Nghìn con mắt săm soi vũ trụ

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

44
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'nghìn con mắt săm soi vũ trụ', tài liệu phổ thông, vật lý phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nghìn con mắt săm soi vũ trụ

Nghìn con m t săm soi vũ tr Ch hơn m t năm, d án online Galaxy Zoo ư c thành l p. Hai trong s nh ng ngư i sáng l p ra nó, Chris Lintott và Kate Land, ph n ánh câu chuy n v m t trong nh ng d án thiên văn h c sáng t o nh t ngoài kia. Ngành thiên văn v t lí hi n i là m t th gi i b th ng tr b i nh ng ài quan sát l n, cho dù là nó là Kính thiên văn R t l n sa m c Atacama Chile hay Kính thiên văn vũ tr Hubble ang quay trên qu o xung quanh Trái t. Vi c truy c p n nh ng t h p này ư c công nh n ch là k t qu c a s c nh tranh kh c li t gi a các nhà thiên văn h c, m i ngư i trong s h s m t hàng năm tr i l y b ng c p u tiên và m t m nh b ng ti n sĩ ch là trò chơi. Trong th gi i t nh c a nghiên c u khoa h c hi n i, có th th t là b t ng khi d án c a chúng tôi, Galaxy Zoo, ang t o ra s n phN khoa h c t công trình c a hàng trăm nghìn ngư i dùng web. m Săm soi b u tr i T t nhiên, s tham gia c a ông o m i ngư i trong khoa h c ch ng là i u gì m i m . B t ch p hàng lo t kính thiên văn nguy nga ang d c ngang dàn tr n trên kh p a c u, các nhà thiên văn h c nghi p dư v n ti p t c óng góp trong các năm ã qua: phát hi n ra các sao ch i, các ti u hành tinh và, g n ây nh t và áng chú ý nh t, các hành tinh ngoài h M t tr i. Theo dõi các ám mây ang xoáy tít c a M c tinh hay sáng bi n thiên c a các sao bi n quang cũng là 95 Tuy n Physics World 2008 | © hiepkhachquay
m t công vi c i v i các nhà nghi p dư, vì h không ph i ăng kí th i gian quan sát ti n hành công vi c. H ti n hành nghiên c u c a mình v i nhi u c ng hi n như b t kì nhà chuyên nghi p nào, b hàng gi dài ng m vào th kính và i n các a i m quan sát t t hơn trong th i gian rãnh r i c a h v i hi v ng b t ư c nh ng s ki n thiên văn c bi t. Vào cu i th p niên 1990, m t lo i thiên văn h c nghi p dư khác ã xu t hi n không yêu c u nh ng b u tr i trong veo và m t chi c kính thiên văn, mà thay vào ó ch là m t k t n i internet. SETI@home, thành l p năm 1999, là d án u tiên trong s m t th h các chương trình ưa vào s d ng th i gian nhãn r i c a máy tính c a ngư i dùng b ng cách khai thác screensaver c a hàng tri u k hăm h tìm ki m n n văn minh ngoài Trái t. Chương trình ã phân tích d li u thu th p b i kính thiên văn vô tuy n kh ng l Arecibo Puerto Rico, sàng l c ra nh ng t n s tìm nh ng tín hi u có th xu t m t trí thông minh. Không có n n văn minh nào ư c tìm th y, nhưng ý tư ng ã n y sinh, và nhi u d án tương t sau ó – như Folding@home (protein g p n p) hay ClimatePrediction.net (mô ph ng s m lên toàn c u), nhi u l m nhưng ch k hai thôi. Trong khi nh ng d án này ã n i ti ng, thì vi c tham gia vào chúng v cơ b n là m t quá trình th ng. M t b d án th hai, i tiên phong là Stardust@Home, òi h i ít sáng ki n hơn và ít th i gian c a b n hơn.Ý tư ng ng sau d án Stardust@Home là cho các tình nguy n viên s p x p các b c nh t các m u thu th p b i tàu vũ tr Stardust và nh n ra các h t b i nh xíu gi a các sao va ch m nhau. M t d án khác như th v i m t nh d ng tương t , ClickWorkers, yêu c u công chúng phân lo i các mi ng h và các c i m khác l y t m t b sưu t p các b c nh ch p b i các s m nh sao H a c a NASA. Cơ s chung c a nh ng d án này là chúng khai thác b não c a con ngư i là m t công c nh n d ng m u y s c m nh, và m t con ngư i – b t ch p các ti n b trong các h th ng t ng – v n có th làm vi c t t hơn m t máy vi tính. Galaxy Zoo thu c lo i m i nh t, và nay là l n nh t, trong s các công trình như th . Vi c thành l p sáng ki n ch m i ư c công b cách ây m t năm, v i m t m u chuy n tin t c sơ lư c trên chương trình Today c a BBC Radio 4. Các thính gi c a Today, và nh ng ai nghe theo h , ư c yêu c u online trong th i gian nhàn r i c a h và giúp phân lo i g n m t tri u thiên hà theo hình d ng c a chúng và, n u có th , hư ng quay c a chúng – công vi c th c hi n i v i con ngư i d hơn nhi u so v i s d ng s ghi nh n m u vi tính hóa. n tháng 7 năm nay, g n 150.000 nhà thiên văn nghi p dư ã ưa ra hơn 50 tri u phân lo i, cho phép chúng tôi ti n hành nghiên c u khoa h c n u không s không th th c hi n ư c. Như m t h qu , chúng tôi ã ưa b n bài báo khoa h c ra công b , v i hai bài u tiên ã ư c t Monthly otices of the Royal Astronomy (MNRAS) ch p thu n. V i nhi u k t qu hơn n a ang tri n khai, ã có các kính thiên 96 http://www.thuvienvatly.info | © hiepkhachquay
văn s n sàng cho nghiên c u ti p theo, k c chính kính thiên văn Hubble, và m t phiên b n th hai c a website ang trong quá trình th nghi m. D án ã thành công chưa t ng th y. Giao di n ơn gi n (hình trên cùng) làm cho công vi c d dàng i v i b t kì tình nguy n viên Galaxy Zoo nào. Trư c tiên, h ph i quy t nh xem thiên hà trên màn hình là (a) xo n c hay (b) elip. Sau ó, n u b u ch n cho xo n c, tình nguy n viên ph i quy t nh xem chuy n ng quay c a thiên hà là (c) theo chi u kim ng h hay (d) ngư c chi u kim ng h . Ngoài các thiên hà, m t s hi n tư ng khác có th xu t hi n, như (e) các sao hay (f) các v t v tinh. B n mu n ch y th nghi m, hãy vi ng trang galaxyzoo.org/tutorial.aspx. M t lo i vư n thú khác Galaxy Zoo ã làm phát sinh công trình nghiên c u t i trư ng i h c Oxford Anh b i m t ngư i trong s chúng tôi (CJL) cùng v i Kevin Schawinski, bây gi là m t nghiên c u sinh h u ti n sĩ t i trư ng i h c Yale t i Mĩ. Schawinski, trong khi làm vi c cho DPhil, ã nghiên c u các c i m n i tr i c a m t b thiên hà elip ã phát hi n qua vi c s p x p 50.000 nh ch p thiên hà cung c p b i kính thiên văn t ng Sloan Digital Sky Survey (SDSS) New Mexico. 97 Tuy n Physics World 2008 | © hiepkhachquay
Trư c ây, a s các nhà thiên văn ã ch n ra các thiên hà elip t SDSS b ng cách s d ng nhi u y nhi m cho hình d ng, v i i u ki n như màu s c, ki u m t hay c trưng ph là ph bi n nh t. Tuy nhiên, Schawinski nh n th y các phương pháp này lo i tr m t m t b ph n nh các thiên hà elip quan tr ng ang ch u s hình thành sao. Phát hi n c a Schawinski ã thách th c hình nh truy n th ng c a các thiên hà elip là “già nua, th m và ch t chóc”. Các a i m c a s hình thành sao m i ây trong b t kì thiên hà nào ư c ánh d u b i s có m t c a nh ng ngôi sao màu xanh tr , n ng – nghĩ t i các cánh tay xo n c c a m t thiên hà xo n c như D i Ngân hà. S v ng m t c a nh ng ngôi sao màu xanh này trong các thiên hà elip cho chúng ta bi t r ng a s , n u không ph i t t c , các thiên hà này t lâu trong quá kh ã t c c i c a s hình thành sao c a chúng. B ng vi c nhìn vào b ph n phá v quy lu t này, Schawinski và CJL hi v ng làm sáng t các quá trình chi ph i s hình thành c a t t c các thiên hà xo n c. D u v y, v n tr nên rõ ràng là công trình chúng tôi mu n th c hi n s c n nhi u m u các thiên hà hơn s lư ng chúng tôi có trong tay. c bi t, Schawinski ã t p trung vào m t lát m ng c a vũ tr . M t m u c c b hơn là c n thi t cung c p m c tiêu cho các kính thiên văn có th nhìn th y ch t khí phân t xu t hi n cùng v i s hình thành sao. i u ó nghĩa là l n ngư c tr l i nh ng b c nh ban u và phân lo i nhi u thêm thiên hà n a. Kho ng th i gian này, m t trong s chúng tôi (KL) và m t nhà vũ tr h c Oxford khác, Anze Slosar, ang xem xét các k t qu công b b i Michael Longo thu c trư ng ihc Michigan Mĩ. Longo ã xem xét m t vài nghìn thiên hà xo n c và kh ng nh có m t xu hư ng ưu tiên cho s quay c a các thiên hà xo n c trong SDSS. Các thiên hà có v có xu hư ng quay xung quanh m t tr c chung dư ng như th ng hàng v i hư ng gi ng như “tr c ma qu ” – m t hình nh h p d n không ng u nhiên c a các m nóng và l nh trong n n vi sóng vũ tr - mà KL ã phát hi n h i năm 2006. K t qu này hơi khó ch p nh n vì nó ng ý m t hư ng ưu tiên không trông i trong vũ tr c c b . KL và Slosar vì th ã t p trung vào nhi m v này v i nhi u phân tích thêm, bao g m vi c thu th p hư ng quay quan sát ư c c a hàng ch c nghìn thiên hà xo n c. Không c n ph i v n d ng trí tu ph c t p m i nh n ra r ng hai v n ó có th gi i phóng b ng cùng m t gi i pháp: xây d ng m t website ưa m u SDSS online và m i công chúng kh o sát các nh ch p. M t i nòng c t nhanh chóng ư c tuy n l a, g m Bob Nichol, Daniel Thomas và (sau này) Steven Bamford, c ba u n t trư ng i h c Portsmouth Anh. Nichol là m t ngư i trong i ã giúp xây d ng SDSS, và ông ã mang theo Alex Szalay n t 98 http://www.thuvienvatly.info | © hiepkhachquay
trư ng i h c Johns Hopkins Mĩ và các tài nguyên c a khoa i n toán c a trư ng này, chúng t ra th t quan tr ng. Không có ngân qu , site ã ư c xây d ng b i các tình nguy n viên Phil Murray thu c Fingerprint Digital Media Belfast và Dan Andreescu, bây gi thu c Linklab New York. Vào ngày thành l p, 12/07/2007, chúng tôi ã gia nh p thêm chuyên gia Jordan Raddick, cũng trư ng Johns Hopkins. Cùng v i vi c xây d ng và ưa d án vào online, i nghiên c u còn ph i thư ng làm vi c t xa – không nh ng toàn b i nghiên c u cho n nay chưa g p nhau t i cùng m t nơi, mà cái hay nh t trong s hi u bi t c a chúng tôi là không m t ngư i nào t ng g p t t c chúng tôi. Site ư c gi cho r t ơn gi n, v i hi v ng thu ư c càng nhi u d li u t nhi u ngư i càng t t. Các thiên hà ư c phân tách b ng ph n m m t ng c a SDSS và sau ó, i v i t ng nh, m t tình nguy n viên ư c h i xem thiên hà ó là xo n c hay elip. N u nó là m t thiên hà xo n c, thì các tình nguy n viên ư c h i xem h có th phân bi t hư ng c a các cánh tay xo n c không. Ngoài ra, còn có các l a ch n “sao/không bi t” và liên k t. M c tiêu khoa h c cơ b n là thu ư c m t danh m c l n c a các thiên hà ư c phân lo i b i hình thái h c ơn gi n, t c là elip hay xo n c. D án còn tìm cách ki m tra các k t qu c a Longo và thu ư c m t danh m c các hư ng quay thiên hà s kh o sát các m i tương quan kh dĩ gi a mômen ng lư ng c a các thiên hà láng gi ng, như tiên oán b i m t s lí thuy t c a s hình thành c u trúc. Voorwerp và các hư ng ưu tiên M t khi thành l p, website Galaxy Zoo nhanh chóng thu hút m t t thác chú ý t phía công chúng và các phương ti n truy n thông tương t . M t m u chuy n v nó trên website BBC News nhanh chóng tr thành m t trong nh ng câu chuy n ư c email nhi u nh t trong ngày hôm ó và lưu lư ng ban u như th nh t th i làm cho server Galaxy Zoo t c ngh n theo ki u th m h i nh t không th tư ng tư ng n i. Nh s làm vi c c t l c c a i ngũ kĩ thu t, chúng tôi nhanh chóng tr l i online và thu ư c lưu lư ng hơn 70.000 phân lo i trong m t gi . Con s này có nghĩa là m t tri u truy c p mà i nghiên c u ban u hi v ng ã t ư c ch trong vài ngày. Vào cu i tháng 11/2007, m i thiên hà trong m u ã ư c quan sát b i trung bình 40 ngư i; m t t l tín-hi u-so-v i-nhi u mà i nghiên c u ch n m mơ m i t ư c. V i nhi u phân lo i c l p nhau cho hình thái h c c a t ng thiên hà, nh ó chúng tôi ã thu ư c m t sai s th ng kê cho t ng thiên hà – m t thu n l i vô song i v i lo i d án này. Kho ng m t ph n ba trong s g n 900.000 thiên hà online, hơn 80% m i ngư i ng ý v i nhau v hình thái. T b ph n ó c a m u, kho ng 63% thiên hà ư c tìm th y là elip và 34% xo n c. So sánh v i các m u h n ch do các chuyên gia phân lo i cho th y các k t qu phù h p tuy t v i, m c dù phân lo i c a Galaxy Zoo l n hơn áng k so v i b t kì d án nào t ng t n t i. Các r c r i 99 Tuy n Physics World 2008 | © hiepkhachquay
v i nh ng tình nguy n viên tâm a x u d dàng gi m b t b ng cách ch cho phép m i ngư i dùng ch m t l n bình ch n cho m i thiên hà, làm h n ch tác ng mà m t cá nhân có th có trên các k t qu . “Voorwerp” là cái n i danh trong Galaxy Zoo. ư c phát hi n b i m t th y giáo trung h c ngư i Hà Lan, v t th l ã thu ư c s chú ý r ng rãi do s bi u hi n b t thư ng c a nó. Các nhà khoa h c tin r ng v t th ó là m t ám mây khí b ion hóa cao làm ph n x ánh sáng ra kh i m t lõi thiên hà ho t ng lân c n. Trong khi d án ban u ã có m t vài m c tiêu khoa h c xác nh, thì luôn luôn rõ ràng là nhi u nghiên c u khác n a có th xu t hi n t các k t qu . Ví d , khi các nh ch p ư c xem xét l n u tiên, luôn có cơ h i phát hi n các hi n tư ng l , như các s ki n th u kính h p d n, sao siêu m i và các v t th b t thư ng khác. Th t v y, hóa ra có nhi u m c tiêu hơn ban u d tính. i u này thu hút s chú ý c a hàng tá các nhóm nghiên c u c l p yêu c u truy c p và làm phát sinh nhi u d án spin-off a d ng. Bill Keel thu c trư ng i h c Alabama, ngư i hi n nay là m t thành viên c a i Galaxy Zoo, ã xu t hi n trên di n àn c a chúng tôi yêu c u ngư i dùng m t t i các thiên hà có v ch ng l n lên nhau. Nh ng c p trùng kh p ng u nhiên này có th dùng l p b n chính xác s phân b b i trong vùng g n nh t c a hai h , và Keel hi n nay ã có m t danh sách các ng c viên dài hơn ch ng 20 l n so v i danh sách ông ã b t u nghiên c u. 100 http://www.thuvienvatly.info | © hiepkhachquay
M t s v t th riêng l cũng thu ư c r t nhi u s chú ý; n i ti ng nh t trong s này là Voorwerp (ti ng Hà Lan, nghĩa là “v t”), do ngư i th y giáo trung h c ngư i Hà Lan Hanny van Arkle phát hi n. Các quan sát v i nhóm Isaac Newton c a các kính thiên văn trên qu n o Canary (do Peter Herbert và Matt Jarvis n t trư ng i h c Hertfordshire) và Dan Smith ( n t trư ng i h c Liverpool John Moores) và v i m t kính thiên văn t i ài quan sát Lick Mĩ (Nicola Bennert n t trư ng i h c California Riverside) ã ưa chúng tôi n k t lu n r ng v t th này g m m t ch t khí b ion hóa cao. V i không có ngu n rõ ràng nào c a s ion hóa có m t trong Voorwerp, hay trong thiên hà lân c n, chúng tôi tin r ng nó ph i có ngu n g c t m t ti ng v ng ánh sáng – s ph n x c a ánh sáng kh i lõi ho t ng trong thiên hà ng hành c a Voorwerp cách nay ch ng 40.000 năm. N u như chúng tôi úng, thì s ph n x kh i nh ng ph n khác nhau c a Voorwerp ghi l i hành tr ng c a l en t i nh ng th i i m khác nhau, cho nên l ch s k t thúc c a l en phơi bày trên n n tr i cho chúng ta xem xét. Trong s các thiên hà xo n c, ch ng 36% có khuynh hư ng thu n c a chúng ư c nh n d ng, m c phù h p 80%, mang l i m t danh m c 35.000 thiên hà kh o sát có tính thu n b t thư ng. Khá b t ng , các k t qu ban u c a nghiên c u này cho th y có nhi u thiên hà quay ngư c chi u kim ng h hơn các thiên hà quay theo chi u kim ng h (so v i hư ng nhìn). Cho dù ch bao quát m t ph n b u tr i (SDSS bao quát ch ng m t ph n tư b u tr i), nhưng k t qu này t ra phù h p v i k t qu c a m t hư ng ưu tiên. ki m tra k t qu , chúng tôi ã ưa các b c nh i chi u c a hàng nghìn thiên hà vào d li u m u theo dõi b t kì s l ch nào trong các k t qu . Phép ki m tra này không xác nh n k t qu ban u, nó xác nh n s t n t i c a nh ng xu hư ng r t tinh vi trong i u tra ban u. Hi u ng l ch này hoàn toàn gi i thích cho s không b ng gi a s lư ng m ư c c a các thiên hà ang quay theo chi u kim ng h và ngư c chi u kim ng h , và nh ng k t qu này bây gi ư c công b trên t M RAS (388 1686). Ngu n g c c a hi u ng nghiêng v m t phía này v n chưa rõ ràng và có th do thi t k c a site và s s p x p c a các nút nh n hay, có kh năng, nó là m t hi u ng mang tính con ngư i. n khoa h c công dân M t trong nh ng khía c nh áng giá và thành công nh t c a Galaxy Zoo là s c m nh c a nó v i tư cách m t d án vư t tr i. Chúng tôi nh n ư c ph n h i t nh ng tình nguy n viên cu ng nhi t, v i c m giác át tr i r ng ngư i ta yêu thích thiên văn h c và hào h ng n m c khó tin tham gia vào m t d án khoa h c th t s . M t c i m h p d n khác c a d án là nh ng thiên hà này úng là chưa bao gi ư c xem xét trư c ây v i m t ngư i, cho nên ngư i ta th t s c m th y h ang h tr nh ng óng góp nguyên g c và c nh t vô nh . 101 Tuy n Physics World 2008 | © hiepkhachquay
Tho t u, chúng tôi ã c g ng gi l i t t c email, câu h i và truy v n v site và thiên văn h c nói chung mà chúng tôi nh n ư c. Nhưng v i lưu lư ng hàng nghìn email m i gi , chúng tôi không th gi không gian. Cho nên, thay vào ó, chúng tôi ã thành l p m t di n àn web trong ó các “Zooite” có th chia s kinh nghi m, hình nh và ki n th c c a h , và trong ó các “Zookeepers” có th tr l i chung các câu h i và c p nh t cho tình nguy n viên nh ng tin t c quan tr ng. M t s box trưng bày hình nh c a nh ng thiên hà kì l nh t và tuy t v i nh t, còn nh ng bài vi t khác là tình nguy n viên t d y cho nhau v ph thiên hà! Do mod Alice Sheppard qu n lí, có th nói các Zooite s d ng di n àn bây gi ã hình thành nên m t c ng ng th t s . H thư ng xuyên g p g t i nh ng bu i h i th o thiên văn h c nghi p dư, các chuy n i nhóm có s p x p, v i m t s ngư i n t bên kia i dương. H còn có cơ h i g p g m ts i nghiên c u khoa h c Galaxy Zoo. Trong su t d án, chúng tôi ã nh n th c sâu s c r ng quá trình khoa h c rõ ràng ã ư c sáng t và gi i thích, và r ng các tình nguy n viên ã và ang duy trì cho n nay v i cách th c d án ang tri n khai. làm như v y, chúng tôi ã thi t l p m t blog trong ó các c p nh t v các phân tích, các bài báo, quá trình ch ng th c và các xu t quan sát ư c ăng t i. Các cu c g p ư c truy n i tr c ti p và phiên b n ít mang tính kĩ thu t hơn c a các bài báo ã ư c cung c p. Các tình nguy n viên ưa lên các bài báo trong ó d li u vào c a h tác ng tr c ti p lên nghiên c u, và trong m i trư ng h p luôn có m t link n trang c m t . M t phiên b n m i c a d án hi n ang trong giai o n phát tri n, và s bao g m m t s phân lo i c th hơn c a m t t p h p nh hơn c a các thiên hà c ng v i m t tìm ki m th n tr ng nh m t i các v t b t thư ng hơn. Nhìn xa v phía trư c, các th h kh o sát b u tr i m i ang ch y theo gót chân c a SDSS, và có l d li u c a chúng s ư c ưa lên online ánh giá t c th i b i các tình nguy n viên có kinh nghi m. Cơn lũ d li u t các thí nghi m hi n i là m t thách th c i v i các nhà khoa h c trong m t ph m vi r ng các phân ngành, và s xem xét th giác online cho phép chúng ta mang l i i u t t nh t c a c hai th gi i: chú ý n chi ti t c a s phân lo i riêng l và s c m nh th ng kê c a nh ng kh o sát l n. Khi chúng tôi phát tri n n n khoa h c công dân cung c p s c m nh cho Galaxy Zoo, chúng ta có th trông i nhi u khám phá m i theo sau ó. Sau h t th y, có 150.000 ng tác gi là m t s khích l tuy t v i khi chuy n sang các bài báo vi t. h ng ngư i óng góp nói gì v Galaxy Zoo... “Vi c d dàng bi t r ng chúng ta có th bi t ôi i u v các v t mà chúng ta ang nhin trong d án b t ng này ã làm nh c tôi”. 102 http://www.thuvienvatly.info | © hiepkhachquay
“R t, r t, r t tuy t v i. Cho dù là còn nhi u xa l . Và r t ít khi b n thu ư c s th t tuy t i. Hay tuy t!” “Nó cho phép tôi s d ng ki n th c c a mình v vũ tr m t cách có ít, nó góp ph n cho m t nghiên c u khoa h c quan tr ng, và th t là r t vui!” “K t khi tôi còn là m t a tr và ng g n m t cái tivi xem ngư i ta l n u tiên i b trên M t trăng, tôi ã có h ng thú v i s thám hi m không gian. Và bây gi ã g n 50 tu i, tôi v n không ánh m t n i s hãi ó và t h i cái gì ngoài kia. C m ơn r t nhi u (m c dù ch ng tôi r t ti c ch ng b o tôi ư c i u gì v site c a các b n) ã cho tôi tham gia và th y m t s nghi v n ngoài kia. ã nhi u năm trôi qua k t khi tôi ư c nhìn ng m qua m t chi c kính thiên văn, nhưng không ai trong s tôi có ư c nó làm c a riêng và có th nhìn m i th như th này. C m ơn!!!” “D án này cho tôi cơ h i óng góp cho lĩnh v c khoa h c mà tôi yêu thích, và tôi có ư c cơ h i nhìn th y nh ng thiên hà không ai t ng th y trư c ây (nh t nh không ph i tôi!).” “D án này th t áng s , trong m i ý nghĩa c a t . Gi ng như nh ng ngư i khác, tôi có lòng yêu thích khoa h c, thiên văn h c và quan sát t lâu, và vi c là ngư i u tiên th t s tm t vào m t thiên hà xa xôi là m t gi c mơ th t tuy t v i ã tr thành hi n th c”. Chris Lintott, Kate Land Ngu n: Eyeballing the Universe (Physics World, tháng 9/2008) hiepkhachquay d ch 103 Tuy n Physics World 2008 | © hiepkhachquay