Phan Cự Đệ
Phan Cự Đệ (1933 - 2007) là một giáo sư văn học, viện sĩ, nhà giáo nhân dân Việt Nam.
Ông quê ở Nghệ An, là một trong những nhà phê bình, lý luận văn học hàng đầu tại Việt
Nam.
Giáo sư Phan Cự Đệ sinh ngày 20 tháng 7 năm 1933 trong một gia đình có truyền
thống Nho học ở xã Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An.
Sau khi tốt nghiệp đại học, năm 1957, ông được giữ lại giảng dạy bộ môn văn học Việt
Nam tại Khoa Ngữ văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội, một cơ sở đầu ngành giảng dạy,
nghiên cứu về văn học ở Việt Nam. Ngoài 30 tuổi, Phan Cự Đệ đã có giáo trình viết về
phong trào Thơ Mới và đã hướng dẫn luận văn tốt nghiệp cho nhiều sinh viên. Song song
với công tác giảng dạy, ông còn là người say mê nghiên cứu lý luận, đặc biệt là thể loại
tiểu thuyết. Hơn 50 năm cầm bút, ông đã xuất bản gần 30 đầu sách thuộc các thể loại lý
luận, phê bình, nghiên cứu văn học.
Sau này, ông còn đảm nhận cương vị giám đốc Trung tâm Nghiên cứu văn hoá quốc tế và
chủ tịch Câu lạc bộ Giao lưu văn hoá - kinh tế quốc tế. Trung tâm này đã thu hút nhiều sứ
quán, các tổ chức nước ngoài tại Hà Nội và góp phần nâng cao kiến thức văn hóa cho
những người tham dự.
Ông mất đột ngột ngày 5 tháng 9 năm 2007 tại Hà Nội do bệnh nhồi máu cơ tim.
Văn nghiệp
Thơ Mới và Tự Lực văn đoàn
Một trong những công trình phê bình đáng chú ý đầu tiên của ông là cuốn Phong trào
Thơ Mới lãng mạn 1932 - 1945, được xuất bản năm 1966. Khác với Hoài Thanh, người
tiếp cận Thơ Mới bằng phương pháp phê bình ấn tượng, Phan Cự Đệ đã vận dụng phê
bình mác-xít để nghiên cứu “trào lưu thơ lãng mạn” này. Ông khảo sát những phương
diện lý luận như chủ nghĩa lãng mạn theo quan điểm mác-xít, đặc trưng thẩm mỹ của
phương pháp sáng tác lãng mạn chủ nghĩa, quan điểm nghệ thuật, quan điểm thẩm mỹ
của các nhà thơ trong phong trào Thơ Mới, những yếu tố chi phối đến sáng tác của mỗi
nhà thơ và của cả trào lưu.
Ông cũng đặt Thơ Mới trong mối quan hệ với đời sống xã hội những năm trước Cách
mạng tháng Tám để lý giải sự “thoát ly” của các nhà thơ mới với thời cuộc như là một sự
“bế tắc” của chủ nghĩa cá nhân, từ đó sàng lọc, ghi nhận những đóng góp của Thơ Mới cả
hai phương diện nội dung và hình thức nghệ thuật. Phan Cự Đệ đánh giá cao tinh thần
dân tộc cũng như những đổi mới về hình thức của Thơ Mới đối với lịch sử thi ca hiện đại
Việt Nam.
Giáo sư Phan Cự Đệ còn là một chuyên gia về văn xuôi Tự Lực văn đoàn, một bộ phận
quan trọng trong văn học lãng mạn Việt Nam 1932-1945. Cuốn sách Tự Lực văn đoàn -
con người và văn chương cùng bài tiểu luận dài 60 trang của ông về Tự Lực văn đoàn là
một bài viết có giá trị về phương pháp luận cũng như những nhận định có tính khoa học.
Ông đã phân tích chỉ ra sự đổi mới quan trọng của Tự Lực văn đoàn trong nghệ thuật
phân tích tâm lý dưới ánh sáng của khoa tâm lý học hiện đại, trong việc đổi mới kết cấu
và cốt truyện, sự vận động của tiểu thuyết Tự Lực văn đoàn từ luận đề đến tâm lý...
Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại
Ngoài văn học lãng mạn, giáo sư Phan Cự Đệ còn đặc biệt đóng góp vào lý luận, phê
bình văn học hiện đại qua những công trình nghiên cứu về tiểu thuyết Việt Nam hiện đại.
Năm 1974, hai tập Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại được xuất bản và đến nay đã được tái
bản lần thứ sáu, đây vẫn là bộ sách công phu nhất về tiểu thuyết hiện đại Việt Nam. Vận
dụng phương pháp phê bình mác-xít, giáo sư Phan Cự Đệ phân tích và nhận định những
thành công và hạn chế của tiểu thuyết Việt Nam qua các thời kỳ trước 1930, 1930-1945,
1945-1975, và sơ bộ đánh giá tiểu thuyết thời kỳ đổi mới. Trong mỗi thời kỳ, ông vừa
phân tích các đề tài chính, vừa giới thiệu một số phong cách tiêu biểu. Ông thể hiện khả
năng bao quát nền tiểu thuyết Việt Nam hiện đại.
Riêng về tiểu thuyết Việt Nam giai đoạn ba mươi năm chiến tranh 1945 - 1975, ông là
người cày xới kỹ nhất, xét cả hai bình diện đọc và thẩm định. Trên cơ sở những dẫn liệu
từ tiểu thuyết Việt Nam và thế giới, Phan Cự Đệ phân tích khả năng điển hình hóa trong
tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, những vấn đề đặc trưng thể loại của tiểu thuyết, những
cuộc tranh luận về tiểu thuyết ở Việt Nam và trên thế giới và cả những công việc "bếp
núc" của người viết tiểu thuyết. Do vậy, Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại không chỉ là một
công trình có tính chất tổng kết, mà còn có tính gợi mở to lớn.
Cũng liên quan đến lý luận tiểu thuyết, giáo sư Phan Cự Đệ còn phân loại khá hệ thống
một số kiểu tiểu thuyết chính trong văn học Việt Nam hiện đại: tiểu thuyết luận đề, tiểu
thuyết lịch sử, tiểu thuyết phiêu lưu, tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết sử thi.
Hàn Mặc Tử và Ngô Tất Tố
Trong số các nhà thơ lãng mạn thời Thơ Mới, Phan Cự Đệ tỏ ra yêu thích nhất Hàn Mặc
Tử, một nhà thơ tài hoa, "đi xuyên qua thế kỷ", sớm mắc căn bệnh hiểm nghèo, từ giã
nàng Thơ khi còn quá trẻ, để lại một vệt sáng lung linh trên thi đàn hiện đại. Phan Cự Đệ
là người viết, biên soạn hai cuốn sách về Hàn Mặc Tử: Thơ văn Hàn Mặc Tử - Phê bình
và tưởng niệm (1993), Hàn Mặc Tử - Về tác gia và tác phẩm (soạn chung với Nguyễn
Toàn Thắng, 2001). Trong đó, ông đã viết hai bài tiểu luận rất công phu về nhà thơ tài
hoa, yểu mệnh: Hàn Mặc Tử sống mãi với thời gian và Hàn Mặc Tử - những vấn đề đang
tranh luận.
Hai bài viết góp phần giúp người đọc sáng tỏ hơn nhiều vấn đề liên quan đến thế giới thơ
lung linh, huyền ảo và bí ẩn của Hàn Mặc Tử, từ phong cách, bút pháp đến những dấu
tích tình yêu, tôn giáo trên những ngôn từ thơ đầy đau thương và vô cùng sáng láng của
nhà thơ. Phan Cự Đệ không chỉ góp phần chứng minh Hàn Mặc Tử là một hồn thơ hài
hòa đạo với đời, mà còn làm sáng tỏ tác giả Gái quê, Đau thương... là nhà thơ giàu lòng
yêu nước. Ông cũng khẳng định Hàn Mặc Tử là "một phong cách thơ đa dạng và hết sức
độc đáo", "đã đi một con đường dài từ thơ Đường cổ điển chuyển nhanh sang lãng mạn,
tượng trưng và chớm đến bờ siêu thực"
Phan Cự Đệ cũng là một chuyên gia về Ngô Tất Tố, một nhà văn lớn, nhà báo xuất sắc
trên văn đàn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám. Viết về Ngô Tất Tố, ông có những
chuyên luận, tiểu luận đáng chú ý in trong các cuốn sách: Ngô Tất Tố (viết chung
với Bạch Năng Thi, 1962), Ngô Tất Tố - tác phẩm (1975), Ngô Tất Tố (giáo trình Văn
học Việt Nam 1930 - 1945, tập một, viết chung với Hà Văn Đức, Nguyễn Hoành Khung,
1988), Di sản báo chí Ngô Tất Tố - Ý nghĩa lý luận và thực tiễn (chủ biên, 2005)...
Ông đánh giá cao khả năng quan sát và khái quát nông thôn Việt Nam thời thực dân
phong kiến của nhà văn qua tiểu thuyết Tắt đèn và tập phóng sự Việc làng. Phan Cự Đệ
cũng là người khảo sát, phân tích có hệ thống về tiểu phẩm của Ngô Tất Tố và đánh giá
cao những đóng góp của nhà văn, nhà báo này. Phan Cự Đệ đánh giá tiểu phẩm của Ngô
Tất Tố có giá trị như "một bộ sử biên niên của xã hội Việt Nam những năm ba mươi và
bốn mươi", là "tài liệu quý giá về triết học, sử học, xã hội học, dân tộc học", là "phòng
triển lãm những chân dung khác nhau của giai cấp thống trị và những kiểu người điển
hình trong xã hội cũ".
Tác phẩm
Sơ tuyển văn thơ yêu nước và cách mạng (viết chung, Nhà xuất bản Giáo dục, 1959)
Văn học Việt Nam 1930 - 1945 (hai tập, viết chung, Nhà xuất bản Giáo dục, 1961)
Ngô Tất Tố (chuyên luận, viết chung, Nhà xuất bản Văn hóa, 1962)
Nguyễn Huy Tưởng (viết chung, Nhà xuất bản Văn học, 1966).
Phong trào Thơ Mới (1932 - 1945) (Nhà xuất bản Khoa học, 1969, tái bản, 1982)
Cuộc sống và tiếng nói nghệ thuật (Nhà xuất bản Văn học, 1971)
Thơ và mấy vấn đề trong thơ Việt Nam hiện đại (viết chung với Hà Minh Đức, 1974)
Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại (hai tập, viết chung với Hà Minh Đức, Nhà xuất bản
Đại học và Trung học chuyên nghiệp, 1974-1975, 1977-1978, 2000, 2001)
Nhà văn Việt Nam (hai tập, viết chung, Nhà xuất bản Giáo dục, 1979, 1983)
Tác phẩm và chân dung (Nhà xuất bản Văn học, 1984)
Chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa ở nước ngoài (lý luận văn học, viết chung, Nhà
xuất bản Cầu vồng, Moskva, 1985)
Tự Lực văn đoàn - Con người và văn chương (Nhà xuất bản Văn học, 1990)
Hàn Mặc Tử (Nhà xuất bản Giáo dục, 1993, tái bản, 1998)
Về lý luận và phê bình văn học nghệ thuật (viết chung, Nhà xuất bản Sự thật, 1984)
Văn học Việt Nam 1930 - 1945 (hai tập, giáo trình đại học, chủ biên, Nhà xuất bản
Đại học, 1988)
Tác phẩm văn học 1930 - 1975 (bình giảng văn học, chủ biên, Nhà xuất bản Khoa học
Xã hội, 1991)
Đổi mới và giao lưu văn hóa (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, 1997)
Văn học lãng mạn Việt Nam 1932 - 1945 (Nhà xuất bản Giáo dục, 1997)
Văn học của chủ nghĩa lạc quan lịch sử (viết chung, lý luận văn học, Nhà xuất bản
Tiến bộ, Moskva, 1997)
Văn học Việt Nam 1900 - 1945 (giáo trình đại học, chủ biên, Nhà xuất bản Giáo dục,
1997, 1998, 1999)
Văn bản và văn mạch - giao lưu giữa văn học và văn hóa ở Đông Nam Á (viết
chung, Nhà xuất bản Đại học Tổng hợp Diliman, Manila, 1999)
Tuyển tập Phan Cự Đệ (bốn tập, Nhà xuất bản Văn học, 2000)
Lý luận phê bình văn học miền Trung thế kỉ XX (chủ biên, Nhà xuất bản Đà Nẵng,
2001)
Hàn Mặc Tử - Về tác gia và tác phẩm (Nhà xuất bản Giáo dục, 2001)
Di sản báo chí Ngô Tất Tố - ý nghĩa lý luận và thực tiễn (chủ biên, Nhà xuất bản Văn
học, 2005)
Là Nhà nghiên cứu lý luận, phê bình Phan Cự Đệ (bút danh khác: Thanh Hiên) sinh ngày
20/7/1933; quê quán : xã Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh nghệ An. Tốt nghiệp khoa
Ngữ văn trường Đại học Sư phạm Hà Nội năm 1957. Sau đó, từ 1957 đến 2003, suốt 46
năm liên tục, ông giảng dạy môn văn học Việt Nam hiện đạiTrường Đại học Tổng hợp
Hà Nội (nay là Đại học Khoa học xã hội và nhân văn – Đại học quốc gia Hà Nội). Là
Giáo sư Ngữ văn, nhà giáo nhân dân. Từ năm 1991 đến khi mất (2008), ông là Giám đốc
Trung tâm nghiên cứu văn hóa quốc tế (RICC) và từ năm 1995 là Chủ tịch Câu lạc bộ
giao lưu văn hóa – kinh tế quốc tế.
Ông là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam từ năm 1967, ủy viên Ban Chấp hành Hội Nhà
văn Việt Nam khóa III (1983-1989), Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật (2006).
Phan Cự Đệ cầm bút viết tiểu luận văn học đầu tiên đăng báo từ khi đang còn là sinh viên
Văn khoa (1955). Từ đó cho đến khi mất (2008), trong hơn nửa thế kỷ, cây bút Phan Cự
Đệ đã cho xuất bản gần 30 công trình, gồm các tập phê bình tiểu luận, chuyên luận đứng
tện riêng; những giáo trình văn học sử, chuyên luận do ông chủ biên hoặc viết chung; các
bộ sưu tập, tuyển chọn giới thiệu tác phẩm và công trình nghiên cứu các tác giả văn học
Việt Nam hiện đại : Đặng Thai Mai, Nguyễn Công Hoan, Nguyên Hồng, Bùi Hiển, Ngô
Tất Tố, Hàn Mặc Tử, nhóm Tự lực Văn đoàn…
Ngay từ khi mới vào nghề giảng dạy và nghiên cứu văn học cho đến cuối đời, ông không
ngừng hoàn thiện vốn ngoại ngữ ( tiếng Nga , tiếng Anh) để tự đọc các tài liệu lý luận của
nước ngoài và giao tiếp, trao đổi khoa học trên các diễn đàn quốc tế. Suốt đời ông kiên
định với phương pháp nghiên cứu, phê bình văn học mác- xít, có sự kết hợp ngày càng
nhuần nhuyễn với phương pháp văn học so sánh và thi pháp học hiện đại.
Ngoài hàng trăm bài tiểu luận, phê bình đăng tải trên báo chí chuyên ngành trong nước và
ngoài nước, sau này được tập hợp vào các tập phê bình – tiểu luận như:Cuộc sống và
tiếng nói nghệ thuật (1971); Tác phẩm và chân dung ( 1984); Văn học đổi mới và giao
lưu văn hóa ( 1997) và Tuyển tập Phan Cự Đệ ( tập 3, 2006), ông từng nhiều lần chủ biên
hoặc đồng tác giả các tập Giáo trình văn học sử Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945, Văn
học Việt Nam thế kỷ XX…
Song nói đến Phan Cự Đệ, không thể không đề cập đến những công trình công phu, tâm
huyết, ghi dấu đậm nét trong đời sống học thuật nước nhà mà ông nỗ lực thực hiện. Đó
là: Phong trào Thơ Mới 1932 – 1945 ( 1966); Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại ( 2 tập, 1974
– 1975); Nhà văn Việt Nam ( 2 tập – in chung 1979 – 1983) và Văn học Việt Nam thế kỷ
XX – lịch sử và lý luận ( chủ biên 2004).
Chuyên luận đầu tiên về phong trào Thơ Mới lãng mạn trước Cách mạng Tháng 8 đã
mạnh dạn sử dụng phương pháp phê bình mác-xít để nhìn nhận Thơ Mới như một hiện
tượng văn học sử độc đáo với nhiều thành tựu và cả những hạn chế. Ông làm rõ những
đặc trưng cơ bản về thi pháp của Thơ Mới lãng mạn Việt Nam vốn chịu ảnh hưởng ít
nhiều của các trào lưu lãng mạn, tượng trưng, siêu thực của văn học Pháp và phương Tây,
những cách tân đáng ghi nhận của Thơ Mới trong tiến trình hiện đại hóa thơ Việt Nam từ
nửa đầu thế kỷ XX.
Trong khi đó, Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại 2 tập khởi viết từ 1966 đến 1973 mới hoàn
thành, đã nỗ lực phác họa những nét tổng quát của sự hình thành phát triểntiểu thuyết
hiện đại ở Việt Nam trên chặng đường hơn 70 năm tính từ đầu thế kỷ XX với các trào lưu
kế tiếp nhau: lãng mạn. hiện thực phê phán, hiện thực xã hội chủ nghĩa. Vận dụng thành
tựu lý thuyết về thi pháp tiểu thuyết của M. Bachtin, Phan Cự Đệ khảo sát những đặc
trưng thẩm mỹ của các khuynh hướng tiểu thuyếtViệtNam hiện đại.
Cả hai chuyên luận nói trên đã vận dụng khá thành công phương pháp văn học so sánh và
thi pháp học để xem xét sự diễn tiến trong đời sống của hai thể loại trữ tình và tự sự của
văn học Việt Nam khi bắt nhịp vào quỹ đạo hiện đại hóa.
Nhà văn Việt Nam hiện đại ( viết chung với Hà Minh Đức) cùng với các chuyên luận
nghiên cứu riêng về sự nghiệp sáng tác của Ngô Tất Tố, Nguyễn Huy Tưởng, Hàn Mặc
Tử… cho thấy một phạm vi quan tâm khác của Phan Cự Đệ: ghi nhận sự nghiệp văn
chương và đóng góp đặc sắc bút pháp và phong cách, tài năng độc đáo của các tác giả
trên phương diện là những chủ thể sáng tạo.
Đến Văn học Việt Nam thế kỷ XX, có thể xem đây là một công trình văn học sử đầu tiên
của thế kỷ XXI nhìn nhận lại một thế kỷ của Văn học Việt Nam hiện đại theo sự diễn tiến
của các thể loại văn học mới, các trào lưu văn học chủ yếu đã tồn tại và phát triển cùng sự
hoàn thiện của ngôn ngữ văn học tiếng Việt. Công trình gợi mở hướng nghiên cứu văn
học sử mới mẻ, khảo sát diễn tiến và vận động của các quá trình, hiện tượng văn học từ
góc độ ngôn ngữ văn học, cấu trúc tác phẩm theo thể loại và nguyên tắc mỹ học quy định
bởi các trào lưu văn học.
Trong 15 năm cuối đời, Phan Cự Đệ trên cương vị mới đã có nhiều đóng góp xúc tiến quá
trình giao lưu văn học, văn hóa giữa ViệtNamvà thế giới. Năm 2000, ông được phong
tặng là Viện sỹ chính thức Viện Hàn lâm thông tin quốc tế Liên bang Nga.
Tạp chí Văn nghệ quân đội, số 12-1987 có đăng bài “Mấy ý kiến về đổi mới tư duy trong
lý luận phê bình văn học” của Phan Cự Đệ. Nhan đề ấy đi với tên tác giả ấy đã dễ gây
ngạc nhiên. Một anh bạn phê bình đã bình luận khẽ vào tai tôi: “Đến ông Phan Cự Đệ mà
cũng nói “đổi mới tư duy” thì thời thế quả là đã khác rồi”. Tôi bèn nhớ một lời bình luận
miệng khác, được nghe hồi tháng Tư năm ngoái:”Người như ông Nguyễn Khải mà quyết
định tham chính thì thời thế đã khác lắm rồi đấy”. Nhưng có cái khác của thời thế, lại có
cái khác của con người. Những dòng viết dưới đây, tôi muốn cùng bạn đọc đọc kỹ bài
viết của Phan Cự Đệ để xem việc “đổi mới tư duy” được ông quan niệm ra sao. Hy vọng
rằng công việc này sẽ giúp trả lời điều nên ở nhan đề bài viết này.
Về mục thứ nhất – ghi chú bổ sung và bình luận