TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 24, Số 1 (2024)
73
NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA TÁI ĐỊNH CƯ ĐẾN NHẬN THỨC CỦA NGƯỜI
DÂN KHU VỰC THƯỢNG THÀNH, EO BẦU – KINH THÀNH HUẾ
Lê Ngọc Vân Anh
Khoa Kiến trúc, Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế
Email: lnvanh@hueuni.edu.vn
Ngày nhận bài: 9/01/2024; ngày hoàn thành phản biện: 23/01/2024; ngày duyệt đăng: 24/6/2024
TÓM TẮT
Bài báo này được trích dẫn từ kết quả nghiên cứu thực hiện dựa trên đề án “di dời
dân cư, giải phóng mặt bằng khu vực 1 di tích Kinh thành Huế, thuộc quần thể di
tích cố đô Huế” giai đoạn 2019-2021. Đối tượng nghiên cứu trong bài viết này là
các hộ gia đình ở các khu vực phải di dời gồm Thượng thành và Eo bầu (thuộc
Kinh Thành Huế) và khu quy hoạch tái định cư phường Hương Sơ. Dựa trên các
đợt phỏng vấn được thực hiện từ tháng 1 đến tháng 6 năm 2021, bài viết này thảo
luận các thông tin về tác động của tái định cư đến nhận thức của người dân trong
các yếu tố về kinh tế, xã hội, văn hóa, môi trường, chính sách và sự hài lòng của
cộng đồng khi thay đổi nơi sinh sống.
Từ khóa: tái định cư, nhận thức, sự hài lòng, Thượng Thành, Eo Bầu.
1. MỞ ĐẦU
Kinh thành Huế là một trong số các di tích thuộc cụm Quần thể di tích Cố đô
Huế được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới. Kinh thành Huế nằm ở bờ
bắc sông Hương, thành phố Huế với diện tích khoảng 520 ha. Hệ thống tường thành
gọi là Thượng thành bao quanh dài 11,5km, cao 6,6 m và rộng 21 m. Phần nhô ra của
tường thành gọi là Eo bầu. Hệ thống Eo Bầu gồm 24 vị trí có hình dáng và tên gọi khác
nhau (hình 1). Thượng thành và Eo bầu là hai trong số các bộ phận cấu thành hệ thống
Kinh thành Huế với nhiều giá trị đặc trưng về lịch sử, kiến trúc, văn hóa.
Từ đầu thế kỷ XX, nhà Nguyễn đã cho phép một số gia đình được xây nhà và
sinh sống tại khu vực Eo bầu. Sau năm 1945, số dân sinh sống quanh khu vực Kinh
thành tăng nhanh, đặc biệt sau năm 1968, 1972, nhiều hộ gia đình từ nông thôn di cư từ
miền Bắc vào Thượng thành, Eo bầu. Theo đó là quá trình đô thị hóa, sự gia tăng dân
số tự nhiên và cơ học hằng năm càng tạo áp lực lên vùng bảo vệ di tích (hình 2). Hầu
hết cư dân sinh sống trong khu vực bảo vệ I di tích này không được cấp giấy chứng
Nghiên cứu tác động của tái định cư đến nhận thức của người dân khu vực Thượng Thành, Eo Bầu …
74
nhận quyền sử dụng đất, đất ở không hợp lệ. Do không được xây dựng nên phần lớn
các hộ dân sống trong những căn nhà tạm bợ, chật hẹp, thiếu điều kiện vệ sinh ảnh
hưởng đến sức khỏe và mỹ quan đô thị, xâm phạm nghiêm trọng đến di tích. Bên cạnh
những tác động của thiên tai, biến đổi khí hậu thì các hoạt động của con người như
buôn bán, họp chợ, canh tác, xây dựng, xả thải đã làm tổn hại đến giá trị của Thượng
thành và Eo bầu.
Hình 1. (a)Thượng Thành và Eo Bầu; (b)Vị trí và tên gọi của 24 Eo Bầu (nguồn: tác giả)
Trong hơn 10 năm (1996-2009), công cuộc bảo tồn di tích Cố đô Huế đã vượt
qua giai đoạn cứu nguy khẩn cấp. Tuy nhiên, hệ thống di tích cần tiếp tục được trùng
tu tôn tạo còn rất nhiều và một số đang trong tình trạng hư hỏng nặng. Để tiếp tục bảo
tồn, tôn tạo, phát huy hiệu quả giá trị di tích Cố đô Huế và gìn giữ kho tài nguyên văn
hóa đồ sộ; đảm bảo môi trường, chỉnh trang cảnh quan; ổn định cuộc sống của gần 2
vạn dân; tạo động lực thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội tỉnh Thừa Thiên Huế, việc
thực hiện đề án di dời giải tỏa các hộ dân ra khỏi khu vực khoanh vùng bảo vệ các di
tích Kinh thành Huế là vấn đề cấp thiết.
Hình 2. Các hộ dân tăng dần tại 1 Eo bầu phía tây Kinh thành Huế (nguồn: Myia Shibano)
Câu hỏi đặt ra là hiệu quả dự án như thế nào và cuộc sống của người dân thay
đổi theo chiều hướng tích cực hay tiêu cực sau tái định cư theo cảm nhận của chính họ.
Đối với một dự án liên quan đến một cộng đồng lớn thì việc công nhận các giá trị cộng
đồng sẽ góp phần cải thiện chất lượng môi trường địa phương hay nói cách khác đó là
một kênh để đánh giá hiệu quả của dự án (Kai Wang, 2019). Nhận thấy rằng, đề án đã
được thực hiện theo phương pháp tiếp cận từ trên xuống (top-down) (Nsabimana,
2018) điều này có thể sẽ gây ra những rắc rối liên quan đến chính sách, sự thỏa mãn và
quyền lợi của người dân. Giả thiết nếu tiếp cận vấn đề ngược lại theo hướng từ dưới
lên (bottom-up) thì những ý kiến và nguyện vọng của người dân sẽ góp phần thành
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 24, Số 1 (2024)
75
công của đề án. Trên thực tế, đã có những lo ngại về tác động của việc quy hoạch và di
dời, tái định cư đối với các cộng đồng nghèo đã bị ảnh hưởng. Một số nghiên cứu đã
chỉ ra rằng việc di dời thường đi kèm với việc mất đi nguồn sinh kế dẫn đến tình trạng
bần cùng hóa của người phải di dời. Những rủi ro có thể thấy được là không có đất, vô
gia cư, mất việc làm, mất gắn kết với xã hội, mất an ninh lương thực, bệnh tật, tử vong
và bất ổn xã hội (Cernea, 1997). Trong bối cảnh đó, bài viết này mang lại một số thông
tin về tác động của tái định cư đến nhận thức của người dân từ đó trở thành bài học và
kinh nghiệm cho các nhà lập kế hoạch và hoạch định chính sách, những người tham
gia thực hiện các dự án tái định cư, hoặc áp dụng các chính sách tái định cư liên quan
trực tiếp đến di sản nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến các hộ gia đình phải di dời,
cũng như mở đường cho các nghiên cứu tương lai trong lĩnh vực này.
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Thu thập tài liệu thứ cấp
Phương pháp này được tiến hành để tìm hiểu bối cảnh, lịch sử, các dự án liên
quan đến tái định cư Thượng thành và Eo bầu từ internet, thư viện và cơ quan chức
năng. Các tài liệu chủ yếu tập trung vào bối cảnh ra đời; các quyết định; khung chính
sách về bồi thường hỗ trợ tái định cư; các báo cáo thực hiện, tiến độ đề án; Bản đồ, bản
vẽ liên quan đến khu vực Thượng thành, Eo bầu và khu tái định cư Bắc Hương Sơ.
2.2. Thu thập dữ liệu sơ cấp và xử lí số liệu
Phương pháp này được thu thập bằng cách phỏng vấn hộ dân tương ứng 59
phiếu. Các cuộc phỏng vấn với hộ chuẩn bị hoặc đang trong quá trình di dời và những
hộ đã tái định cư để có sự so sánh trước và sau khi di dời. Các hộ gia đình được chọn
ngẫu nhiên. Bảng câu hỏi bán cấu trúc được sử dụng với nhiều nội dung khác nhau
như việc làm, thu nhập, đất đai, địa điểm, nhà ở, cơ sở hạ tầng, dịch vụ. Bên cạnh đó,
trong quá trình phỏng vấn, việc quan sát, tập trung cảm nhận cũng rất quan trọng để
hiểu rõ hơn các tác động tiềm ẩn. Số liệu sau khi điều tra, dùng phần mềm Excel để
tính toán, sau đó tiến hành phân tích từ đó đưa ra kết quả.
3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
3.1. Tổng quan về đề án “di dời dân cư, giải phóng mặt bằng khu vực 1 hệ thống di
tích kinh thành Huế thuộc quần thể di tích cố đô Huế”.
Trên thực tế, dự án tái định cư, ổn định cuộc sống lâu dài của người dân trong
khu vực I đã đưa vào quy hoạch từ trên 40 năm (1976), việc kéo dài dễ xảy ra nhiều
vấn đề phức tạp làm cho công tác thu hồi đất về sau thêm khó khăn liên quan đến kinh
phí và các giá trị của di sản trong hệ thống Kinh thành Huế. Theo đó, ngày 13/2/2019
Nghiên cứu tác động của tái định cư đến nhận thức của người dân khu vực Thượng Thành, Eo Bầu …
76
UBND tỉnh Thừa Thiên Huế đã ra quyết định số 370/QĐ-UBND về việc phê duyệt đề
án di dời dân cư, giải phóng mặt bằng khu vực 1 di tích Kinh thành Huế thuộc quần
thể di tích cố đô Huế. Cụ thể, thực hiện di dời, giải phóng mặt bằng liên tục chia làm 2
giai đoạn: Giai đoạn 1: 2019-2021 (tại các khu vực Thượng Thành, Eo Bầu, Hộ thành
hào và tuyến phòng lộ). Thực hiện di dời 2.938 hộ dân. Kinh phí dự kiến khoảng 1.880
tỷ đồng; Giai đoạn 2: 2022-2025 (tại các khu vực Hồ Tịnh Tâm, Hồ Ngọc Hải, Đàn xã
tắc, Khâm Thiên Giám, Xiển Võ Từ, Lục Bộ, Trấn Bình Đài và khu vực Mang Cá). Thực
hiện di dời 1.263 hộ dân. Kinh phí dự kiến khoảng 855 tỷ đồng.
Hình 3. Bản vẽ 3D KQH Hương Sơ; (b)KQH Hương Sơ từ google map chụp ngày 30/11/2023; (c)
Góc đường KQH Hương Sơ (nguồn: (a)Viện kiến trúc quốc gia; (b) Google map; (c) tác giả)
Song song với việc di dời là công tác xây dựng hạ tầng kỹ thuật khu dân cư
phục vụ giải phóng mặt bằng. Khu tái định cư phục vụ giải phóng mặt bằng giai đoạn
1 có quy mô tổng diện tích 73 ha và giai đoạn 2 là 32 ha. Địa điểm bố trí tái định cư tại
khu quy hoạch phường Hương Sơ, thành phố Huế với hình thức tái định cư tập trung
(hình 3). Nguồn vốn thực hiện từ ngân sách nhà nước. Công tác bồi thường, hỗ trợ cho
2 giai đoạn này được thực hiện theo Khung chính sách Di dời dân cư, giải phóng mặt
bằng khu vực I, hệ thống di tích Kinh thành huế thuộc quần thể di tích Cố đô Huế.
3.2. Kết quả nghiên cứu tác động của tái định cư đến nhận thức của người dân
3.2.1. Nhận thức về tác động kinh tế
Hình 4. (a)Đặc điểm tuổi và giới tính của các hộ khảo sát; (b)Trình độ học vấn; (c) Tình trạng
việc làm (nguồn: tác giả)
Khảo sát bằng bảng hỏi được thực hiện từ tháng 1 đến tháng 6 năm 2021, bao
gồm 2 thành phần: hộ gia đình chuẩn bị hoặc đang trong quá trình di dời trên Thượng
thành, Eo bầu và những hộ đã tái định cư tại khu quy hoạch phường Hương Sơ. Trong
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 24, Số 1 (2024)
77
tổng số 59 cuộc khảo sát (32 nữ và 27 nam), hầu hết người được phỏng vấn đều tập
trung ở độ tuổi trên 36. Trong đó, những người lớn tuổi tham gia khảo sát là người đã
sống lâu năm tại khu vực Thượng thành, Eo bầu tối đa 75 năm và tối thiểu là 3 năm, họ
có hiểu biết về nguồn gốc từ những ngày đầu sống trên Thượng thành, Eo bầu. Những
người được phỏng vấn trong độ tuổi lao động bao gồm 60% người làm nghề tự do,
17% người thất nghiệp, 19% người làm công ăn lương và 3% sinh viên. Bên cạnh đó,
trình độ học vấn có thể nhận thấy là khá thấp, chỉ có 11% học đại học hoặc cao đẳng,
30% học đến cấp 3, 34% học đến cấp 2 và 25% chỉ học đến tiểu học hoặc bỏ học. Với
60% người được phỏng vấn làm nghề tự do, những người trên 65 tuổi trước đây cũng
không có công việc và lương cố định. Đa phần là buôn bán nhỏ lẻ như: tạp hóa, hàng
ăn, đồng nát, thợ nề… thì trình độ học vấn không ảnh hưởng nhiều đến công việc. Tuy
nhiên, hạn chế về trình độ học vấn là rào cản lớn trong quá trình tìm kiếm việc làm.
Hình 5. Tác động kinh tế (nguồn: tác giả)
Kết quả khảo sát cho thấy, thu nhập của họ khá thấp với mức dưới 1
triệu/tháng là 29%, 1-3 triệu/tháng chiếm 24%, 3-5 triệu/tháng chiếm 20%, 5-7
triệu/tháng chiếm 17% và chỉ có 10% thu nhập hơn 7 triệu/tháng. Những người đi làm
cho biết thu nhập trước và sau di dời không thay đổi nhiều. Trên khu vực Thượng
thành, Eo bầu cũng có rất ít các hộ dân sử dụng phần đất sinh sống để kinh doanh, làm
dịch vụ vì vậy thu nhập của người dân khi di dời không phụ phuộc ở đó. Đa số họ đều
có công việc làm riêng của mình, một số có việc làm theo mùa vụ, kinh doanh, một số
thất nghiệp nhưng nguyên nhân không đến từ tái định cư mà từ lí do khách quan là
đại dịch Covid-19. Người dân mất đi việc làm và công tác di dời đã làm cho họ trở nên
khánh kiệt, dẫn đến nhiều căng thẳng xảy ra trong cuộc sống. Ví dụ: người dân sau khi
được đền bù đất, trừ những hộ có tiền tiết kiệm sử dụng cho xây nhà, thì số còn lại
không có khả năng xây nhà mới. Chưa kể đến một số hộ phải trả thêm tiền cho việc
chênh lệch tài sản. Thêm vào đó, công việc bấp bênh của họ dẫn đến việc bán đất tái
định cư hoặc thuê nhà ở giá rẻ bên ngoài. 2 trong số 59 hộ được khảo sát có con phải bỏ
học do mất đi thu nhập. Trong các câu hỏi về cơ hội việc làm và đầu tư thương mại khi
chuyển sang nơi sống mới. Chỉ 22% và 14% đồng ý lần lượt cho 2 vấn đề này do hầu