rỡ. Tất cả các hoạt động này làm nên sự năng
động trong đời sống tinh thần của một thành phố : tạo nên những tác phẩm
nghệ thuật đẹp nơi công cộng, mang lại niềm tự hào cho người dân, kích
thích sáng tạo cho các nghệ sĩ và thế hệ trẻ tiếp nối, thể hiện gu thẩm mỹ
cũng như đời sống văn hóa của những chủ nhân thành phố... Và những hoạt
động này được triển khai nhanh hay chậm, được làm hay không được làm,
phụ thuộc rất nhiều vào quyết định của những người đứng đầu thành phố
cũng như nỗ lực sáng tạo và cống hiến của các nghệ sĩ.
Nguyễn Thu Thủy
