Soạn bài: "Tư duy hệ thống - nguồn sức sống mới của
đổi mới tư duy" - Phan Đình Diệu
I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả ( SGK)
- Phan Đình Diệu sinh năm 1936
- Quê quán: Trung Lộc- Can Lộc - Hà Tĩnh
- Ông là giáo sư, tiến sĩ khoa học ...
- Bên cạnh việc nghiên cứu toán học, ông còn viết nhiều bài báo đáng chú ý bàn về vấn
đề thuộc các lĩnh vực chính trị, xã hội, văn hoá ...
2. Tác Phẩm :
- Tư duy hệ thống - nguồn sức sống mới của đổi mới tư duy thực chất là bản rút gọn của
tiểu luận Tư duy hệ thống và đổi mới tư duy( do chính tác giả thực hiện )
- In trong cuốn : Một góc nhìn của trí thức .
3. Nhan đề :
- Đổi mới tư duy thực chất là thay thế hệ trình ( hay là mẫu thức ) tư duy cũ bằng hệ hình
tư duy mới ; mục đích của đổi mới tư duy là nhận thức đầy đủ hơn về các quy luật phát
triển của tự nhiên và xã hội trên cơ sở những khám phá mới của khoa học .
- Tư duy hệ thống một mặt là con đẻ của khoa học hiện đại, mặt khác là chất men thúc
đẩy khoa học ngày nay có những bước tiến vượt bậc trong việc nắm bắt cái bí ẩn, phong
phú vô tận của thế giới.
Do vậy, muốn đổi mới tư duy thì cần phải xây dựng tư duy hệ thống hay phải quán
triệt quan điểm hệ thống khi suy nghĩ và hành động.
II. ĐỌC - HIỂU
1. Chủ đề của đoạn trích: Khẳng định ưu thế của tư duy hệ thống trong việc tạo ra động
lực mới cho công cuộc đổi mới tư duy hiện nay.
* Bối cảnh thời đại của lời kêu gọi đổi mới tư duy và xây dựng tư duy hệ thống :
- Lời kêu gọi đổi mới tư duy và xây dựng tư duy hệ thống được khởi lên từ bối cảnh một
thời đại đạt được nhiều thành tựu to lớn làm đảo lộn không ít quan niệm hiểu biết của
chúng ta về tồn tại.
- Không chỉ thế, nó còn xuất phát từ một trình độ phát triển mới của khoa học, khiến
chính khoa học có thể nhận ra những hạn chế của mình trong việc nắm bắt cái “ bề sâu,
bề xa” cái phức tạp đa dạng và phong phú, bí ẩn vô tận của thiên nhiên, cuộc sống.
2. Tư duy cơ giới:
a. Khái niệm:
Là tư duy một chiều, hiểu bộ phận để hiểu toàn thể (đồng nhất tổng cộng bộ phận với
toàn thể), tuyệt đối hóa quy luật nhân quả, tất định luận.
b. Những nét tiêu biểu của tư duy cơ giới:
- TDCG quan niệm tự nhiên như một bộ máy mà ta có thể nhận thức được bằng phương
pháp khoa học, bằng phép suy luận diễn dịch.
- TDCG xét đoán sự vật, đối tượng trong các quan hệ nhân quả tất định….
- TDCG thường qui các quan hệ trong thực tế về các dạng đơn giản, có thể biểu diễn
được bằng các phương trình tuyến tính với một số ít đại lượng.
- TDCG gắn liền với quan điểm phân tích, xem rằng để hiểu toàn thể thì phải hiểu chi tiết
từng thành phần. ( người ta thường nói : tư duy máy móc, hiểu máy móc cũng là biểu
hiện của TGCG)
c. Vận mệnh lịch sử
- Tư duy cơ giới bắt nguồn từ nền văn minh Hy lạp cổ đại và được phát triển mạnh mẽ từ
thế kỷ XVII.
- Tư duy cơ giới từng chiếm vị trí gần như tuyệt đối trong nhiều thế kỷ.
- Các phương pháp mà TDCG sử dụng đã giúp khoa học và công nghệ đạt được nhiều
thành tựu to lớn.
- Sang thế kỷ XX, khoa học gắn liền với TDCG đã tỏ ra bất lực trong việc chiếm lĩnh , lý
giải nhiều đối tượng phức tạp trong thực tế như: cấu trúc vật chất ở dưới mức nguyên tử,
sự hình thành và phát triển của vũ trụ, sự trồi sụt thất thường của các thị trường tài
chính….hoặc trong việc trả lời các câu hỏi như vũ trụ từ đâu ra, sự sống từ đâu đến,con
người với trí tuệ tâm linh xuất phát từ đâu …
- “ TDCG dường như đã đến giai đoạn “ cáo chung ” từ vài ba thập niên gần đây” Cáo
chung ở đây không có nghĩa là chết hoàn toàn, mà là mất vị thế độc tôn “ toàn trị ” để trở
về với khu vực thích hợp của mình trong lãnh địa khoa học rộng lớn. trong đoạn 4 tác
giả nói rõ “… từ bỏ là từ bỏ cái địa vị độc tôn duy nhất của TDCG, chứ không phải từ bỏ
hoàn toàn khả năng sử dụng cách tư duy đó”.
Tóm lại :Tư duy cơ giới
-Tư duy một chiều, hiểu bộ phận để hiểu toàn thể( đồng nhất tổng cộng với toàn thể).
- Tuyệt đối hoá nhan quả, tất định luận( hoàn cảnh quy định con người; lịch sử phát triển
theo một mô hình nhất định, không thay đổi...) Quan niệm chưa thấu đáo, khoa học.
- Con người chỉ biết khai thác thiên nhiên, không biết đến thiên nhiên thay đổi do tác
động của con người ...
Tư duy cơ giới gây nguy hại nhiều mặt cho đời sống: Thảm hoạ về môi trường, nguy cơ
về văn hoá, về đời sống con người
( hậu quả của tư duy một chiều)
* Khung mẫu tư duy cơ giới đã quy giản cách nhìn, cách hiểu của con người về thực tế
vào những mô hình tất định tuyến tính và quan điểm phân tích, kiểu tư duy đó đã càng
ngày càng được chứng tỏ là không còn thích hợp khi nhận thức của con người chuyển
sang một giai đoạn mới với những yêu cầu hiểu biết về thực tế vốn rất phức tạp một cách
đầy đủ và sâu sắc hơn. Và để đáp ứng những yêu cầu nhận thức đó, khoa học cần phải
vượt qua những giới hạn của tư duy cơ giới để tìm kiếm một “khung mẫu” mới cho mình.
Quá trình tìm kiếm và thay đổi đó được đánh dấu bởi những sự kiện
2. Tư duy hệ thống
a. Khái niệm
- Tư duy hệ thống là phương pháp tư duy hướng đến mở rộng tầm nhìn để hiểu mối liên
hệ tồn tại giữa mọi sự vật, nhận thức được nguyên nhân sâu xa ẩn dưới bề nổi của những
hiện tượng tưởng chừng như riêng rẽ. Tư duy hệ thống giúp ta thấy bức tranh chính xác
hơn của hiện thực được nhìn từ nhiều góc độ, khuyến khích ta suy nghĩ sâu sắc hơn về
vấn đề và đưa ra những giải pháp với tầm nhìn xa rộng và bền vững. Vì vậy, nó đặc biệt
cần thiết cho những người làm lãnh đạo, nhất là khi phải đưa ra những quyết định, sách
lược quan trọng.
- Tư duy hệ thống là tư duy động - nhìn vấn đề dựa trên những kiểu mẫu hành xử (pattern
of behaviour) theo thời gian, phi tuyến (tư duy vòng lặp), tập trung vào nguyên nhân,
xem nguyên nhân như một quá trình chứ không chỉ là sự kiện chỉ xảy ra một lần, với kết
quả phản hồi ảnh hưởng trở lại nguyên nhân và những nguyên nhân ảnh hưởng lẫn nhau.
