TNU Journal of Science and Technology
230(08): 144 - 152
http://jst.tnu.edu.vn 144 Email: jst@tnu.edu.vn
ALCOHOL IN VIETNAMESE FOLK LITERATURE
Dang Quoc Minh Duong*
Van Hien University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received:
25/3/2025
Alcoholic beverages, produced by fermenting starches or sugars or by
diluting food-grade ethanol, are prominent in Vietnamese folklore.
This study applies statistical, analytical, and interdisciplinary
approaches to examine the significant role of alcohol in Vietnamese
customs, rituals, and social interactions, especially in ancestral
worship, weddings, and festivals. Alcohol symbolizes unity and
harmony in marriage, serving both as a ceremonial gift and a social
binder. Folk literature praises refined drinking etiquette while
critiquing excessive consumption and related moral decline, extending
these critiques to figures of authority such as officials and monks.
Alcohol is also linked to traditional craft villages like Ke Mo, Van
Van, Bau Da, and Go Den, highlighting its role in regional identity
and culinary culture. Under French colonial rule, alcohol production
was a political-economic concern, with controls imposed on
traditional practices. Through folk poetry, proverbs, and humorous
tales, this study reveals popular perceptions of alcohol, offering
insights into Vietnamese cultural values and social conduct.
Revised:
11/6/2025
Published:
11/6/2025
KEYWORDS
Alcohol
Folk literature
Customs and traditions
Behavior
Trademark
ỢU TRONG VĂN HỌC DÂN GIAN NGƯỜI VIT
Đặng Quốc Minh Dương
Trường Đại học Văn Hiến
TÓM TT
Ngày nhn bài:
25/3/2025
ợu đồ ung cồn được lên men t tinh bột, đường hoc pha
chế t cn thc phm, xut hin ph biến trong văn học dân gian
ngưi Vit. Bài viết s dụngc phương pháp thng kê, phân tích và
liên ngành để làm vai trò quan trng của rượu trong phong tc,
nghi l giao tiếp của người Việt, đặc bit trong các nghi l
truyn thống như cúng tế, cưới hi, hội hè. Trong hôn nhân, u
không ch sính l còn mang ý nghĩa biểu trưng cho sự gn kết
hòa hp giữa hai bên gia đình đôi vợ chng. Dân gian ca ngi
li uống u thanh tao ca bc hiền nhân, đồng thi phê phán mnh
m thói nghiện rượu hành vi sa đà vào tửu sc, thông qua các
truyện cười, ca dao trào phúng. Không ch thưng dân, nhiu nhân
vật địa v như quan chức, sãi cũng bị ch trích khi vi phm
chun mực đạo đức do rượu gây ra. Rượu còn gn vi c làng ngh
truyn thng ni tiếng như Kẻ Mơ, làng Vân, Bàu Đá, Đen, được
xem là nim t hào địa phương và một phn bn sắc văn hóa ẩm thc
Việt Nam. i thi Pháp thuộc, rượu tr thành vấn đề chính tr
kinh tế khi chính quyn thc dân kiểm soát u gạo đàn áp các
hình thc sn xuất rượu truyn thng. Thông qua ca dao, tc ng
truyện cười, bài viết góp phn làm quan nim ca dân gian v
u, t đó cung cấp cái nhìn sâu sc v truyn thng, ng x
quan nim sng của người Vit.
Ngày hoàn thin:
11/6/2025
Ngày đăng:
11/6/2025
DOI: https://doi.org/10.34238/tnu-jst.12388
*Email: duongdqm@vhu.edu.vn
TNU Journal of Science and Technology
230(08): 144 - 152
http://jst.tnu.edu.vn 145 Email: jst@tnu.edu.vn
1. Giới thiệu
ợu đồ ung cồn, được sn xut t quá trình lên men t tinh bt ca các loại ngũ cốc,
dịch đường ca cây hoa qu hoặc được pha chế t cn thc phẩm. Người ta đoán định rng,
u xut hin t 4000 7000 năm trước công nguyên và ngày càng phát trin, tr thành nét văn
hóa độc đáo không thể thiếu ca nhân loại. Rượu được s dng t rất lâu đời trong tôn giáo
của người Hy Lạp (để th các v thần Dionysus Bacchus); người Do Thái cũng đã sử dng
u t rất lâu (được s dng trong ba tic cui cùng ca Chúa Giêsu); hay t thời nhà Đường
ca Trung Quốc… Thức uống này được xem là phát minh vĩ đại ca con người, sau la.
Việt Nam, trong văn hóa m thc của người Việt, u mt thc ung rt quan trng.
Theo s sách, rượu đã xuất hin trong lch s dân tc t thời xa xưa. Sách Lĩnh Nam chích quái
chép: “Hồi quốc sơ, dân ta lấy v cây làm áo, dùng gạo làm rượu” [1, tr. 79]. Công trình Văn hóa
u cũng cho rằng: “Ở ớc ta, rượu được d đoán ra đời t thu Hồng Bàng, khi đó “dân
không đủ đồ dùng, phi ly c cây đan áo, dệt c gianh làm chiếu, lấy nước ct gạo làm rượu” [2,
tr. 44]. Như vậy, rượu đã xuất hin t xa xưa trở thành một nét văn hóa của nhng quc gia,
dân tc sản sinh cũng như sử dng nó.
Trong thi gian qua ng đã có mt s công trình i viết đề cập đến vấn đề này. Chng
hạn, đứng v góc độ dân tc hc, các tác gi Luu Bich Ngoc, Nguyen Thi Thu, Ian M.
Newman [3] đã tp trung nghiên cu v vic sn xut s dng rượu truyn thng Vit
Nam. Song song đó, các tác gi cũng cho rằng, rượu không ch thc ung còn gn lin
vi các phong tc, nghi l, u chuyn n gian. rượu không phải đối ợng ng như
ch đề chính ca bài viết ca Nguyn Th Kim Ngân [4], nhưng qua c bi cảnh văn hóa như
c l hi hoc nghi thc dân gian, tác gi cho thy rượu thường đóng vai trò quan trng. Tác
gi nhn mnh s kết ni giữa n hóa dân gian bản sắc văn hóa Việt Nam, trong đó u là
mt yếu t không th thiếu trong đời sng tinh thn. Tác gi Ngô Thanh Quý bài viết “Tục
ng người Vit với văn hóa m thực” [5], trong đó cũng bàn lun v tc uống rượu của người
Vit. Trong bài viết gần đây, khi bàn v Văn hóa ngưi Vit qua truyn cười dân gian” [6],
chúng tôi dành mt phn bàn v tc uống rượu. Bài viết cho thy rằng dân gian n
chuyn ung rượu để phê phán nhng tay bm nhu, các chc sc làng tng, c nhân vt tu
hành,… Với văn hóa m thc ca c dân tc thiu s, chúng tôi thy mt s bài viết n
“Mt s n ăn truyn thng ca người Chăm Bàlamôn, tnh Ninh Thun” [7], “Văn hóa m
thc của người Ê đê tỉnh Đăk Lăk hiện nay” [8], Phát trin du lch qua văn hóa m thc
trong l hi Lng Tng Tuyên Quang” [9],… ng ít nhiều đề cập đến c loại rượu truyn
thng ca các n tc này. Khảo sát kho ng n học dân gian ngưi Vit, chúng i nhn thy
rng thc uống này đưc phn ánh knhiu trong n hc dân gian. Theo thống kê rượu xut
hin ít nht trong 67 câu tc ng, 72 bài ca dao trong 51 truyn cười,... Bài viết này s làm
vai trò ý nghĩa của ợu trong văn học n gian người Vit, t đó góp phn hiu sâu n
v phong tc, nghi l đời sng tinh thn ca cộng đồng. Thông qua vic thng kê, phân ch
c đơn vị văn bản dân gian, bài viết nhm phác ha cái nhìn toàn din v ợu như một hin
ợng văn hóa đặc sc.
2. Phương pháp nghiên cứu
Để thc hin bài viết này, trước hết chúng tôi s dụng phương pháp thng nhm tp hp
h thng a c bài ca dao, u tc ng, truyện cười có s xut hin của rượu trong văn
hc n gian Vit Nam. Tiếp theo, chúng tôi tiến hành phân tích chi tiết các hiện ng, biu
ng và vai trò của u thông qua c th loại văn học này. Đng thời, phương pháp liên
ngành được áp dụng để kết hp các góc nhìn t văn a hc, hi hc và lch s nhm làm rõ
tm quan trọng ý nghĩa đa chiu của rượu trong phong tc, nghi l cũng như đời sng tinh
thn của ngưi Vit.
TNU Journal of Science and Technology
230(08): 144 - 152
http://jst.tnu.edu.vn 146 Email: jst@tnu.edu.vn
3. Kết qu và bàn lun
3.1. ợu như một phn phong tc tp quán
tu bt thành l - không rượu thì không thành l được. Thc tế cho thy không mt
nghi l, hội hè đình đám nào mà thiếu ợu. Rượu là mt thc ung, là mt l vt xut hin trong
hu hết các l hi, các phong tc tp quán của người Việt. Rượu được người bình dân đến các bc
vua chúa, quan li s dụng để tiếp khách. u xut hin t trong sinh hoạt hàng ngày đến các
ngày l tết, gi chạp, cưới hỏi…
Trong nghi thc cúng t tiên, rượu là l vt không th thiếu. Theo truyn thng, trong mâm l
cúng của người Vit bao gi cũng phải có rượu. Rượu cúng phải rượu trắng được chưng cất t
go hoc nếp v thơm nồng. Đây phải là loại rượu ngon, được la chn k càng, lên men
chuẩn và đưc bo qun trong nm hoc bình gm. Trong ngày tết Đoan Ngọ hay còn có tên gi
khác là Tết dit sâu bọ, người Việt thường thói quen ăn cơm rượu. Đây được xem món ăn
quan trng, mang tính ma thut. Bởi như đã biết, tết mng 5 tháng 5 âm lịch thường rơi vào tiết
H chí, là thời điểm nóng nhất trong năm, sâu bệnh hoành hành c trên cơ thể người ln hoa màu.
Do vy, dân gian tin rằng ăn cơm rượu vào những ngày dương khí thịnh như dịp Tết Đoan Ngọ
s làm cho sâu b “say”, giúp loại b nhng mm mng sâu bệnh đang trú ngụ bên trong cơ thể.
Trong phong tc hôn nhân của người Việt, rượu l vt không th thiếu trong các nghi l.
u trong các l vật đám cưới phải rượu ngon, thường rượu tăm. Trong bài ca dao Hôm
qua tát nước đầu đình, chàng trai ha giúp cô gái các sính l ca một đám cưới, trong đó có:
Giúp cho mt thúng xôi vò
Mt con ln béo, một vò rượu tăm.
ợu tăm là loại rượu ngon nên chàng trai thú tht: Đố ai đánh võng không đưa/ Ru em không
hát, anh chừa rượu tăm. Chàng trai đố vậy cũng là cách ngy bin để nói rng anh không bao gi
chừa được vic uống rượu tăm! Đây là loại rượu có nồng độ cao, ngon, khi rót ra thường sủi tăm,
được nhiều người sành uống ưa chuộng. Đất l quê thói nói v loại rượu này như sau: “rót ra
chén nổi tăm đậu lại bên thành chén không tan (…) chừng 40 độ, ung va êm ging, vừa như
ngt ngt mi là ngon; rót nổi tăm mà chóng tan rượu tt, không ngon; kém nữa rượu thào,
rót không nổi tăm, lỡ không hơn người ta mi uống” [10, tr. 142]. Thái Lương lại t: khi
cho vào chai “người ta lc mạnh cho rượu sủi tăm lên. Tăm rượu bc mạnh như reo. Khi để chai
đứng lên, các tăm rượu s ln ngay lp tức” [11, tr. 21]. Trong l vn danh, gái cũng yêu
cu/nhc chàng trai rng:
Anh v thưa với ông bà
Buồng cau chai rượu để mà vn danh
Hay đây là lời gi ý ca cô gái với người muốn “gần em”:
Như anh có muốn gn em
Mâm trầu hũ rượu khá đem tới nhà
Trước khi n xe hoa v nhà chồng, người con gái chàng trai cũng phi mi thân ph mu
dâu một chén rượu, như nghĩa cử ca s báo hiếu cũng như xin phép nhạc ph, nhc mu cho
cô dâu v nhà chng:
ợu lưu li chân quỳ tay rót
Cha m ung ri di gót theo anh.
Nghi l hp cn (còn gi là l giao bôi, giao duyên, hoc l động phòng), thường được t
chc o bui ti, ti phòng riêng ca đôi vợ chng mới cưới, trước khi h động phòng. Trước
giưng n bày trầu rượu một đĩa bánh phu thê, một c già s rót u vào chén ri mi
đôi vợ chng cùng ung. dâuchú r thường ung mt nửa ly rượu. Điều này ợng trưng
cho vic h s cùng nhau tri qua nhng th thách, đng cay trong cuc sng hôn nhân, cam
kết không ri xa nhau.
Câu hỏi đặt ra ti sao trong phong tục hôn nhân, người Vit hay s dng thc ung này?
Trước hết, rượu s thc uống để khách mời được thưởng thc, làm cho không khí ca ngày
TNU Journal of Science and Technology
230(08): 144 - 152
http://jst.tnu.edu.vn 147 Email: jst@tnu.edu.vn
i thêm phần vui tươi. Trong Kinh thánh, khi đến d tiệc cưới Cana, thy hết rượu, s cuc vui
ca chkhách không trn vn, m Maria đã gợi nhắc để Chúa Giêsu làm phép l đầu tiên: hóa
nước thành rượu. Trong vic chế biến rượu thì men thành phn không th thiếu. Men rượu
các loài nấm đơn bào được làm ch yếu t bt go và men gốc. Trong men rượu cha nhiu sinh
vt tác dng phân hy tinh bột thành đường chuyển hóa thành cơm rượu. Sau đó đem cơm
ợu đi chưng cất ra rượu thành phẩm. Men được xem là cht xúc tác giúp cho quá trình lên men
thành công, giúp cho tinh bt tr thành rượu vi men nng. T thc tế đó, dân gian liên tưởng
đến rượu như chất xúc tác men tình để biến hai người xa l thành nghĩa phu thê, để biến s lnh
lùng thành s nng m, biến s bàng quan, ri rc thành s kết dính. Do vy, uống rượu nhiu
khi không say vì men nồng độ ethanol mà vì men tình. Loi men này d say và say lâu hơn:
Chung nhau mấy chén rượu đầy
Không say men rượu li say men tình
Hơn nữa, thc tế cho thấy, rượu có thmt trong nhng chất gây hưng phấn trong quan h
tình dục. Trong “thực chiến”, đôi khi rượu cũng phát huy những tác dng, nht khi biết s
dng có mức độ:
Th nhất là rượu ngà ngà
Th nhì là k đi xa mới v
Như vậy, rượu đóng vai trò quan trọng trong phong tc tp quán ca người Vit, xut hin trong
các nghi l cúng t tiên, cưới hi, l hội. Trong hôn nhân, rượu không ch sính l mà còn mang ý
nghĩa gắn kết, th hin s hòa hpcam kết bn cht giữa đôi v chng. Dân gianng xemu
như một “men tình”, giúp ng sự kết nối và ng phấn trong quan h v chng. Bên cnh chc
năng nghi lễ, rượu còn góp phn to không khí vui v trongc dp trng đi ca cng đng.
3.2. Rượu trong ng x
Uống rượu vn mt thú vui tao nhã, t thân vn mt hoạt động cn s tương tác,
đối tác, bạn bè. Người Vit vẫn thường nói u ngon phi có bn hin là vy. Ca dao nói v thú
vui này như sau:
ợu kim lan, ve vàng chước tu
Em m ming chào bn hu tương tư
Bá Nha vng mt T
Ôm đờn lung chu su bi mt mình.
Nói v thú vui này, dân gian hay s dụng động t thù tc. Thù là ch rót rượu mi khách và tc
là khách rót rượu mi li chủ, để tr l. Vi bc nho nhã, h thường đựng rượu trong nhng cái be
sành nh; ung bng những cái chén cũng nhỏ - rt nh (người ta gi chén ht mít, lớn hơn
chút, gi là chén mắt trâu). Người ta rót t t, rt thn trọng, “dường như sợ nó rơi đổ ra ngoài thì
tiếc lm. Rót xong, h ng mời nhau nâng chén. Chén rượu hạt mít như thế nhưng họ đều dùng
hai tay ng lên (…) Chén rượu chm vào ming, h nhp tng chút, tng chút (ngm nh) mt
và dường như không muốn nuốt ngay, để cho rượu t ngm dn, ngm dần,… mùi thơm cay cay,
nng nng ca tỏa ra…[12, tr. 443]. ch ung ca những người này có th gi tiên tu,
Pht tu. H xem chuyn uống rượu là một nét đẹp trong đời sng tinh thn, là văn hóa:
u cúc sánh vi trà lan
Khi xem hoa n, khi than Thúy Kiu.
Các c xưa vẫn dạy: m tửu dung hòa đích quân tử” nghĩa người quân t uống rượu phi
trm tính, ung ch đến mc phn chấn, suy nghĩ những điều có lợi cho gia đình và đất nước, y
mới được coi người sành rượu. Song song đó, người xưa còn đưa ra quy tắc “tam tước bt
thức” (uống ba chén đ), phn ánh nguyên tc t giác trong vic kim soát bn thân. Sau ba
chén rượu, người ung t b chén xung rút lui khi bàn tiệc để gi vng s tnh táo, tránh
loạn tính. Điều này cho thấy người xưa luôn coi trng vic làm ch bn thân trong mi nh
hung, ngay c khi vui v nht, vn phi gi l nghĩa và không đánh mất bn thân.
TNU Journal of Science and Technology
230(08): 144 - 152
http://jst.tnu.edu.vn 148 Email: jst@tnu.edu.vn
Bên cnh nhng hin nhân quân t xem vic uống ợu như một thú vui tao nhã, còn rt
nhiều người xem rượu như một chiến li phẩm, như một “miếng mồi” ngon. Do vậy, h đã tìm
mi cách, mọi hội để được uống rượu, ung càng nhiu càng tt, bt chp th din, nhân
phm. Nhng tay này chính là những đệ t của Lưu Linh. Theo cảm hng ca th loi truyn
ời, khi đề cập đến chuyn uống rượu, dân gian đều nhìn nhn với quan điểm phê phán, chê
i, giu ct. Theo thng kê của chúng tôihơn ba mươi truyện cười đề cập đến chuyn ung
ợu như: Khôn li, Không say, Anh tôi về, Ít ra ng đưc vài chén, Mt lít không bng mt
x, Mo qu s, Mi đêm ba mươi đã rượu,… Đó việc châm biếm hội đồng làng luôn tìm
cách, ly c xem ai cha hoang đ bt np phạt, để c ăn nhậu, đánh chén trong truyện Đái
mau đưa . H tục này đã được Phan Cẩm Thượng ch ra “hình thức ăn uống tàn bạo”, bởi
“Mt v pht vạ, ăn vạ cho làng s đẩy người nông dân xuống đáy hội, không bao gi ngóc
được lên nữa (…) Hàng trăm người ăn uống vi nhng mâm c chia th bc, bt chấp người ch
kho tn kém thế nào” [13, tr. 56-57]. Đó là việc chê trách anh chng trong truyn Râu cơm luôn
tìm c mời khách để được rượu chè. Đó là việc chê cười s ngu dt và keo kit ca anh chàng n
trong truyn Ít ra cũng được vài chén khi b bình rượu ri còn ch thấm vào đất để hốt đất
về… lọc ra rượu ít cũng được vài chén! Truyn Nhu kiếm nhumt minh chứng điển hình v
anh chàng “nhậu hôi, nhu chcchuyên nghiệp. Anh này “hễ thy ch nào đám tiệc thì tìm
cách sáp (…) đứng ngay trước ngõ anh ta nói vọng vào “ai kêu tui… dzậy?”. Khi được tr li
không ai kêu thì kiếm c t pht “Vậy tui li vi my ông ri, thôi tôi chu li vi my
ông ba li” [14, tr. 346-347]. Sau đó chịu pht vi gia ch những người khác. Tay này thì
đúng là quá… lậm. Đó là chiêu trò ca tay bm nhu trong Khôn li. Được bn mời cơm, tay này
“muốn ung tht nhiều rượu, nhưng không tiện đòi chủ nhân”, mới gi v tửu lượng kém
làm cho ngưi hầu rưu chuc cho anh say bng cách dúi cho tay này mt t bc gi. Phát hin t
tin gi, vào ba, anh hu tc ti tr thù bằng cách “cứ chăm chăm rót rượu cho anh bợm rượu và
mi ln rót, rót thật đầy chén. Thếanh chàng bợm rượu nh cái tài khôn li của mình mà được
mt ba th cửa[15, tr. 176]. Đúng đã tục ung còn lm chiêu trò. Thậm chí trường hp
như anh chàng trong truyện Uống “hai cái” rượu lấy bánh bã rượu để nhấm nháp cho đỡ ghin.
Nam vô tửu như kphong. Rượu nếu ung va phi, có s chng mc thì sli cho sc
khe, s giúp cho vic tiêu hóa thêm tt, cuc chuyn trò thêm phn nng m, thi vị,… nhưng khi
vượt quá gii hạn t để li nhiu h ly: u o li ra, đa ngôn đa quá nhiu tiêu cc
khác! Truyn Bt lch s thế k v ông b v chàng r cùng uống rượu say mèm. Trong khi
nặng hơi men, chàng rể ch con chó đang ngồi dưới chân bàn, nói vi b v “Này, hôm nào trời
tr lnh, hai thằng ta chơi i anh vàng này nhé!”. Bố v quát: “A, chó thì mày gi anh, tao thì
mày gi thng. Láo! Chàng r thế à, con nhà mt dy! Chàng r lin quát li: Thế ông ai
mà mày tao vi tôi? Bt lch s thế! [16, tr. 254-255]. Trong quan niệm người Vit, r được xem
khách, được quý mến. Là khách nên r phi gi s chng mc, phi gi k. Tuy vy, chàng r
chè chén say sưa với nhc ph đã điều đáng trách, huống nữa là xưng “mày tao” với
b v. Thật đáng trách hết sc. Hai b con ông này thật đúng với đúc kết ca dân gian: Quá chén
mt khôn hay Rượu nht ung lắm cũng say/Người khôn nói lm dẫu hay cũng nhàm. Cũng khai
thác vic quá lời khi ợu vào nhưng truyện Bt v li k v tay Hương trợ ch canh me chú
Nhựa khi “quá chén” quá lời để kiếm c pht mt heo. Và còn trng trợn hơn là lời nhn nh ca
Hương trợ vi chú Nhựa “Mày về nói vi li m, ai mun chi thì chi, min phi làm theo
như mày. Hễ chi mt gi thì mt heo, hai gi thì hai heo. Chi lt vt mt vài tiếng thì np mt
hai tht. Nhng ai không biết chi, không biết tên, mày biu h qua đây, tao đưa sách cho
học” [17, tr. 198]. Truyn va phê phán thói chè chén của người dân nhưng cũng li chi
thng mt vào các tay chc sc làng tng không biết xu h - chp nhn, cu mong được s v,
miễn ăn! Truyn Bác c mời đi k v tay bm nhậu “uống tht nhiều rượu. bn đều
chúc tụng lão. Đến lúc đứng dy ra v, lão thy trời đất quay như một chiếc chong chóng. Lão
bước ra khi nhà ch đưc một đoạn thì lảo đảo nm vt ra bên v đường. Ăn được miếng gì vào
bng, lão nôn thc nôn tháo ra hết. Ri o nằm rên như sắp chết (…) Con chó đói đánh bạo ăn