Nhà nước, truyền thông và xã hội dân sự
Tháng trước, nước Đức đã huy động tới 50 cảnh sát thực hiện vụ trục xuất đồng
loạt lớn nhất 10 năm nay đối với 104 người Việt bị từ chối cư trú, bằng chuyến
bay dành riêng, số hiệu AB1130 của hãng Air Berlin, cất cánh tại sân bay
Schönerfeld, Berlin về Hà Nội.
Trước giờ cất cánh, hàng trăm người Đức ùn ùn kéo tới sân bay biểu tình, phản đối
dữ dội; cảnh sát phải chật vật làm hàng rào chống đỡ, mới ngăn được họ tràn vào
phòng chờ. Tổ chức mang tên “Sáng kiến giúp người lánh nạn” lý giải cuộc biểu
tình phản kháng rằng, trục xuất hàng loạt đã đánh đồng mọi đối tượng, bỏ qua
những trường hợp đặc biệt lẽ ra phải chiếu cố nhân đạo; hơn nữa, chuẩn mực nhân
đạo tối thiểu dành cho con người dù họ là ai phải được bảo đảm, công luận giám
sát.
Bằng những câu chuyện có thực vừa xảy ra tại Cộng Hòa Liên bang Đức, TS
Nguyễn Sĩ Phương luận bàn về các giá trị xã hội.
"Bàn tròn Thu Nga"
Tổ chức sáng kiến trên chỉ là một trong 280.000 hiệp hội ở Đức, thu hút số thành
viên chiếm tới trên 60% của hơn 80 triệu dân số họ, chưa kể vô số các tổ chức
sáng kiến, phong trào xuất hiện thời điểm, như tổ chức “Bàn tròn Thu Nga” là một
điển hình, từng chấn động nước Đức một thời. Năm 2004 trong lúc đang theo học
lớp 8d trường chuyên ở Peine, thì Thu Nga bị nước Đức trục xuất cùng cả gia đình
về Việt Nam do không được quyền ở lại.
Tổ chức trên lập tức được thầy cô giáo thành lập, nhằm mục đích đưa bằng được
Thu Nga trở lại trường. Số phận 1 em học sinh 14 tuổi học giỏi, sang Đức từ lúc
lên 2 không hề biết đến Việt Nam, bị đuổi ra khỏi Đức, được tài tử nổi tiếng bậc
nhất Đức Günter Jauch truyền hình tới công chúng đã làm thổn thức bao trái tim
người Đức.
Chỉ trong vòng 6 tháng, với nỗ lực vô bờ bến, họ đã đón Thu Nga trở lại Đức học
tập, sau khi tập hợp được tới hàng nghìn chữ ký ủng hộ, gửi trên 600 thư từ tới các
cơ quan công quyền, phóng viên về tận Việt Nam gặp gỡ Thu Nga, mở tài khoản
quyên góp được 6500 Euro ủng hộ em đợt đầu, tiếp tục bảo đảm tài chính cho em
đến tốt nghiệp, trong đó có phần quyên góp của cả Tổng thư ký đảng SPD đang
cầm quyền, tìm gia đình nhận em làm con nuôi đón sang Đức, tìm trường tư nhập
học cho em.
Những hiệp hội, tổ chức sáng kiến, bàn tròn, tổ chức phi chính phủ, các phòng trào
độc lập với nhà nước như trên thuộc phạm trù xã hội dân sự, hay xã hội công dân,
bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp “politiké koinonia”, sau này chuyển ngữ sang tiếng La
Tinh “societas civilis”, được hiểu là tập hợp các công dân tự do. Lý luận về xã hội
công dân coi vùng hoạt động của xã hội dân sự là khoảng không gian công cộng
nằm giữa nhà nước (hoạt động bằng quyền lực), thị trường (hoạt động bằng trao
đổi, tiền bạc, kinh tế) và gia đình (hoạt động bằng tình cảm, quan hệ riêng tư).
Như vậy nếu thừa nhận có khoảng không gian công cộng nằm giữa 3 vòng tròn
nhà nước, thị trường và gia đình, thì xã hội dân sự là tồn tại tất yếu của xã hội loài
người hiện đại. Một khi xã hội dân sự đã là tất yếu, mà lại thiếu hoặc vắng trên
thực tế, thì hệ lụy toàn xã hội phải gánh chịu là không tránh khỏi, con người sống
trong đó may nhờ rủi chịu rất lớn, bởi cả nhà nước, cả nền kinh tế thị trường, lẫn
gia đình đều không có chức năng bù đắp khoảng trống đó.
Có thể hình dung số phận của 104 người Việt bị trục xuất đồng loạt ở trên khó
tránh khỏi bị đánh đập (vì nhiều người cưỡng chống), bỏ đói khát, thiếu tư trang,
bị nhục mạ, còn Thu Nga đành chấp nhận số phận trục xuất, nếu Đức không phải
là xã hội dân sự, phó mặc cho nhà nước định đoạt mọi chuyện. Bao người Việt cả
trong lẫn ngoài nước được hưởng tính ưu việt của xã hội dân sự trên thế giới
không nhỏ, ví như “Quỹ vì trái tim em” gửi về ủng hộ trong nước rất lớn hiện nay,
chính do các hội người Việt khắp thế giới quyên góp. Dạy tiếng Việt giữ gìn văn
hoá Việt cho con em không ai khác ngoài hội, đoàn, tác động đến chính quyền sở
tại xin kinh phí trả lương giáo viên, như ở Leipzig tới hàng chục nghìn Euro/năm.
Phần đa 3 triệu người Việt khắp thế giới hiện nay khó có thể hoà nhập vào xã hội
sở tại, đừng nói gì đến giúp đỡ trong nước, nếu nước họ định cư không phải là một
xã hội dân sự cưu mang họ bước đầu, bởi chẳng chính quyền nào muốn và có thể
“bao” hết công dân nước khác tới.
Ưu việt của xã hội dân sự ở chỗ trước hết nó đáp ứng bất cứ nhu cầu lợi ích nào
của công dân nảy sinh, mà nhà nước, thị trường, gia đình không thể thoả mãn. Ở
Đức, người thuê nhà có thể viện đến Hiệp hội những người thuê nhà, ngược lại
người cho thuê nhà có thể viện đến hiệp hội những người cho thuê nhà khi có vấn
đề, mà không cần mình là thành viên.
Tương tự như vậy người nhận việc có công đoàn, người thuê việc có hội thuê việc,
doanh nghiệp có hội doanh nghiệp, kinh doanh bán lẻ có hội bán lẻ, bán buôn có
hội bán buôn, đóng thuế có hội những người đóng thuế, khai thuế có hội những
người khai thuế, ô tô hỏng dọc đường có hội kéo xe hỏng, mua bán có hội bảo vệ
người tiêu dùng, phụ nữ bị chồng bạo hành có thể tìm đến nhà của Hội Cứu giúp
phụ nữ, ăn ở bất cứ lúc nào, tàn tật có hội giúp đỡ tàn tật, trẻ em có hội bảo vệ trẻ
em, người già có hội bảo vệ người già..., chưa kể các hội thời điểm được thành lập
khi có bức xúc, nhất là liên quan đến môi trường, thiên tai, chết nhiều người, đe
doạ số phận, như trường hợp điển hình “Bàn tròn Thu Nga”.
Từ đó, nếu tính con số hội đoàn ở ta chẳng là bao so với 280.000 hiệp hội họ, sẽ
cho thấy khoảng trống hội đoàn nước ta hiện nay, và mức độ thiệt thòi giữa người
dân nước mình và nước họ trong thụ hưởng tính ưu việt của một xã hội dân sự
đem lại.
Ðã thiếu, ở ta trong một số tình huống liên quan đến hội viên của mình, hoặc lĩnh
vực mình hoạt động, không ít hội chưa quan tâm, hoặc ngược lại thậm chí hành xử
nhầm lẫn với chức năng của cơ quan công quyền, chưa phát huy được vai trò riêng
cần có của một xã hội dân sự.
Trên thế giới, xã hội dân sự được xác lập ở những nước phát triển trên nền tảng
một nhà nước dân chủ, pháp trị lẫn truyền thông độc lập. Số phận 104 người Việt
bị trục xuất nói trên sẽ bị bỏ rơi chẳng ai đoái hoài, nếu nước Ðức cấm biểu tình,
truyền thông cấm đưa tin hoặc đưa sai lệch hoặc chỉ ủng hộ chính phủ, hoặc bài
xích người nước ngoài. Hội người Việt Leipzig sẽ không thể tổ chức nổi lớp học
tiếng Việt cho các cháu nếu nhà nước Ðức không tài trợ hàng chục nghìn
Euro/năm. Quỹ "Vì trái tim em" không thể gửi về nước nhiều tiền đến vậy, nếu
luật pháp Ðức không cho phép khấu trừ tiền quyên góp đó vào thu nhập tính
thuế...
Ngay cả khi được xác nhận quyền và hỗ trợ ưu đãi tài chính, thì hội đoàn cũng bất
lực, nếu thiếu vắng một cơ chế tài phán độc lập để phân xử, khi chẳng may họ rơi