94
PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC NHÓM, MỘT PHƯƠNG
PHÁP THÍCH HỢP CẦN SỬ DỤNG TRONG GIẢNG DẠY
VÀ TỔ CHỨC MỘT SỐ MÔN HỌC VÀ HOẠT ĐỘNG
GIÁO DỤC THEO HỌC CHẾ TÍN CHỈ
TS. Ngô Thu Dung
(Khoa Sư phạm - Đại học Quốc gia Hà Nội)
Sự phát triển của xã hội cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI đòi hỏi con
người có một số phẩm chất và năng lực nổi lên hàng đầu như năng lực làm việc
nhóm, năng lực hoạt động thực tiễn và giải quyết vấn đề do cuộc sống đặt ra,
năng lực hợp tác, năng lực thích ứng... Những yêu cầu trên đặt ra cho giáo dục
phải đổi mới toàn điện để đáp ứng tốt hơn nhu cầu giáo dục của xã hội và cá
nhân, từ học chế đào tạo, cách thiết kế chương trình, tìm tòi những phương
thức, cách thức giáo dục thích hợp hơn. Tuy nhiên, để tìm được những cách
thức đào tạo phù hợp, cần phải làm sáng tỏ bản chất việc học mới có thể tìm tòi
được những cách dạy phù hợp, có hiệu quả nhất.
Một số lý thuyết khoa học gần đây đã làm sáng tỏ bản chất việc học
dưới những cách nhìn mới. Tâm lý học hoạt động, khi nghiên cứu bản chất tâm
lý người đã chỉ ra rằng tâm lý hình thành trong hoạt động. Từ đó, GS. VS.
Phạm Minh Hạc nhấn mạnh: "Nhà trường hiện đại ngày nay là nhà trường hoạt
động, dùng phương pháp hoạt động… Thu hẹp sự cưỡng bức của nhà giáo
thành sự hợp tác bậc cao" [1]. "Phương pháp giáo dục bằng hoạt động là dẫn
dắt HS tự xây dựng công cụ làm trẻ thay đổi từ bên trong… Hoạt động cùng
nhau, hoạt động hợp tác giữa thầy và trò, hoạt động hợp tác giữa trò và trò có
một tác dụng lớn" [2] . Từ đó có thể rút ra kết luận: "cần kết hợp hoạt động cá
nhân với hoạt động nhóm"; Dạy học là tổ chức các dạng hoạt động học tập
khác nhau cho HS; Dạy học cần thay đổi phương thức cưỡng bức HS học tập
bằng phương thức học tập hợp tác, làm việc cùng nhau.
Theo quan điểm Tâm lý học lịch sử, L. X. Vưgôtxki cho rằng các chức
năng tâm lý cấp cao xuất hiện trước hết ở mức độ liên nhân cách giữa các cá
nhân, trước khi chúng tồn tại ở mức độ tâm lý bên trong. Chính vì vậy, theo
ông, trong một lớp học, cần coi trọng sự khám phá có trợ giúp hơn là sự tự
khám phá. Từ đó cần rút ra một nguyên tắc là dạy học cần tổ chức cho HS học
tập với sự trợ giúp, hỗ trợ của bạn học, học tập cùng nhau sẽ giúp HS lĩnh hội
kiến thức tốt hơn.
Jean Piaget (1896 – 1980) với thuyết mâu thuẫn nhận thức xã hội đã cho
rằng: Trong khi tương tác cùng nhau, mâu thuẫn nhận thức xã hội xuất hiện đã
tạo ra sự mất cân bằng về nhận thức giữa mọi người. Các cuộc tranh luận diễn
1 Phạm Minh Hạc, “Tâm lý học Vgôtxki”. NXB Giáo dục, Hà Nội 1997.
2 Phạm Minh Hạc, "Phơng pháp tiếp cận hoạt động - nhân cách và lý luận chung về PPDH" -
T/c Nghiên cứu Giáo dục số 173, tháng 10/1986.
95
ra liên tục và được giải quyết. Trong quá trình đó, những lý lẽ, lập luận chưa
đầy đủ sẽ được bổ sung và điều chỉnh [3]. Như vậy, học là một quá trình xã
hội, trong quá trình đó, con người liên tục đấu tranh giải quyết các mâu thuẫn
nhận thức.
Lý thuyết Kiến tạo ra đời những năm 80 của thế kỷ XX cũng là một cơ
sở khoa học của dạy học hiện đại [4]. Nội dung của lý thuyết này đề cập đến
một số điểm: Thứ nhất, hoạt động nhận thức ở người là quá trình tiếp nhận
thông tin từ ngoài vào, được chọn lọc trên cơ sở nhu cầu và lợi ích cá nhân.
Đây là một quá trình thu nhận tích cực. Như vậy học là quá trình người học tự
kiến tạo, tự xây dựng tri thức cho chính mình. Điểm thứ hai, hoạt động nhận
thức diễn ra trong thế giới hiện thực, gắn với một hoàn cảnh cụ thể, với cá nhân
cụ thể vì vậy khi nghiên cứu hoạt động học, cần gắn với một hoàn cảnh cụ thể.
Điểm thứ ba, học là quá trình mang tính xã hội, văn hóa và liên nhân cách do
vậy, học không chỉ chịu sự tác động của các tác nhân nhận thức, mà còn chịu
ảnh hưởng của các yếu tố xã hội và sự tương tác giữa các cá nhân; Học là quá
trình người học thể hiện ra bên ngoài những đặc điểm tâm lý bên trong của
mình do vậy, nghiên cứu hoạt động học phải trong mối quan hệ với các yếu
tố xã hội và sự hợp tác giữa các cá nhân. Hay như PGS. TS. Nguyễn Hữu
Châu khái quát [5], học là quá trình cá nhân tự kiến tạo kiến thức cho mình
nhưng đó là những kiến thức thông qua tương tác với các cá nhân khác, với xã
hội và thực tiễn mà có. Từ quan niệm về học, quan niệm về hoạt động dạy và
PPDH cũng thay đổi. Hoạt động dạy là hoạt động của giáo viên nhằm tổ chức
và hướng dẫn hoạt động học của người học, để họ tự khám phá và thực
hiện nhiệm vụ học tập. Học tập chịu sự tác động của các tác nhân nhận thức,
xã hội, văn hóa, liên nhân cách do vậy dạy học phải tổ chức các dạng hoạt động
đa dạng cho HS tham gia; Phải tạo ra các tác động dạy học đa dạng như tác
động nhận thức cá nhân (tự phát hiện, tìm tòi, tự lĩnh hội); tác động xã hội, văn
hóa (như gắn việc học với hoàn cảnh cụ thể, với bối cảnh văn hóa và xã hội,
thời đại); phải tạo ra các tác động tâm lý (sự hợp tác, gắn kết, chia sẻ trách
nhiệm và lợi ích).
Từ những kết quả nghiên cứu của các lý thuyết trên, cần tìm tòi, thích
ứng những PPDH có hiệu quả để có thể thực hiện được mục tiêu đào tạo mới
trong tổ chức dạy học theo học chế tín chỉ hiện nay. Trong số PPDH đang được
sử dụng, PPDH nhóm có nhiều ưu thế trong thực hiện các mục tiêu giáo dục
mới hiện nay. Hơn nữa, triết lý dạy học của PPDH nhóm xuất phát từ những
quan niệm mới về bản chất học tập nói chung và việc tổ chức học tập ở trường
đại học hiện nay.
3 Hội Tâm lý – Giáo dục học Việt nam, “J. Piagie - nhà tâm lý học vĩ đại thế kỷ XX" (1896 -
1996)”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học tổ chức tại Hà Nội 11/12/1996 và TP Hồ Chí Minh
27/12/1996 của Hội tâm lý - giáo dục học Việt Nam.
4 Bùi Gia Thịnh, “Lý thuyến kiến tạo, một hướng phát triển mới của lý luận dạy học hiện đại"
- T/c Thông tin KHGD số 52, tháng 11&12/1995, tr. 30-34.
5 Nguyễn Hữu Châu, “Dạy học Kiến tạo, vai trò của người học và quan điểm kiến tạo trong
dạy học”, T/c Dạy và học ngày nay số 5/2005.
96
Mỗi PPDH hay một nhóm phương pháp dạy học gần nhau đều xuất phát
từ một triết lý dạy học nhất định. Đó là quan điểm nhìn nhận việc học và người
học, nhìn nhận những tác động của người dạy đến việc học và người học.
PPDH nhóm có nguồn gốc từ phương pháp giáo dục xã hội. Dựa trên bản chất
xã hội của việc học, nguyên tắc cốt lõi hay triết lý của PPDH nhóm là sử dụng
các mối quan hệ xã hội mang tính tương tác trực tiếp, đa chiều, ở nhiều cấp độ
giữa các chủ thể học để tổ chức dạy học. Mối quan hệ này thể hiện hai mặt:
Mặt nội dung nói lên tính chất của các quan hệ xã hội trong học đường, đó là
tính hợp tác và tính cạnh tranh lành mạnh; Mặt hình thức bao gồm tổng thể các
mối quan hệ xã hội phong phú, đa dạng giữa các chủ thể học trong học đường.
Mặt nội dung của PPDH nhóm đề cập đến việc huy động sự phối hợp, hợp tác
giữa các chủ thể học, sự cộng hưởng ý tưởng của nhiều người để tạo nên sức
mạnh của trí tuệ. Về vấn đề này, một học giả đã nói, nếu bạn có một quả táo,
tôi có một quả táo, chúng ta trao đổi cho nhau thì mỗi người cũng chỉ có một
quả táo. Song nếu bạn có một ý tưởng, tôi có một ý tưởng, chúng ta trao đổi
cho nhau thì mỗi người sẽ có hai ý tưởng. Tuy nhiên, bên cạnh việc đề cao sự
hợp tác, phối hợp trong học tập thì PPDH nhóm lại nhấn mạnh về thực chất,
học tập là một hoạt động cá nhân có tính tích cực cao. Việc học của mỗi ngời
không chỉ là việc thu nhận kiến thức cho cá nhân mà thể hiện tính chủ thể của
bản thân người học trong mối quan hệ với các chủ thể khác, với xã hội, hoàn
cảnh cụ thể diễn ra việc học. Việc thu nhận kiến thức thể hiện rõ tính chủ thể,
bản sắc văn hóa,… của mỗi ngời. Nó đòi hỏi con người phải nỗ lực đấu tranh
để vươn lên. Tuy nhiên, những kiến thức mà cá nhân thu nhận được không phải
chỉ là kết quả hoạt động riêng biệt của cá nhân người học mà là những điều con
người thu nhận được thông qua quá trình cọ sát, chia sẻ, hợp tác. Nếu không có
quan hệ, không có sự thúc đẩy của hoàn cảnh sống, của xã hội, của bạn học,
con người không có động lực học. Tuy nhiên, để học được, học có hiệu quả, sự
hợp tác, khích lệ của bạn học chính là những tác động tích cực thúc đẩy, tạo
nên động lực học tập cho ngời học; Còn sự cạnh tranh, đấu tranh giữa những
nhận thức trái ngược nhau đã tạo nên động lực thôi thúc sự tìm tòi chân lý của
mỗi cá nhân, thúc đẩy cá nhân hoạt động để tự khẳng định mình. Nh vậy,
PPDH nhóm một mặt vừa chú trọng phát huy tính tích cực cao, tính chủ thể của
ngời học; Mặt khác lại chú trọng sự phối hợp, hợp tác cao giữa các chủ thể đó
trong quá trình học tập. Cần kết hợp tốt giữa năng lực cạnh tranh và năng lực
hợp tác ở ngời học. Để sử dụng có hiệu quả PPDH nhóm, GV cần phải chú
trọng xây dựng trách nhiệm cá nhân và trách nhiệm nhóm, xây dựng vị thế của
mỗi người học trong nhóm và trong lớp, hình thành kỹ năng làm việc nhóm cho
HS.
Về mặt hình thức, tổng thể các mối quan hệ xã hội trong học đường, sự
phong phú, đa dạng của nó chính là phương tiện tác động đặc trưng của PPDH
nhóm. Những kết quả nghiên cứu của Tâm lý học xã hội – lịch sử ngay từ thời
Vưgôtxki đã chứng minh vai trò xã hội, thực chất là các mối quan hệ xã hội
trong quá trình hình thành tâm lý người. Quá trình xã hội hóa con người diễn ra
nhanh hay chậm, mức độ cao hay thấp phụ thuộc vào các mối quan hệ xã hội
97
của chính con người đó. Mối quan hệ xã hội của con người càng đa dạng thì
đời sống tinh thần càng phong phú, dấu ấn con người để lại càng sâu đậm, ảnh
hưởng của người đó càng lớn. Mối quan hệ xã hội giữa các chủ thể học vừa tạo
ra những yếu tố kích thích, là động lực thúc đẩy động cơ học tập tích cực của
mỗi cá nhân, vừa tạo ra môi trường học tập tích cực, hỗ trợ các cá thể học tập.
Qua một số công trình nghiên cứu cũng như phần thực trạng đã cho thấy, nhiều
khi sử dụng nhóm trong dạy học song vẫn là một cách dạy học “cưỡng bức”,
tạo nên sự thụ động ở người học. Như vậy, sử dụng PPDH nhóm là phải tạo ra
các mối quan hệ tương tác đa chiều giữa những người học, tương tác đa chiều
và trực tiếp càng có hiệu quả; Cần sử dụng các mối quan hệ tương tác ấy như
một phương tiện để tổ chức dạy học có hiệu quả.
Mặt nội dung và mặt hình thức luôn có mối quan hệ chặt chẽ. Trong mối
quan hệ xã hội của cá nhân, bao giờ cũng diễn ra hai chiều tác động ngược
nhau nhưng gắn bó chặt chẽ và không thể thiếu được loại nào, đó là sự hợp tác
và cạnh tranh. Hợp tác là cùng chung sức để đạt mục tiêu chung, cùng chia sẻ,
trao đổi, hỗ trợ, khuyến khích, ủng hộ để nhân lên sức mạnh của mỗi cá nhân.
Nhưng nếu chỉ có sự hợp tác dễ dẫn đến thoả hiệp, xuê xoa, thủ tiêu mâu thuẫn
và đấu tranh. Sự cạnh tranh giữa các cá nhân trong nhóm, giữa các nhóm với
nhau là cơ sở thúc đẩy mâu thuẫn nhận thức xã hội, là động lực của sự phát
triển theo như thuyết mâu thuẫn nhận thức xã hội của J. Piagie. Cạnh tranh mà
thiếu sự hợp tác là sự cạnh tranh không lành mạnh, cạnh trânh dẫn đến triệt tiêu
nhau, cạnh tranh để phá chứ không xây. Sự hợp tác và cạnh tranh lành mạnh
vừa tạo ra, nhân lên các tương tác đa chiều, vừa có tính chất ràng buộc, chi
phối giữa các cá nhân, các nhóm, đòi hỏi sự phối hợp và hợp tác; đồng thời tạo
ra sự kích thích, sự thi đua giữa họ. Để thực hiện được điều này, việc thiết kế
nhiệm vụ học tập và mô hình hoạt động nhóm là những kỹ năng quan trọng
nhất của GV. PPDH nhóm sử dụng một phương tiện đặc trưng để chuyển tác
động dạy học của GV lên người học và quá trình học tập, gây ảnh hưởng đến
việc học và người học, đó là nhóm học tập. Đặc trưng và thế mạnh của PPDH
nhóm là ở chỗ sử dụng sức mạnh của nhóm học tập, với đầy đủ thuộc tính của
nhóm xã hội, làm công cụ dạy học, tác động, tổ chức việc học, giúp HS lĩnh hội
các loại kiến thức khác nhau theo mục tiêu xã hội đặt ra. Chính vì vậy, trong
PPDH nhóm, việc xây dựng mô hình nhóm học tập là kỹ thuật dạy học quan
trọng nhất.
Từ triết lý dạy học, có thể xác định mô hình lý thuyết của PPDH nhóm như
sau:
98
Hình 2.1: Mô hình lý thuyết của PPDH nhóm
Ghi chú: NHT: Nhóm học tập
Tương tác giữa các nhân tố. Mức độ đường nối
càng liên tục, tương tác càng nhiều, tần số càng lớn.
Sơ đồ mô tả số HS trong nhóm học tập cũng như số nhóm học tập trong
lớp học ở mức tối thiếu (3), tuy nhiên mối quan hệ xã hội của HS cũng đã rất
đa dạng, bao gồm các mối quan hệ của cá nhân trong một nhóm. Trong quá
trình giải quyết nhiệm vụ học tập (tìm hiểu đối tượng học - tương tác nhận
thức), HS phải giải quyết một loạt các mối quan hệ xã hội như quan hệ với các
cá nhân trong một nhóm, quan hệ với các nhóm khác, với GV,… (tương tác xã
hội, văn hóa, liên nhân cách). Khi sử dụng PPDH nhóm, trong tổ chức hoạt
động học tập theo nhóm cho HS, nhóm học tập không chỉ là “nhân vật trung
gian” mà còn là một “chủ thể” học tập. Trong nhóm học tập, HS có cơ hội thể
hiện bản thân (thể hiện các giá trị như tính tích cực cao, tính chủ thể (qua hoạt
động học tập và hoạt động giao tiếp), trách nhiệm cá nhân, cơ hội học tập và sự
đóng góp của bản thân vào kết quả hoạt động chung của nhóm, được đánh giá
bình đẳng, khách quan. Trong giờ học, trong lớp, chủ thể của hoạt động học tập
theo nhóm ở đây lại là các nhóm học tập. Các nhóm học tập tương tác với nhau
(cạnh tranh và hợp tác), với GV. Như vậy, nhóm học tập là phương tiện để GV
chuyển các tác động dạy học đến cá nhân HS. Các tác động dạy học của GV
đến cá nhân HS bị khúc xạ qua nhóm. Đối với HS, nhóm học tập không chỉ là
môi trường học tập tích cực (các em phối hợp với nhau để giải quyết nhiệm vụ
học tập, là nơi các em giao tiếp, chia sẻ,…) mà nhóm học tập còn là đối tượng
học tập của HS (học giải quyết các mối quan hệ xã hội trong nhóm, trong cộng
đồng; học cách tổ chức, lập kế hoạch, học các kỹ năng xã hội). Thông qua
NHT 1
NHT 2 NHT 3
HS 1
HS 2 HS 3
§èi
t−îng
häc
tËp
GV