PHIM TÀI LIỆU TRUYỀN HÌNH
Phần 1
1, Khái niệm
Cho tới nay, trên thế giới có rất nhiều quan niệm về phim tài liệu. Tuỳ theo
góc độ nghiên cứu khác nhau của các tác giả sẽ có những quan niệm riêng về thể
loại này. Tuy còn tồn tại nhiều quan niệm khác nhau, nhưng phần lớn vẫn tập
trung vào hai khuynh hướng.
Khuynh hướng thứ nhất, đề cao tính chân thực của phim tài liệu truyền
hình, coi tính chân thực là đặc tính chi phối toàn bộ tác phẩm phim tài liệu truyền
hình. Hầu như báo chí phương Tây chủ yếu theo khuynh hướng này.
Khuynh hướng thứ hai, đề cao tính nghệ thuật của phim tài liệu truyền
trình lẫn tính báo chí của nó. Phim tài liệu là một thể loại của điện ảnh, không
những thế mà còn là thể loại đầu tiên xuất hiện khi điện ảnh ra đời. Nó mang trong
mình những đặc điểm nghệ thuật của điện ảnh. Khi được sử dụng trên truyền hình,
phim tài liệu truyền hình làm nhiệm vụ của một thể loại báo chí được biến đổi để
phù hợp với đặc trưng của loại hình truyền thông đại chúng. Phim tài liệu truyền
hình chuyển tải những sự kiện, hiện tượng nóng bỏng của cuộc sống thông qua
những thủ pháp nghệ thuật. Vì vậy, phim tài liệu truyền hình thể hiện rõ nét tính
chính luận và tính thời sự của báo chí.
Từ điển bách khoa toàn thư Encarta (ở mục từ docmumentaries) của Mỹ
cho rằng: Phim tài liệu truyền hình là những tác phẩm truyền hình có cấu trúc
chặt chẽ nhằm mục đích khám phá sự kiện, hiện tượng, con người trong đời sống
hiện thực một cách chi tiết. Phim tài liệu theo quan điểm này liên quan chặt chẽ
với mọi mặt của đời sống xã hội, từ lịch sử, văn hoá, chính trị cho tới thế giới tự
nhiên. Phim tài liệu truyền hình tạo điều kiện tốt chưa từng có giúp con người giải
phóng tầm mắt, đi khắp ngóc ngách mọi châu lục, dưới đáy đại dương, chiêm
ngưỡng cả thế giới vi mô, đóng góp lớn trong sự nghiệp nâng cao dân trí và đấu
tranh xã hội.
Như vậy, Từ điển bách khoa toàn thư Encarta đề cao tính chi tiết của tác
phẩm, coi chi tiết như tiêu chí duy nhất của một phim tài liệu truyền hình. Đó đơn
thuần là một tác phẩm truyền hình có cấu trúc được xây dựng kỹ lưỡng và chi tiết.
Với quan điểm này, Encarta coi phim tài liệu chính luận báo chí mà quên đi tính
nghệ thuật của thể loại này.
Trong cuốn sách mang tên “Nghệ thuật điện ảnh: một giới thiệu đại
cương”, hai tác giả David Bordwell và Kristin Thompson, thuộc Trường đại học
Wisconsin, định nghĩa: Phim tài liệu là một tác phẩm chứa đựng trong nội dung
của nó những thông tin chân thực về thế giới bên ngoài. Định nghĩa này của
Bordwell và Thompson cũng nhấn mạnh vào tính chân thực của phim tài liệu
truyền hình như Từ điển bách khoa toàn thư Encarta. Tính chân thực được hai tác
giả coi như đặc tính quan trọng nhất, quy định những đặc tính khác của phim tài
liệu. Tất cả những sự kiện, hiện tượng, quá trình con người trong hiện thực đều là
đối tượng phản ánh của phim tài liệu truyền hình .
Nó dùng sự chân thực để thuyết phục người xem thừa nhận sự tồn tại của
những sự vật đó.
Phim tài liệu có thể đưa ra một cách nhìn, một chính kiến và cách giải quyết
vấn đề của người làm phim. Tuy nhiên, phim tài liệu của Bordwell và Thompson
không tránh khỏi bị rơi vào tự nhiên chủ nghĩa. Nhà làm phim tài liệu đưa ra hệ
thống luận chứng, luận cứ để chứng minh cho luận điểm mà họ nêu lên trong tác
phẩm của mình. Và chính hệ thống luận chứng đó sẽ thuyết phục người xem về
tính chân thực của tác phẩm tài liệu truyền hình,
Hai tác giả cuốn “Nghệ thuật điện ảnh: một giới thiệu đại cương”, chia thể
loại phim tài liệu một số dạng như sau:
− Phim tài liệu dựng lại trên cơ sở những nguồn tư liệu lưu trữ (compilation
documentary). Đó là những phim gồm toàn hình ảnh tư liệu được ghép nối lại với
nhau nhằm chuyển tải ý đồ của tác giả. Phim dạng này thường là những phim về
đề tài lịch sử .
− Phim tài liệu phỏng vấn (interview documentary). Trong dạng phim này,
các nhà làm phim ghi nhận một cách trung thực về sự kiện, hiện tượng, về những
biến động xã hội chủ yếu qua lời kể của các nhân chứng.
− Phim tài liệu của sự thực (cinema- verite documentary) là dạng phim tài
liệu trong đó các nhà làm phim ghi lại sự kiện như nó diễn ra trên thực tế, không
mang dấu ấn chủ quan của tác giả. Dạng phim này bắt đầu xuất hiện từ khoảng
những năm 50,60 của thế kỷ 20 khi các loại camera gọn nhẹ ra đời, cho phép
người quay phim cơ động nhanh, theo kịp diễn biến của sự kiện.
Trong cuốn sách nghiên cứu điện ảnh đại cương, Andrew Britton cho rằng:
“Trước hết, một bộ phim tài liệu có giá trị phải phản ánh được những góc cạnh
khác nhau của sự thực, một sự thực không đơn giản như chúng ta nhìn thấy mà là
một sự thực được đặt trong bối cảnh lịch sử, xã hội đã tạo ra chúng”. Quan niệm
này của Andrew Britton đã thoát khỏi được tính tự nhiên chủ nghĩa mà nhiều nhà
làm phim tài liệu phương Tây mắc phải. Sự thực trong phim tài liệu phải được đặt
trong bối cảnh đã sinh ra nó, nằm trong mối quan hệ biện chứng với những sự
kiện, hiện tượng khác.
Bản thân sự kiện chỉ là nguyên liệu cho một bộ phim tài liệu chứ sự kiện
không bao hàm trong nó một phim tài liệu. Bằng những thủ pháp làm phim đạo
diễn tìm kiếm, lựa chọn những chi tiết đắt giá nhất, phục vụ tốt nhất tư tưởng chủ
đề của mình để xây dựng tác phẩm tài liệu.
Phát triển quan điểm của Britton, nhiều nhà làm phim cho rằng phim tài
liệu là một thể loại của truyền thống điện ảnh, trong đó giải quyết sự kiện một
cách sáng tạo trên cơ sở sự việc, sự kiện, con người có thật. Quan điểm này chia
phim tài liệu thành các dạng sau:
− Phim thời sự tài liệu
− Phim tài liệu địa chí
− Phim tài liệu giáo khoa
− Phim tài liệu phân tích
Trên đây là một số quan điểm khác nhau về phim tài liệu thuộc khuynh
hướng thứ nhất, coi tính chân thực là đặc tính quan trọng nhất,chi phối những đặc
tính khác của thể loại này. Tuy nhiên cho dù tính chân thực là điểm chủ chốt, là
đặc tính quan trọng nhất nhưng phim tài liệu không đơn thuần phản ánh sự kiện
như nó diễn ra một cách tự nhiên. Phim tài liệu thông qua những sự kiện, hiện
tượng, con người có thực để nói lên tư tưởng chủ đề.
Những sự kiện, hiện tượng, con người đó là nguyên liệu cho nhà làm phim
xây dựng hình tượng trong tác phẩm của mình.
Việc xây dựng hình tượng là thao tác không thể thiếu của một tác phẩm
nghệ thuật. Phim tài liệu truyền hình trước hết là một thể loại của nghệ thuật điện
ảnh. Nó mang trong mình đầy đủ những đặc tính của nghệ thuật thứ bảy. Cả phim
truyện và phim tài liệu đều phản ánh thế giới hiện thực thông qua việc xây dựng
hình tượng nghệ thuật. Phim truyện dùng diễn xuất của diễn viên trong những bối
cảnh được dàn dựng theo chủ quan của đạo diễn để nói lên tư tưởng của tác phẩm.
Còn trong phim tài liệu không có diễn xuất của diễn viên mà nó nói lên chủ đề tư
tưởng thông qua những sự kiện, hiện tượng, những quá trình, những con người có
thật trong đời sống. Nói cách khác, phim truyện là nghệ thuật chủ quan còn phim
tài liệu là nghệ thuật khách quan.
Với những lợi thế vượt trội của mình, không lâu sau khi ra đời, truyền hình
đã được xem là phương tiện chiếm ưu thế tuyệt đối và ngày càng tiến dần tới vai
trò quan trọng trong hệ thống các phương tiện truyền thông đại chúng. Với những
ưu thế về loại hình và những điều kiện hết sức thuận lợi trong thời đại khoa học-
công nghệ hiện nay, truyền hình đã phát huy được thế mạnh của mình trong quá
trình trao đổi thông tin. Một trong những ưu điểm vượt trội của truyền hình là
ngoài khả năng thông tin nhanh chóng, kịp thời như các loại hình báo chí khác,
loại hình truyền thông này tác động tới tư tưởng và tình cảm của công chúng một
cách mạnh mẽ nhờ sự kết hợp giữa hình ảnh và âm thanh mà chưa một loại hình
truyền thông nào sánh kịp.
Trong quá trình phát triển với tư cách là một loại hình báo chí, truyền hình
liên tục làm giàu hệ thống thể loại của mình bằng cách tiếp nhận nhiều thể loại của
các loại hình khác. Trong số đó có phim tài liệu. Nhưng sự xuất hiện của phim tài
liệu truyền hình là sự hợp tác hai chiều. Truyền hình tìm thấy những khả năng to
lớn của phim tài liệu trong việc định hướng dư luận xã hội. Đồng thời, những nhà
làm phim tài liệu tìm thấy ở truyền hình những điều kiện đảm bảo cho phim tài
liệu phát huy được hết khả năng của mình.
Phim tài liệu truyền hình khác với người anh em của nó, phim tài liệu điện
ảnh, ở chỗ nó là một thể loại trong hệ thống thể loại báo chí truyền hình. Có nghĩa
là nó chịu sự chi phối của những đặc tính của báo chí. Trong đó, đặc tính quan
trọng nhất là tính thời sự. Tính thời sự trong phim tài liệu truyền hình là một yêu
cầu không thể thiếu.
Từ những phân tích trên có thể đưa ra khái niệm về phim tài liệu truyền
hình: phim tài liệu truyền hình là một thể loại báo chí truyền hình nằm trong nhóm
thể loại chính luận nghệ thuật. Nó nói lên tư tưởng chủ đề, tức là tính chính luận
của báo chí, thông qua việc xây dựng hình tượng từ những sự kiện, hiện tượng,
con người cụ thể có thật trong đời sống xã hội. Nói cách khác, phim tài liệu truyền
hình dùng sự thật để xây dựng hình tượng nghệ thuật, qua đó làm nhiệm vụ giáo
dục thẩm mỹ và định hướng cách nhận thức sự thật đó cho công chúng.
2, Sự ra đời và phát triển của phim tài liệu
Từ những phát minh sáng chế của Êđixơn, Tagiê, anh em nhà Luymier,
Anbertini, Đrancôp… đến những mét phim đầu tiên và phim "hiện thực"- sự mở
đầu của nhóm thể loại phim thời sự - tài liệu, đồng thời cũng là sự mở đầu cho sự
xuất hiện nền điện ảnh nhân loại.
Những thước phim tài liệu đầu tiên là của anh em nhà Luymier (Pháp) xây
dựng và trình chiếu ở nơi công cộng với Tầu vào ga và Giờ tan tầm ở nhà máy.
Tiếp theo đến bộ phim tài liệu của Fláecti (Mỹ) về những người dân Exkimô;
Mêliex và bộ phim Vụ án Đrâyphuyx ….