ả ắ ươ ể ề ấ ạ Đ bài: Phân tích Khóc D ng Khuê đ cho th y đây là kho nh kh c tình b n quân
ế ử ủ t ễ c a Nguy n Khuy n
ề ộ ươ ẹ ấ ả ấ ạ ơ ộ ắ Khóc D ng Khuê là bài th hay nh t, c m đ ng nh t nói v m t tình b n đ p, th m
ế ơ ộ ề ướ ủ ủ ễ ế thi t, th y chung c a 2 nhà nho, 2 nhà th m t trăm năm v tr c. Nguy n Khuy n khóc
ư ự ạ b n cũng nh đang t khóc mình.
ạ ượ ứ ế ạ ạ ị Tình b n đ c x p h ng th năm trên thang giá tr "Ngũ luân". Không tình b n nhân
ể ạ ườ ượ ử ậ ứ ề ợ lo i khó phát tri n bình th ng đ ạ c. Tình b n quân t t p h p ch không h hùa. Không
ậ ự ứ ố ỏ ế ơ ầ ư ạ ấ ặ ợ ồ ờ đòi h i k t ch t nh tình v ch ng, b n đ i mà ch p nh n s đ t n i, v i đ y qua năm
ấ ấ ườ ư ễ ạ ậ ỡ ấ tháng. Tính b t nh t y th ng d gây tan v nh ng cũng có khi làm tình b n đ m đà
ấ ươ ươ ỗ ố ạ ậ ậ ườ ậ thêm ra. Quy lu t tâm lí y cũng t ng đ ng quy lu t v t lí: Ch n i l i th ề ng b n
ơ ớ ầ ư ứ ữ ữ ầ ắ ỗ ỗ ố ơ ớ ơ ớ ư ch c h n ch ch ch a đ t, s đo gi a v i v i đ y luôn l n h n gi a đ y v i... ch a
ươ ủ ễ ế ờ ườ ợ ơ v i! Khóc D ng Khuê c a Nguy n Khuy n ra đ i trong tr ư ế ng h p nh th , và do đó
ế ố ế ữ ế ườ ừ ị ờ ơ ạ ộ ậ đ t đ đ m đà tha thi t hi m có. M i k t giao gi a hai ng ộ i t ng b s n đi, v i đi m t
ế ễ ế ờ ữ ạ ứ ủ ẳ ắ th i gian dài, n u Nguy n Khuy n không gi đ o “th ng th n và tha th ” c a ng ườ i
ử ẳ ữ ườ ươ ắ quân t ạ , h n tình b n gi a hai ng ế i khó lòng hàn g n và Khóc D ng Khuê khó phô h t
chân tình.
ươ ạ ồ ọ ớ ườ ử ạ ỗ H là b n đ ng niên (cùng đ khoa thi H ng 1864). V i ng i quân t ồ , b n đ ng
ẩ ấ ở ươ ủ ọ ế ạ ẽ ằ niên là “chu n” nh t, b i ph ng châm c a h là “không k t b n k không b ng mình,
ế ạ ả ơ ư ề ế ệ ậ ầ ộ th m chí còn c u toàn m t chi u đ n vô nghi m, k t b n ph i h n mình, nh mình thì
ế ằ ắ ộ ờ ế ạ ử ặ không b ng không k t. Nói t t m t l i thì trong k t b n, quân t ả ơ n ng lí trí h n tình c m,
ờ ậ ư ự ạ ấ ả ẫ ợ ồ nh ng chính nh v y mà v n “hòa h p dù không đ ng lòng". Tình tr ng y th c đã x y ra
ươ ữ ễ ế gi a giao tình Nguy n Khuy n và D ng Khuê.
ề ẩ ủ ễ ế ế ấ ậ ấ Khi kinh thành th t th (1883), Nguy n Khuy n nh t quy t lui v n d t cho đúng
ố ạ ả ố ạ ạ đ o “lúc đ t thì làm t t cho c thiên h , lúc cùng thì làm t t cho riêng mình". Trái l ạ i,
ươ ữ ạ ử ử ề D ng Khuê gi đ o quân t theo cách khác: "quân t làm quan là làm đi u nghĩa”, mà
ể ấ ớ ầ ế ề ờ ế ả ạ th i đi m y m i c n đ n đi u nghĩa bi t bao! V chăng Á thánh đã d y "Lúc th ườ ng
ữ ươ ế ế ề ộ gi cho đúng l ề ố l i, lúc bi n linh đ ng theo tình hình". Th nên D ng không lui v nh ư
ầ ố ễ ế ấ ờ ơ ồ ị Nguy n mà n n ná thêm sáu đ i vua đ y r i ren, không c n bi n nào sánh k p. R i khi
ễ ể ả ằ ỗ ữ ư ấ ắ ớ Nguy n ph i “d n tâm” làm “Ông ph ng đá” đ “gi thân” trong l p vô gia s b t đ c dĩ
ở ượ ươ ắ ườ ườ ủ dinh Kinh l c B c Kì thì D ng đ ng đ ng là quan Tham Tá c a Nha Kinh l ượ c
ấ ọ ẳ ẫ ớ ổ ố ị y (ông Tham tá n h n kha m n cán nên sau đó m i thăng T ng đ c Nam Đ nh Nam
ồ ề ư ớ ộ ượ ư Bình r i v h u v i hàm Binh b Th ng th ).
ế ằ ố ớ ữ ễ ả ợ Ai cũng bi t r ng đ i v i phe h p tác (Lê Hoan, Hoàng Cao Kh i, Nguy n H u Đ ộ
ế ườ ả ả ọ ờ ễ v.v...) Nguy n Khuy n th ng có l ờ ẽ i l ác c m (c khi h đã qua đ i). Tuy nhiên thánh
ướ ế ạ ạ ễ nhân cũng d y; “N c quá trong không cá – xét nét quá không b n” vì th Nguy n
ế ướ ươ ữ ả ắ ạ ử Khuy n đã châm ch c cho D ng Khuê nh ng kho nh kh c tình b n quân t ộ mà m t
ạ ế ắ ấ ươ ữ ả trong nh ng kho nh kh c y đ t đ n cao trào là 38 câu Khóc D ng Khuê.
ủ ấ ậ ỗ ố ế N i đau m t mát c a ông b t lên th ng thi t.
ươ ồ Bác D ng thôi đã thôi r i,
ướ ậ N c mây man mác ng m ngùi lòng ta (câu 12)
ầ ắ ố ấ ế ể ả ậ Ti ng kêu th ng th t y th t là đ y p chân tình. Ông đã quên mình đ xót xa t ộ t
ậ ạ ố ườ ọ ề ấ ư ể ế ậ ỗ cùng cho s ph n b n. Ng i đ c không th không nh n ra n i ni m y. Th nh ng ở
ủ ế ươ ữ ầ ậ ộ ơ ạ ỗ bài ch Hán (b ph n th văn ch y u m i nhà nho) thì câu đ u là “Dĩ hĩ D ng đ i
ươ ơ ở ầ ụ ế ấ ườ ồ niên” (Thôi r i bác D ng ữ i). Hai ch “Dĩ hĩ” đ u câu ng ý ti c vì “m t ng ỉ i tri k “
ườ ỉ ấ ả ạ ả ữ ễ ầ ấ ố ế ơ h n ti c vì ‘‘ng ế i tri k m t”. N u không tr l ề i b n g c ch Hán, ta d nh m r t nhi u
ủ ả ầ “ý ng m” c a ông Tam Nguyên ngay trong b n Nôm.
ỉ ệ ủ ế ắ ườ ữ Ti p theo là 12 câu nh c nh ng k ni m chung c a hai ng i:
ớ ử ầ ở ướ Nh t ể thu ... đi n ph n tr c sau (câu 314)
ươ ươ ắ ấ ạ ỉ ệ ề Hai m i năm (18641883) giao du t ng đ c y l i bao k ni m êm đ m! Chính
ớ ộ ượ ữ ấ ậ ộ ử ơ nh ng năm tháng đ m đà tình nghĩa y c ng v i đ l ng quân t ế ễ n i Nguy n Khuy n
ớ ủ ứ ẻ ể ươ ữ ứ ắ ồ ướ m i đ s c hàn g n nh ng s t m hi n nhiên khi mà D ng không đ ng chí h ớ ng v i
ể ữ ề ẩ ư ư ẻ ậ ạ ễ Nguy n đ gi cái "Đ o ch a cùng” nh hàng trăm nho sĩ khác, k lui v n d t, k b ẻ ỏ
ự ế ễ ằ ọ ố ủ đi kháng chi n. S không b ng lòng c a Nguy n “b c nhung" trong b n câu:
ổ ươ ử ớ Bu i d ng c u... thì thôi m i là (câu 1518).
ờ ưở ư ể ể ậ ờ ạ ắ ọ ộ ơ L i th nghe t ng nh k l th t tâm đ c tình h “tuy hai mà m t”, ai ng l i là l ờ i
ỉ ượ ủ ế ệ ẻ ạ ấ ch trích không khoan nh ấ ử ủ ng, b m đúng vào “y u huy t” c a k sĩ; đ o xu t x c a
ườ ử ờ ư ư ẹ ấ ả ặ ỉ ng i quân t . L i trách nh nhàng nh có mà nh không, t t c ch găm ch t vào hai
ủ ế ế ạ ớ ỗ ườ ấ ễ ắ ỡ ố ti ng m i là! N u không rõ hành tr ng c a m i ng i, ta r t d “m c l m” l ấ i nói l p
ạ ậ ủ ạ ấ ặ ổ ươ ử ư ễ ậ ử l ng y; tuy cùng g p bu i m t v n c a đ o Thánh (d ng c u) nh ng Nguy n nh n ra
ế ươ ư ị ế ề ấ ễ ạ ổ ể đ “bi t thôi” còn D ng thì... ch a ch u bi ậ t! Nguy n có b n ph n v ch ra đi u y vì
ố ạ ườ ờ ử ư ậ “trách cho t ạ t ra là cái đ o b n bè. Tâm lí ng i đ i thì “nghĩa t ớ là nghĩa t n” nh ng v i
ườ ử ấ ớ ườ ế ậ ắ ổ ồ ng i quân t đ y m i là lúc ng ẫ ẳ i ta “tính s ” nhau th t th ng th n v “tăm ti ng” l n
ế ế ậ ờ ở ớ ị ẽ ậ ề v “tai ti ng” đ còn răn đ i; B i vì "đ y áo quan công lu n m i xác đ nh” (có l vì th ế
ế ơ ư ậ ọ ọ mà t p quán Á Đông tr ng ngày ch t tr n tr ng ngày sinh nh Âu Tây chăng?)
ơ ả ờ ệ ạ ạ ổ L i th gi i thích cho vi c ng i đi l i là vì tu i tác:
ạ ổ ố Mu n đi l i tu i già thêm nhác
ướ ộ ầ ặ Tr c ba năm g p bác m t l n (câu 1920)
ướ ươ ễ ệ ả ấ Tr c ba năm, y là lúc Nguy n 65, D ng 61. Li u có đúng là c hai đã “già”, đã
ạ ừ ư ễ ằ ớ ộ “nhác đi l ộ i” không? Đ ng quên r ng v i hàm trí sĩ m t Tham tri nh Nguy n, m t
ượ ư ươ ể ạ ư ệ ủ ọ ỉ ớ ạ ệ ướ Th ng th nh D ng, khái ni m “đ l i” c a h ch gi i h n trong vi c b ố c xu ng
ộ ọ ề ể ồ ồ ọ thuy n hay ng i lên cáng, vây quanh ti u đ ng, là h c trò, là giai nhân, là... m t tr ng khoa
ớ ở ế ằ ọ ự ự ệ ả b ng, danh v ng. Tôi nghĩ r ng hai ti ng m i ệ ị câu 18 th c s “ch u trách nhi m” vi c
ạ ủ ứ ế ả ọ ổ ở ớ ở ả nhác “đi l i” c a h ch không ph i hai ti ng tu i già ằ câu 19, b ng c là b n ch ữ
ấ ạ ổ ạ ạ Hán, tu i già hoàn toàn... ngo i ph m: "Vãng lai b t xác đác”. (Qua l ậ i không... th t
ế ạ ế ắ ặ ỗ ư ặ đ ng). Cách đ t câu đ n l ! N u dùng trong bài thi, ch c gì ông đ Tam Nguyên nh ng
ớ ứ ươ ừ ế trong Khóc D ng Khuê thì đ ng th nghe m i x ng Tam Nguyên!
ẽ ọ ắ ạ ạ ả ữ ề ờ Có l h “nh c đi l ả i” vì còn lí do khách quan n a: C hai đ u ng i g y ghi ng cho
ự ặ ồ ướ ấ ệ ả ừ ẩ ư ậ ẫ d lu n l n th c dân, tr l n g p nhau h i ba năm tr ấ c r t có kh năng là chuy n b t
ư ậ ế ả ợ ướ ễ kh kháng: Đám tang v Nguy n Khuy n. Và nh v y, câu “Tr ộ ặ c ba năm g p bác m t
ấ ấ ữ ộ ả ườ ủ ấ ắ ợ ộ ầ l n” đ nh n t t ph i năm vào ch m t, đó là tr ng h p "b t qui t c” c a “Qua l ạ i
ậ ặ không... th t đ ng”.
ệ ậ ồ ườ ạ ấ ạ ậ ỉ Dù sao thì chuy n cũng th t bu n. Ng i b n duy nh t còn l i 131, th t ra ch còn...
ế ả ờ ố ử ữ ễ ấ ằ ợ ơ ơ ậ ự phân n a tình b ng h u, ch t cũng qua đ i n t! Nguy n Khuy n c m th y b v th t s ,
ế ố ắ ẩ ư ụ ữ ầ ậ ợ bàng hoàng th t tình, ông nh góa b a thêm l n n a, cái ch t v n g i lòng tr c n, mà
ố ủ ắ ẩ ứ ứ ầ ạ ề ả ủ ườ “lòng tr c n là đ u m i c a đ c nhân, đ c nhân đem l i là n n t ng c a Ngũ th ng,
ườ ử ứ ủ ữ ề ế ẳ ấ ầ ng i quân t nào ch ng th m nhu n đi u đó. Th nên nh ng ray r t c a ông (câu 1928)
ươ ể ễ ậ ấ ờ ế ệ ấ r t “c n nhân tình”. M t D ng Khuê, li u trên đ i có còn ai hi u Nguy n Khuy n?
ở ẽ ấ ề ả ả ổ ọ Qu n Tr ng khóc B o Thúc, Kh ng Minh khóc Chu Du cũng đ u b i l y: “Quen bi ế t
ế ạ ẳ ấ ườ ệ ễ ế ẳ ế ầ đ y thiên h , hi u lòng ch ng m y ng i”. Vi c Nguy n Khuy n ch ng còn thi t gì
ự ệ ễ ả ơ ượ r u, th , giao (câu 2934) là chuy n hoàn toàn d thông c m. Bút m c Tam Nguyên nhân
ơ ấ ị ố ữ ữ ế ầ ằ ờ ậ v y mà có d p c ng hi n cho đ i nh ng v n th th m tình b ng h u.
Ở ố ế ộ ử ủ ậ ạ ễ ế ớ b n câu k t, thái đ quân t ẳ c a Nguy n Khuy n m i th t r ch ròi, sòng ph ng
ủ ế ạ đ n l lùng (theo góc nhìn c a chúng ta).
ẳ ở ứ Bác ch ng ... hai hàng ch a chan (câu 3538).
ậ ồ ỉ ệ ữ ứ ế ế ấ ớ ươ Ông y th là ch t th t r i. Tôi chí nh (nh ng k ni m cũ) ch không th ng, không
ự ủ ờ ẽ ả ờ ờ ư ứ ườ ọ ế khóc. Y s s là th nh ng ma l c c a l b n Nôm c lôi ng i l i đ c theo lòng tha th ứ
ắ ủ ậ ẳ ỉ ả ậ ạ ơ h n là t nh táo nh n ra đ o th ng th n c a tác gi ể . Cái tài ông Tam Nguyên th t đáng n .
ử ộ Hãy th phân tích m t câu:
ươ ấ ớ ươ Tôi tuy th ng l y nh làm th ng
ủ ậ ủ ỉ ữ ụ ư ấ ố ờ ề Ch tuy v n ph nh n nh t th i cái ý đi k sau nó (ví d : tuy giàu nh ng b n x n, tuy
ắ ậ ớ ạ nghèo mà xài sang...). V y là ông “nhác khóc”, có chung lí do v i “nh c đi l ẳ i”. Th ng
ế ậ ư ế ể ắ ơ th n đ n th th t quá đáng! Nh suy lòng ta đ phê phán lòng quân t ử ạ l i quá đáng h n.
ươ ả ạ ậ ử ự V y Khóc D ng Khuê đích th c là kho nh khác tình b n quân t . Tình b n ạ ở ọ h
ự ệ ậ ẩ ạ ọ ọ ờ ố v n chu n m c, lí trí. H “nhanh nh y trong công vi c mà th n tr ng trong l ắ i cân nh c
ữ ứ ả ấ ị ạ ươ gi a hai b n Hán và Nôm, ta th y Khóc D ng Khuê là đem lòng tha th làm d u đi d o
ẳ ắ ở ồ ấ ậ ị ườ ờ th ng th n quá căng nguyên tác. Ít ai ch u nh n ra ý đ y vì ng ằ i đ i quen nghĩ r ng
ủ ệ ầ ả ơ ử ế khóc là vi c c a tình c m đ n thu n, quân t ễ , Tam nguyên gì cũng th thôi, Nguy n
ứ ủ ụ ế ẳ ắ ậ ắ ườ ử ạ Khuy n v n d ng đúng đ n “đ o th ng th n và tha th “ c a ng i quan t ả vào c hai
ư ứ ề ắ ả ẳ ị bài nh ng đi u thú v là ông dành th ng th n cho nguyên tác, dành tha th cho b n Nôm.
ố ử ẫ ủ ấ ử ữ ạ ộ R t cu c, quân t v n đ ch t quân t ử mà không làm ch nh lòng nh ng “phi quân t ”.
ượ ế ể ộ Không đ c đáo đ c th thì tài Tam nguyên còn k làm gì!
ế ư ư ễ ế ằ Cũng nên bi t thêm r ng trong nguyên tác, Nguy n Khuy n x ng mình là d ch ứ
ớ ả ư ư ư ư ể ế ơ ườ ạ không x ng ngã. X ng d nghe lãnh đ m h n, có th phi m x ng v i c ng i không
ế ặ ữ ở ầ ấ ư ư ế ể quen bi ự t (Ki u Chu Hi m đ u bài t a Kinh Thi: “Ho c h u v n d vi ế t”. N u ai đó
ươ ẹ ầ ằ ằ ọ ỏ ỏ h i Ta r ng...). Cũng trong nguyên tác, Nguyên g i D ng v n v n hai l n b ng ch ữ
ể ắ ả ế ả ầ ư Quân thích đáng, ph i chăng (đ nh c quãng ngày thân thi ế t), còn b y l n x ng hô ti p
ọ ằ ề ườ ở theo (các câu 17, 23, 24, 25, 28, 35, 36) ông đ u g i b ng công là cách th ng dùng ngôi
ẻ ặ ứ ư ự ế ả ỉ ễ ố th ba và ch dùng x ng hô tr c ti p khi c tránh v m n mà. Trong b n Nôm, Nguy n
ế ế ẫ ả ị ử ử Khuy n d ch thành “bác” cho c quân l n công, th là ông “quân t thêm phen n a”, v ẻ
ạ ủ ấ ậ ắ ị ả ạ l nh nh t c a ông đã che ch n khéo léo, c nh “hòa nhi b t" càng ít b nh n ra càng hay.
ươ ụ ự ế ả ắ ạ ử Chính vì th mà Khóc D ng Khuê càng th c th là kho nh kh c tình b n quân t .
ể ậ ậ ươ ươ ấ ậ ẳ ấ Cái ki u “gi n thì gi n mà th ng thì th ồ ng” y th t ch ng nh t quán, chăng đ ng
ế ớ ư ữ ằ ả ả ớ ớ ề ấ ộ b chút nào, nh ng ph i th m i cân b ng gi a lí trí v i tình c m. V i chúng ta, đi u y
ấ ướ ư ạ ử ỗ ặ ắ ủ ế ả nghe r t ch ng nh ng đ o quan t ươ thà đành ph i th . Ch đ c s c c a Khóc D ng
ừ ễ ả ẫ ả ả ụ Khuê là nó làm v a lòng c hai phía c m th : phía thích nghĩ răng Nguy n n u c lòng vì
ươ ạ ẫ ậ ằ ườ ươ ạ th ng b n l n phía nh n ra r ng ng ự ự ẳ i th c s ch ng th ổ ỉ ng b n mà ch không kìm n i
ề ấ ấ ấ ậ ả ộ ớ xúc đ ng vì “chút nghĩa”. Chính kh năng hai chi u y m i làm đ m d u n Tam Nguyên.
ố ườ ọ ở ườ ố ủ ự ễ ế ấ Cái l i ng i đ c v n là thú s tr ng c a Nguy n Khuy n (nh t là trong lĩnh v c câu
ơ ự ự ừ ằ ỵ ư ứ ể ả ố đ i). Cũng đ ng quên r ng đâ là bài th t s riêng t ồ ch không ph i nét đ chia bu n,
ệ ể ạ ờ ườ ọ ươ ể ấ ờ ể đ truy đi u theo ki u thù t c đ i th ể ng. R t có th tang gia h D ng vào th i đi m
ấ ư ấ ế ế y ch a m y ai bi t đ n.
ư ế ả ằ ố ố Cu i cùng, n u có ai đó nghĩ r ng “b o là khóc nh ng cu i cùng nhác khóc thì thà
ư ế ự ậ ườ ử ể ậ ừ đ ng khóc”. Nghĩ nh th là d a l p tr ủ ng “phi quân t ” đ ph nh n tính cách quân t ử
ộ ờ ư ủ ễ ế ấ ộ ờ ệ ủ c a Nguy n Khuy n cũng nh trong cu c đ i và đánh m t đi c a cõi đ i m t ki t tác v ề
ậ ạ Tình B n v y.
